Shënim:
Libri voluminoz dhe mjaft profesional “Shtigjeve të fjalës artistike” i autorit Prof Dr Eshref Ymeri tashmë është në duart e lexuesve. Libri është botim i entit botues “Klubi i poezisë”, me drejtor poetin e mirënjohur dhe publicistin e respektuar, Rexhep Shahu. Libri ka dalë nga shtypi në gusht 2021. Është shtypur në Studion Intergrafika, e njohur për punë me cilësi të lartë, dhe ka dalë mjaft luksoz.
Një analizë tekstuale brenda zbërthimit kontekstual
Prof. dr. Fatmir Terziu
(Rreth veprës studimore të prof. dr. Eshref Ymerit, “Shtigjeve të fjalës artistike”)
Duke u larguar nga shkrimet e tij analitike dhe filozofike, natyrisht jo se analizat letrare të prof. dr Eshref Ymerit nuk kanë qenë në syrin e tij, tashmë për lexuesin, kërkuesin shkencor, studiuesit e ndryshëm, studentët, e më gjerë, ai vjen me një varg analizash, shënimesh kritike dhe studimesh të mirëfillta shkencore nën titullin “Shtigjeve të fjalës artistike”.
Kjo vepër është një ndalesë e gjatë e autorit ku në thelbin e ndërmarjes së tij u jep përgjigje të thellë e kuptimplote mjaft enigmave ku rreken burimet e frymëzimeve të autorëve të ndryshëm, në atë pikë ku shkrimet e para janë të lidhura me faktet dhe me prototipat dhe në pikën kur krijimtaria e vëzhguar thellë, e në detaje, merr një zhvillim më të madh.
Studiuesi, ndryshe nga autorë të tjerë, shkon tek burimi i frymëzimit artistik, duke e parë atë në burimin e tij të parë, tek jeta dhe tek jetikja e ndërlidhur me fate dhe fakte të vetë jetës. Ndalesa nuk shkon në hullinë e tërësisë, por në atë pikë ku shihet qartë se frymëzimet vijnë apriori nga bagazhi jetësor i autorit, nga vrojtimet e perceptimet e thella, nga mënyra se si ka intriguar edhe për konceptualitetin e jetës, se si funskionon diskursi i marëdhënieve me narrativin e tekstit, se si e ka përjetuar dhe jetuar këtë dhe me cilën daltë ka skalitur në faktorë, që i vlejnë shoqërisë, integritetit dhe integrimit evropian.
Mbi pesëdhjetë ndalesa, padyshim te vepra dhe autorë të ndryshëm, në leximin e veprës së autorit Ymeri, pra, këto shkrime analitike dhe diskursive, tregojnë dhe flasin me indeksin dhe konvencionalitetin e tyre diskursiv, se padyshim, mbresa lënë tërë vitet, domosdoshmërisht momentet e leximit efikas, ndryshe dhe tërësisht të aplikueshëm në standarte të sotme, ku thelbi nënkuptohet me shndërrimet e mëdha narrative dhe me spektrin e komunikimit mes gjuhës dhe figurave të ndryshme. Nga fakti jetësor, që është leximi i këtij fakti të prurë nga autori, tek riformatimi i vëprës letrare në një racionim të detajuar, natyrisht jeta i ka falur dhe vazhdon t’i dhurojë përditë frutin e mjeshtërisë në përkryerjen e kësaj mjeshtërie, që radhë kush e ka në syrin dhe pjekurinë e Eshref Ymerit. Mbresa të pashlyeshme, ndoshta, kanë lënë edhe kujtimet e ndërlidhura e të ndërstandartizuara në formën e narrativit e sidomos ato që e bëjnë lexuesin e lexuar një bashkëudhëtar në librin e tij studimor, për të pikëtakuar lexuesit edhe në shkallën e domosdoshme të kritikës letrare, aq të domosdoshme në këtë vrull prurjesh masive të librit.
“Kur lexoj Verën kujtoj Anën e Dostojevskit”, si një pikënisje në këtë vepër, përpos citimit të Tomas Manit, si zgjedhje e autorit “Ne arti na mrekullon kur di të flasë me gjuhën e jetës. Veçse jeta na mrekullon edhe më shumë kur ajo, pa e kuptuar as vetë, na flet me gjuhën e një arti të vërtetë”, kuptojmë qartë se autori përdor stilin e tij të depërtimit në thelbin e shkrimit, duke na dhënë faktin se jeta është një arsye më shumë në shkrim, ashtu sikurse dhe shkrimi ka arsyen e vetë për shkrimin. Autori citon:
“Libri i zonjës Vera të rrëmben me lirizmin e thellë dhe me vërtetësinë befasuese të shumë fakteve tronditëse që ajo na zbulon nga jeta e trazuar e kompozitorit të madh. E besoj zonjën Vera, besoj sinqerisht në vërtetësinë e fjalëve të saj. Me zonjën Vera kam qenë koleg pune për 12 vjet në ish-Shtëpinë Botuese “8 Nëntori”. Ruaj prej saj kujtimet më të mira. Ishte korrekte, fjalëkursyer, e përmbajtur, me karakter të fortë, mjaft e talentuar në profesionin e saj”.
Me këtë ndalesë të thellë filozofike, që nënkupton jo vetëm thelbin e shkrimit dhe arsyen e tij, autori kërkon të shkojë përtej jetës, përtej ngushëllimit tek rigjetja e një bashkëudhe në memorje, në gërshetim të plotë të gjërave që lidhjen me kujtimet dhe respektin ndaj jetës së njeriut, e sidomos intelektualit, sikurse ishte dhe mbeti i paharruari Feim Ibrahimi. Këtu natyrshëm vetë moduli i shkrimit të Ymerit ka shtrat të artë dhe të begatë, pasi flet qartë:
“Artistët e mëdhenj, të kalibrit të Feim Ibrahimit, mund t’i krahasosh me një fokus ku janë përqendruar të gjitha ndikimet e realitetit. Studimi i kujdeshsëm i këtyre ndikimeve të jep mundësinë që, përmes artistit, të njohësh përmbajtjen, thelbin, tendencat dhe dramat e kohës. Tendencat kryesore që kanë lujtur një rol përcaktues në zhvillimin e artit muzikor, na flasin vetë fare shkoqur me zërin e këtij kompozitori të shquar. Ato na përcjellin dramatizmin e brendshëm të epokës ku ai jetoi dhe krijoi”.
“Nuk mbrohet Kadarea me të pavërteta”, “Në gjurmët e një emisioni për Konicën”, “Universi trebeshinian” apo “Gjergj Bubani - figurë e shquar e kulturës sonë kombëtare” rrëfejnë tri zgjedhje që vlejnë për hulumtime narrative dhe diskurse, pra, në thelbin e shkrimit të autorit kanë tri zgjedhje në mënyrën se si i afrohen një teksti: një qasje endotekstuale, ku studiuesi punon brenda një teksti, një qasje egzotekstuale ku studiuesi punon jashtë nga një tekst në kontekstin e tij, ose një metodë e kombinuar ekso/endotekstuale që fut një analizë tekstuale brenda zbërthimit kontekstual.
Megjithëse të tri metodat që përdoren nga autori tregojnë gjerësisht se janë të rëndësishme në hulumtimet kryesore të shkrimit efikas, meritat e kombinimit janë konsideruar në mënyrë sistematike. Pas shqyrtimit të përparësive dhe kufizimeve të secilës perspektivë, mes leximit të shkrimve të tilla ne diskutojmë një eksperiment, në të cilin metodat endo dhe ekso janë aplikuar në një sitë të shkruar nga teksti i specializuar në kontekstin organizativ. Përfundimi se praktikimi i një qasjeje të tillë argumentuese krijon pika të shumta të detajuara ndaj tjetrës dhe madje edhe më shumë ndikon në aftësinë e studiuesit për të zbatuar në mënyrë efektive një metodë të kombinuar, përdoret për të ndërtuar një kornizë alternative diatekstuale. Kjo është përdorur për të bërë një diskutim se si mund të kryhen studimet tekstuale të shumë autorëve në të ardhmen, duke iu kthyer pikërisht këtij stili të kritikës së autorit Eshref Ymeri.
Disa teori të njohjes së këtyre metodave supozojnë se është e mundur, edhe në nivelin semantik, të pranojnë atë që, në jetën e përditshme, shpesh është në dyshim, kuptimet e fjalëve, natyra e gjërave, mënyra e drejtë për të vepruar, pra kjo e gjitha duket që nënkupton se konflikti dhe pasiguria ndodhin vetëm kur njohja bëhet e dobësuar në domenin fatkeq të ndërveprimit social. Një shkrim i tillë, sikurse është ai me titull “Po sikur poeti Xhevair Spahiu të ishte edhe politikan?! (Tiranë. 08 prill 2009), flet qartë se si pikërisht niveli semantik dhe mendimi shkojnë në apriori me kontekstin dhe alternativën diatekstuale. Në të kundërt, ajo që lidhet me proceset kognitive është në fakt vetë produkt i proceseve politike thelbësisht sociohistorike dhe se hegjemonia profesionale e psikologjisë njohëse pengon determinimin e këtij fakti:
“Se ky poet është një figurë e shquar e letërsisë, e kulturës sonë kombëtare dhe kësisoj ai përbën një vlerë me shumë peshë në altarin e kësaj kulture. Pikërisht për këtë arsye strukturat përkatëse të shtetit duhej të ishin vënë menjëherë në lëvizje, për t’i ardhur në ndihmë poetit tonë të madh kombëtar Xhevair Spahiu, në mënyrë që ky t’i rikthehet krijimtarisë artistike, për të cilën bota letrare shqiptare dhe mbarë kombi shqiptar do t’i jenë mirënjohës përjetë”.
Ymeri vëren heshtjen e shtetit shqiptar para gjendjes shëndetësore të këtij poeti të madh, ku vetvetiu të lind në kokë një pyetje zemërtrishtuese. Në këtë pikëpamje arsyeja më radikale, fenomenet shoqërore, siç janë mosmarrëveshjet dhe keqkuptimet, për të mos përmendur marrëdhëniet e pushtetit, institucionet, ideologjinë etj., shihen të përhapin dhe të strukturojnë çdo nivel mendimi. Në vend që të përpiqet të ndajë njohësin dhe shoqërinë, atëherë ky dokument do të shqyrtojë një mënyrë të mundshme për të studiuar të dy bashkë si diskurs. Në këtë rast, diskursi i hetuar merr formën e dy analizave stilistike të teksteve letrare.
“Njeriu i penës dhe i kantjereve”, “Analiza e vetvetes”, “Magjia e fjalës artistike” (Përsiatje për romanin e Skifter Këlliçit me titull: “Dashuri e gdhendur në shkëmb”), “Një intelektual me përgatitje enciklopedike”, “Mos u mërzit, profesoreshë Irena!” (Dyzimi i personalitetit të një shkrimtari), “Një libër që të nxit për përsiatje”, “Nëpër shtigjet e shpirtit të poetit Adem Zaplluzha”, “Nëpër rrëpirat e një rinie të lënduar”, “Pesha e dhembjes së një shkrimtari” (Kujton një zemër e përvëluar), “Arti i fjalës së shkrimtarit”, “Kur historia hyn nga portat e artit”, “Një këngë e vjetër e kohës së Luftës së Vlorës”, “Ndërthurja e mitikes me tokësoren në një vepër me një origjinalitet befasues”, janë analiza dhe shkrime ku gjejmë dy pika të fuqishme në lidhje me teorinë e shkrimit njohës. E para është se autori ndan kufizimin e vet themelor me shembuj të tjerë të metaforës së “të gjithë botës në një fazë”, domethënë, që të shtypë ndërgjegjësimin për centralitetin e argumentit në të gjithë jetën shoqërore, përfshirë jetën e krijuesit, si në rastin e shkrimtarit të paharruar Siri Sulejmani:
“Kështu, emrin nga Serri e bëra Siri, kurse mbiemrin Ligu e zëvendësova me emrin e babait. Pra, nga Serri Ligu u bëra Siri Sulejmani, duke i dhënë emrit të babait theksimin e gegërishtes, në vend të theksimit të toskërishtes - Sulejmën. Në këtë mënyrë, pas botimit të vëllimeve të para me tregime, brenda disa viteve emri im u bë i njohur në tërë Shqipërinë, sepse pjesë nga tregimet e mia ishin përfshirë edhe në tekstet e leximeve letrare në shkolla. Në fshatin tim, nga mund të më vinte rreziku i parë, nuk kisha shkuar prej vitesh. Atje shkova kur botova vëllimin e tretë me tregime. Pra, kur isha bërë anëtar i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe kisha siguruar jo vetëm leje krijuese, por edhe kredinë zyrtare. Ja, kjo ishte e gjitha”.
Këto janë ato argumente, muaj, vite dhe nganjëherë jetë të gjata, të cilat kontribuojnë në veprimtarinë që u mundëson interpretuesve të ndjekin shkrimet e tyre pa argumentë për një orë ose dy përpara syzeve. Me fjalë të tjera, nëse për t’u kthyer mënyra sesi të sillemi në një lexim nuk është një grup udhëzimesh të pakontrollueshme që mund të përkthehen në veprim, atëherë kjo nuk duhet të jetë surprizë, sepse as nuk është skena e një shfaqjeje. Aktorët, drejtorët, kritikët dhe dijetarët mund të debatojnë me njëri-tjetrin jo vetëm se si të ndjekin shkrimin ashtu si iu pëlqen, por mbi shkrimin vetë: për një gjë, linjat, skenat dhe madje edhe personazhet mund të shkurtohen ose të kombinuara, dhe për një tjetër, ka më shumë se një edicion të lojës për të zgjedhur. Pra, këtu qëndron forca dhe forma e stilit të prof. dr Eshref Ymerit në këtë ndërmarje të thellë studimore e tejet të domosdoshme analizuese të shkrim-leximit të narrativit.
Pika e dytë e tij, se kategorizimi dhe specializimi (tekstet duke qenë një shembull i parë) nuk janë procese kompjuterike, por “strategji për të menduarit dhe argumentet”, gjithashtu është me rëndësi kyçe për këtë studim: të kategorizohen (për shembull, që një sjellje e caktuar është normale në tekst) ose të veçohen (për shembull, të thuhet se devijon nga ajo që është normale në rileximin ndryshe) është gjithmonë një strategji retorike. Kjo nuk do të thotë që kategorizimi ose specializimi është iracional, pasi retorika nuk është (në këtë pikëpamje) një çështje e ideve të paraqitura në mënyrë artistike, por e vetë ideve: një lloj argumenti është një lloj mendimi, siç mendon duke argumentuar me veten ose me një tjetër në shkrimet plot intensitet të këtij vëllimi.
Shkrimet “Një tregim emocionues i shkrimtarit Sotir Athanasiou”, “Vargu i ngrohtë i poetit Artur Shemaj”, “Dy fjalë për elegjinë e Dritëroit”, “Dy fjalë për një poezi të Dritëroit” e deri tek “Urime nga zemra shkrimtares së shquar të kombit shqiptar, zonjës Vilhelme Vrana Haxhiraj” dhe “Mira Meksi, një shkrimtare erudite”, kanë etalonin e një diskursi të domosdoshëm që shërben në apriori me kontekstin dhe alternativën diatekstuale të kognicionit. Unë jam i vetëdijshëm për kundërshtimin e mundshëm se dhënia e një leximi nuk është veprimtaria e njëjtë si leximi, dhe për këtë arsye, sa i përket literaturës, ne mund ta veçojmë shumë lehtë shoqërinë nga njohësja didakte e shoqërisë. Kjo është një çështje që duhet të trajtohet gjerësisht, por tani për tani do të bëj vetëm tre vëzhgime, të cilat marrin shkas nga leximi i leximit dhe leximi i analizës së autorit akademik.
E para është hipoteza se proceset mendore të dislokuara nga leximi dhe praktika varen nga praktikat publike (dhe jo në anën tjetër), thirret në frymën e leximit kognitiv në një kohë kur ka thellim të një ndikimi efikas në shkencën njohëse.
E dyta është që, për të grumbulluar vërejtjen e anën kritike, autori stilon dhe stigmon, se ai që vetëm di për njohjen, nuk di asgjë për njohjen.
E treta, e po, kjo është vetëm nëse, duke e lexuar këtë apo atë autor, kuptojmë se jemi ndierë të prirur për të marrë parasysh me çdo fjalë pikën më të mirë që mund të dallonim për të propozuar që gjërat janë thjesht të ndryshme me letërsinë. Kjo do të ishte në vetvete shumë kontestuese. Në përputhje me frymën e argumentit tim, nuk kërkoj kënaqësinë tuaj, por leximin e leximit, do të shtoja, për këtë vepër të prof. dr Eshref Ymerit. Londër, 04 korrik 2019
------------------------------
