Sakip Cami: Sipas librit të Zhan Klod Faveirial

Një vështrim  i shkurtër  mbi  marrëdhëniet iliro-romake dhe gjuhën pellazgjike

(Sipas librit të Zhan Klod Faveirial për historinë e Shqipërisë)

Në marrëdhëniet midis Ilirisë dhe Perandorisë Romake ishte  krijuar  një ndjeshmëri. Disa nga perandorët ilirë filluan të zinin vend me rëndësi në strukturat ushtarake dhe më vonë edhe  politike e hierarkike të Perandorisë.

“Në rrjedhat e shekujve-thekson studiuesja Zheliaskova- shtatë perandorë të lindur ilirë sunduan njëri pas tjetrit. Një nga ato, Perandori Diodetian bëri reformën administrative të Perandorise Romake…”

Shqipëria ka kaluar në krishtërim qysh në kohët e herëshme dhe primati i Ilirisë pati kërkuar strehim ndër malet shqiptare, pas shkatërrimit të Justinianës nga ana e Avarëve. Për fat të keq ne nuk kishim llogaritur greko-bizantinët dhe vandalizmin e tyre. Po për shkak të vandalizmit të tyre u shkatërruan monumentet që ne patëm filluar, jo vetëm në jetën fetare të popullit shqiptar, por, pothuaj të të gjithë gadishullin Ilirjan: Ohër-Justiniana ka qënë metropoli’  e tij nga viti 535 deri në 1767. Për historinë,  shkatërrimi i arkivave të një kryeqendre kaq të rëndësishme e kaq të madhe, si metropoli Ohër-Justiniana,  është një humbje e madhe. Pushtimi romak, jo vetëm kishte thyer barrierat politike që ngriheshin mes tyre, por ai, në të njëjtën kohë, i gatiti në ngjashmëri me ato njësi politike që kishte krijuar edhe gjetkë: në Francë, në Itali, në Spanjë….Po çfarë bëri Bizanti?  Ai rendi të konvertojë në herezi greke, atë çka apostujt e kishin konvertuar në Krishtërim, për të shndërruar në helenë ata që Roma i kishte kthyer në romakë. Në çfarë momenti mbërriti kjo ndërhyrje e pavend? Pikërisht, në kohën kur në Iliri po kryhej vepra e asimilimit moral, të cilën Roma dhe Krishtërimi e kishin parapregatitur me aq mund. Kjo punë e ndërprerë në këtë cak kohor, kjo amalgamë e parë e rrënuar tashmë, rikthehet natyrshëm në individualizmin kombëtar, prej nga Roma dhe Krishtërimi e kishin nxjerrë vendin. Eshtë diçka me të vërtetë e vajtueshme që, në vend të jenë të bashkuar, të gjithë  këta popuj sot kanë xhelozi, shkatërrojnë, dhe përbuzin njëri-tjetrin.

Peng i grindjeve fetare, të dhunshme e shekullore, midis Romës e Bizantit, ka qënë Iliria. Ka qënë kjo në Bizant, si rrallë diku tjetër  ku ndodhnin grindjet fetare, por, shkaku për të cilin është debatuar gjithherët ishte për zotërimin e Ilirisë dhe të Ohrit, metropolit të tij. Pra, çështja  kryesore e Bizantit ishte që të mbetej  zotëruese e Ohrit  dhe të mos lejonte ilirët të krijonin një shtet më vete, siç u formuan në vende të tjera, si dhe të kthente në bizantinizëm atë që Roma e kishte romanizuar, e më tej, të zëvendësonte me të folmen greke, në fillim latinishten, e më pas edhe gjuhët vendase, të cilat u bënë krahinore, rurale, në krahasim me gjuhën zyrtare të pranuar nga të gjithë.Dhe ç’fatkeqësi për vendin! Iliro-romakë, shqiptarë, vllehë e të tjerë, të gjithë së bashku, si shkak të përçarjes së tyre shoqërore dhe të rrënimit të tyre politik kanë Bizantin.

Dijetarët kanë pretenduar se  një e treta e gjuhës shqipe është me rrënjë latine, një e treta greke, dhe një e treta ilire. Por, në vend që të nxjerrim prej shqiptarëve fjalë të huazuara nga gjuhët latine dhe greke, a mos do të ishte më mirë ti shihnim ato, të huazuara prej latinëve dhe grekëve nga gjuha pellazgjike, e cila kalon, në mënyrë të pakundërshtueshme, si gjuha e parë e ardhur në Itali dhe në Greqi, dhe të cilën shqiptarët e përcjellin natyrshëm si e vetmja gjuhë e ruajtur deri në ditët tona? Pothuaj aq të shumtë sa shqiptarët, por më të shpërndarë se ata, romano-vllehët kanë filluar, vetëm në këto kohë të fundit, të zhvillojnë  mësim në gjuhën e tyre.

Në kohën e Romës, ata lëvronin latinishten, në të cilën volskja (vllahishtja) ishte dialekt popullor. Tashmë, për vllehët ose volskët, është e folmja nëpër familje, me të cilën ata dëshirojnë të fillojnë arsimimin e tyre vendor.

Padyshim, në kohën e Romës, vllehët dhe shqiptarët përdornin, ashtu si sot, të folmet e tyre të veçanta në vatrën shtëpiake. Por, për marrëdhëniet e përgjithshme, ata kishin nevojë për latinishten, të cilën e mësuan në shkollat publike. Kështu, ata flisnin gjuhët e tyre nëpër familjet, dhe i kultivonin ato në institucione të përbashkëta. Ndjenja e tyre patriotike për këto gjuhë është përherë e më e fortë dhe më e gjallë..

Përgatiti:  Sakip  Cami