SHPENDI TOPOLLAJ: Reth monografisë “Iljaz Brija i Shemrisë”)

ZEF ÇUPI I NGRE MONUMENT MIRËNJOHJEJE NJERIUT TË DITUR E TË

                                             NDERSHËM

                   (Reth monografisë “Iljaz Brija i Shemrisë”)

   Kisha vite pa shkuar te lokali i Zef Çupit, tek ish kampi i Punëtorëve në Plazhin e Durrësit, për arsyen e thjeshtë se ai të mbante për drekë dhe nuk të linte të paguaje, edhe pse mund të ishe i shoqëruar me disa shokë. Vërtetë ishte mjaft bujar, por mendoja se nuk duhej abuzuar me zemërbardhësinë e tij. Kështu që e humbisja mundësinë për t`u kënaqur me bisedat e tij të këndshme për probleme të ndryshme, por sidomos për letërsinë që ai e kishte me aq pasion. Po ja ku një ditë, ai gjeti rastin dhe më dërgoi librin e tij “Iljaz Brija i Shemrisë”, nga kopertina e të cilit të vështronte portreti tërheqës i një burri simpatik që besoje se do të ishte ndonjë intelektual i shquar i asaj zone me tradita të mëdha. Por duke lexuar librin, sa u çudita që ai paskej qenë një njeri fare i thjeshtë, i cili gjithë jetën u kishte shërbyer të tjerëve, qoftë edhe si banakier, pra duke u servirur ndonjë kafe, aq edhe u mrekullova se virtytet e tij njerëzore, kishin bërë që ai të fitonte dashurinë dhe respektin e kujtdo që e pati njohur dhe të meritonte mirënjohjen e tyre si atëherë kur ishte gjallë, ashtu edhe kur vdekja e rrëmbeu para kohe. Dhe në rastin e Zefit, kjo mirënjohje merrte një kuptim akoma më të madh, pasi ai, edhe pse me diferencë të theksuar moshe, i kishte qëndruar qysh fëmijë pranë dhe e kishte konsideruar atë mentorin e tij. Dhe kjo monografi kështu është ndërtuar; mbi paralelen e dy jetëve, asaj të personazit dhe asaj të autorit. Zefi ndalet te pikat e tyre të takimit, te ndikimi i Iljazit në edukimin, kulturimin dhe formimin e tij qytetar. Marrëdhëniet me të tjerët, veprimet dhe opinionet e tyre, janë sfondi, ose më mirë të themi, dekori ku marrin jetë dhe zhvillohen këto marrëdhënie. Zefi e thotë vetë, se ai fare mirë mund të shkruante për prindërit e tij, por zgjodhi më parë Iljazin, burrin që nuk linte libër pa lexuar dhe që dashurinë për to ia përcolli edhe Zefit të vogël. Në këtë miqësi, ai ashtu si pa dashje përmend se kështu ngjiska në këtë botë: se ashtu si Danten e pavdekshëm në rrugëtimin e tij për në Ferr, Purgator e Parajsë e udhëhoqi Virgjili, edhe mes të gjallëve do të jetë dikush që na drejton në jetë. Vetë Zefi, te librat që Iljazi i dha, gjeti forcën për të përballuar sfidat ajo i kishte rezervuar. Ai kishte qenë fëmijë trazavaç që bashkë me çamarrokët e fshatit nuk linin dy gurë bashkë. Por Iljazi me urtësinë dhe mençurinë e tij i tregonte, sikur ta kishte birin e tij, rrugën që duhej të ndiqte në jetë dhe guximin për t`u përballur me të. Zefi, sa herë i jepej mundësia, shkonte atje te shtëpia mikpritëse e Brijave, ku kishte shokë fëmijët e Iljazit. Dhe sa herë shkonte në atë shtëpi të madhe, do të gjente mysafirë gjithfarësh, që nga miq, mësues, nëpunës, shoferë që rrihnin atë rrugë nga i gjithë vendi e sidomos nga Shkodra, dhe jo rrallë edhe udhëtarë të rastësishëm që dëbora nuk i lejonte të shkonin më tutje. Në ato darka që shtroheshin, ai ndihej i rritur, se zakoni e donte ta nderonin në vend të babait të tij që gëzonte reputacionin e njeriut të ndershëm dhe me autoritet në gjithë Kukësin. Dashje pa dashje, bëhej para kohe pjesë e bisedave dhe debateve që zhvilloheshin aty ku burrat ishin shtruar me raki e meze, nga nëna Mihane që me mirësinë e saj, për të ishte një shenjtore e vërtetë. Iljazi i donte njerëzit, mysafirët i quante bereqet, dhe lutej “Zot mos më korit”. Ai i shihte ata të lidhur me fshatin e tij të cilin e përshkruante kështu: “Në Shemri kam kaluar gjithë jetën time dhe sa herë që zgjohem dhe e shoh, ndihem i kënaqur dhe i lumtur. Është një vend me klimë të mirë, gjelbërim, pyje, kullota. Bora që i mbulon si një petkë hijerëndë dhe i zbardh gështenjat, pemët, toka e mirë por mbi të gjitha ka njerëz të mirë dhe me karakter…”. Janë të shumtë njerëzit e mirë të profesioneve nga më të ndryshmet që na shfaqen gjatë rrugëtimit të këtij libri, sikurse janë të shumta edhe rastet a veprimet që e vërtetojnë këtë. Mbi të gjitha, ata janë mirënjohës, dhe është shumë domethënës edhe fakti se ata i gjenden pranë Iljazit edhe kur fati i keq e ndëshkon deri sa e përcjellin për në banesën e fundit. Por e kishte thënë me kohë mjeshtri Leonardi da Vinçi se “Kush mbjell virtytin, korr nderin”. Me Zefin sa ishte gjallë, Iljazi shkëmbente jo vetëm libra, por ata shkëmbenin mendime rreth vlerave të tyre dhe bënin analiza sikur të ishin shkrimtarë të vërtetë. Sillnin pasazhe e thënie të bukura nga Hajne, Balzaku, Fishta, Xhek Londoni, Gorki, Shekspiri, Servantesi, Turgenievi, Hygoi, Uitmani, Aligieri, Zhyl Verni, Virgjili, Foqion Postoli, Migjeni, dhe kujtonin bëmat e personazheve të tyre si Zhan Valzhani, Goveni, Simurdeni, kolonel Shaberi me shokë dhe sillnin në vëmendje histori nga Roma, Bizanti, Rusia e Ivanit të Tmerrshëm etj. etj. Pra, ata edhe pse nuk kishin kryer studime të larta “akademike”, po vetformoheshin si intelektualë të vërtetë. Ishte ky vetformim që u dha atyre mundësinë që kudo që punuan (Zefi si shef kuzhine në lokale të rëndësishme), të paraqisnin anën e tyre humane dhe të bënin miq deri personalitete të shquara, si fjala vjen të mirënjohurin prof. Ylli Popa etj. Pikërisht kjo anë e karakterit të tyre u dha atyre mundësinë që edhe në atë kohë me plot mungesa e kufizime, të ndiheshin të lumtur. Se është ashtu sikurse thosh filozofi i shenjtëruar qysh në vitin 1323 Tomas Akuini i mbiquajturi mësuesi engjëllor se “Lumturia sigurohet nëpërmjet virtytit; është një e mirë që arrihet nëpërmjet dëshirës së vetë njeriut”. Ja, kjo dëshirë nuk u ka munguar kurrë atyre, duke mbetur ashtu sikurse vëren studiuesi Ali Hasani në kujtimet e tij për Iljaz Brijan: “Ai pra kishte një shkollë të veçantë të pushteti të dashurisë e në këtë shkollë ai ishte një kryemësues për të gjithë”. Si Iljazi ashtu edhe Zefi, me kohë nisën t`i besojnë sho - shoqit edhe opinionet e tyre mbi mizerjen që po gatuante komunizmi shqiptar apo krimet që po e njollosnin atë. Janë disa barsaleta apo evokime gjyqesh qesharake në pamje të parë, por tragjike në përfundimin e tyre. Vlen të përmend vetëm gjyqin e xhaxhait të moshuar të Zefit që pasi e dënuan me 18 vjet burg se gjoja do përmbyste pushtetin, u përgjjigj: - Ju keni të drejtë të më dënoni, por ju lutem nuk mund të më përgjigjeni kësaj pyetjes sime: Ju thoni se unë kam bërë tentativë të rrëzoj pushtetin popullor. Por përsëri juve thoni se këtë pushtet nuk e përmbyus dot as Amerika dhe as Bashkimi Sovjetik. Atëherë si mund ta përmbys unë një plak i sëmurë 72 vjeçar? Në marrinë e asaj kohe edhe vetë Zefi nxënës, e pësoi nga blloku i vogël me citate të shkëputura nga romanet që lexonte dhe që vetë ai sistem i kishte botuar. U vu në lëvizje Partia e Pushteti, se një nxënës kishte nxjerrë citatin e më poshtëm nga Turgenievi se “Është më lehtë të gjesh një pëllumb të bardhë se sa një grua të ndershme”. Hajde t`u jepje sqarime atyre që teksa u dilte shkumë nga goja e mbysnin me pyetjet se “Çfarë janë gratë e nënat tona, të pandershme”? Dhe shpëtoi pa u ndëshkuar, se ndoqi porosinë e Iljazit që në çdo rast për të fituar, duhej të ruante gjakftohtësinë. Iljazi dhe Zefi, tani i rritur, kishin arritur në konkluzionin e Pjetër Meshkallës se “Komunizmi është një mikrob, mikrob që zhvillohet në pisllëk dhe mizerje”. Veç duhet theksuar se ata i kushtonin rëndësi edhe bisedave rreth rolit të materies dhe shpirtit, derisa binin dakord me fizikantin nobelist Max Planck se “Materia e përkohëshme që ne shohim rreth nesh, nuk është e vërtetë dhe reale. I vetmi realitet është shpirti i padukshëm dhe i pavdekshëm”. Ja pse edhe autori i librit pohon se pikërisht këto kujtime për shpirtin më detyruan “…që të hedh në letër këto kujtime për njerëz të mirë e të paharruar që më kanë frymëzuar në jetë dhe fjalët e tyre janë më bërë në përditshmëri si ato xixëllonjat e vogla në mesnatë që na ndihmojnë të hedhim hap pas hapi, si ai ylli i mëngjesit aty lart që pas udhëtimit dhe të shtegtimit, të ecim në dritë”. Dhe ja pse Zefi i jep të drejtë Max Planck - ut se “shpirti i njerëzve tanë që nuk jetojnë më, në këtë botë, në realitetin e tyre të padukshëm dhe të pavdekshëm na ndjekin në fate të tjera, në realitete të botëve të tjera”. Dhe vetë Iljazi e dinte atë thënien e Balzakut se “Shpirtrat e bukur nuk mund të rrinë gjatë në këtë botë”. Dhe pse është kështu, vetë Zefi duke ecur në gjurmët e mësuesit të tij të dashur Iljaz Brijës, në ndriçimin e tij prej xixëllonje, ose më mirë prej ylli të mëngjesit në errësirën e kohës, ka mbetur po aq i mençur dhe i kulturuar, i virtytshëm dhe bujar, i respektuar dhe i rrethuar nga miq të shumtë.