Romani si tekst diskursiv në trajtesën e tranzicionit të një qyteti
Fatmir Terziu
Formati diskursiv i trajtesĂ«s sĂ« tranzicionit tĂ« njĂ« qyteti tek romani âEra ndez qirinjâ tĂ« shkrimtarit nga Pogradeci, Bujar Balliu, na shpie tek teksti, jo thjesht si narrativ, por dhe si njĂ« formĂ« specifike e ligjĂ«rimit tĂ« rrjedhshĂ«m. Me fjali tĂ« shkurtĂ«ra, tĂ« kapshme, tĂ« logjikshme, nĂ« rrjedhĂ« tĂ« leximit autori mundĂ«son lexuesin tĂ« diktojĂ« vrullin artistik qĂ« tĂ« japin tre lĂ«vizje gjuhĂ«sore: retorika, stilistika dhe analiza strukturore e rrĂ«fimeve. TĂ« tre kĂ«to lĂ«vizje gjuhĂ«sore lidhen nĂ« thelb me analizĂ«n e diskursit. Analiza e diskursit gjen brenda kĂ«saj tresheje, skema specifike qĂ« janĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«sishme pĂ«r tĂ« pĂ«rcaktuar njĂ« zinxhir fjalĂ«sh si tekst. PĂ«rveç kĂ«saj, narrativi na jep mundĂ«sinĂ«, pĂ«rshkruan qĂ« tĂ« kuptojmĂ« pa vĂ«shtirĂ«si formĂ«zat e tjera, qĂ« plotĂ«sohen mes karaktereve dhĂ« pĂ«rshkrimit tĂ« tyre pĂ«r tĂ« arritur tekstualitetin. Karaktere tĂ« tilla pikante nĂ« kĂ«tĂ« jetĂ« diskursive dhe tranzicionale tĂ« qytetit nĂ« kĂ«tĂ« roman sikurse janĂ« Bardibali, Shkrepi, Narenti, Gledon. Kojela, Bilen Kriha, Brela, Bata, Bogomil Zelena, Led Linora, Mesil Plaina natyrisht karakterizojnĂ« faktin se ky roman ndĂ«rthur shumĂ« mĂ«nyra, forma tĂ« ndryshme tĂ« tĂ« treguarit. NĂ« kĂ«tĂ« pikĂ« ky roman Ă«shtĂ« njĂ« rrjedhĂ« e vetĂ«dijes dhe pĂ«rmban shumĂ« veçori. Prandaj, Ă«shtĂ« shumĂ« interesante tĂ« themi se formati dhe problemet e tranzicionit nĂ« kĂ«tĂ« roman mund tĂ« pĂ«rkufizohen bashkĂ«risht si njĂ« tekst pa probleme.
Mes kësaj dallojmë dhe veçoritë përkatëse në strukturën e tekstit dhe në sintaksën e tij, ku lloji i tekstit emërtohet dhe romani mbart disa këndvështrime të ndryshme narrative. Ky roman është i pasur me komunikime dhe, ku edhe një monolog i brendshëm, është mjaft efikas, brenda kësaj një e ashtuquajtur rrjedhë e vetëdijes në këndvështrimin e narratorit:
âVendosi tĂ« qĂ«ndrojĂ« nĂ« ballkon. Pasi mbaroi parada e tĂ« pirĂ«ve, tĂ« gjithĂ« u mblodhĂ«n nĂ« shtĂ«pi, edhe ish-aktori. Lagjja ra nĂ« qetĂ«si. Nuk ka lokale. Klubet, bilardot, diskot e zhurmshme djemtĂ« i hapĂ«n pranĂ« qendrĂ«s. Ăiftet e reja ose largohen jashtĂ« vendit apo nĂ« TiranĂ«, ose blejnĂ« hyrje apo ndĂ«rtojnĂ« mĂ« pranĂ« liqenit. Lagjja po mpaket. Ngriti kokĂ«n. Qielli prushĂ«ron. Yjet i kujtojnĂ« intimitetin e vajzave gjimnaziste. TĂ« kudondodhura, edhe kur nuk shikohen...â
Duke e parĂ« tekstin sipĂ«rfaqĂ«sisht, bĂ«het e qartĂ« se ka disa veçori. PĂ«r shembull, ka shumĂ« kĂ«rcime nga njĂ« ide nĂ« tjetrĂ«n, e cila theksohet duke pĂ«rdorur dimensione tĂ« shumta problemesh, ku pĂ«r shembull nĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n kohĂ« lagja po mpaket, ai ngriti kokĂ«n, qielli prushĂ«ron, yjet i kujtojnĂ« vajzat âŠ.
Pa lexuar tekstin me njĂ« qĂ«llim mĂ« tĂ« vetĂ«dijshĂ«m, marrĂ«si edhe pse nuk e ka tĂ« vĂ«shtirĂ« tĂ« kuptojĂ« kuptimin e fjalive, prapĂ« mund tĂ« dyshojĂ« pĂ«r situatĂ«n, kohĂ«n dhe mĂ«nyrĂ«n se si pikĂ«risht kĂ«tu narrativi shkon mentalisht tek njĂ« kohĂ« tjetĂ«r ku flashback (mendimi pas) i zbulon vajzat e kohĂ«s rinore tĂ« gjimnazit. KĂ«shtu, lexuesi detyrohet tĂ« ushtrojĂ« mendjen pĂ«r tĂ« renditur fjalĂ«t. Ndaj, pamja fizike e fjalĂ«ve mund tĂ« ndikojĂ« te marrĂ«si nĂ« gjykimin e tij. Natyrisht, ka disa karakteristika qĂ« e kthejnĂ« njĂ« zinxhir fjalish nĂ« njĂ« tekst. Rrjedhimisht, ka aspekte tĂ« brendshme dhe tĂ« jashtme qĂ« janĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«sishme pĂ«r arritjen e tekstualitetit, e kĂ«tĂ« autori e bĂ«n mjaft mirĂ« nĂ« tĂ«rĂ«sinĂ« e narrativit tĂ« romanit. Prandaj dhe shkrimtari Qazim Muska paraqet njĂ« interes nĂ« pikasjen e tij ku shprehet se âGjithçka nĂ« roman vjen e alternuar mes njĂ« fryme realizmi dhe surealizmi pĂ«rmes skenash qĂ« i lĂ«nĂ« vend njera tjetrĂ«s nĂ«n dritĂ«hijet e absurdit dhe tragjikes.â NjĂ« shembull Ă«shtĂ« paragrafi qĂ« shkĂ«pusim: âTĂ« nesĂ«rmen mbaroi punĂ« vonĂ«. Rregulloi disa grupe shĂ«rbimi tĂ« policisĂ« rrugore, u ngujua pĂ«rsĂ«ri nĂ« lokalin e njĂ« natĂ« mĂ« parĂ«. I pĂ«lqen. Ndodhet nĂ« cep tĂ« qytetit, larg syve tĂ« njerĂ«zve, jashtĂ« vĂ«mendjes sĂ« kolegĂ«ve. MbrĂ«mĂ« kur i doli pija, Kojela iu kacavjer si mace pas trupit. Ia nguci trup e shpirt pa nxjerrĂ« zĂ«. NĂ« mĂ«ngjes u largua me hijet e natĂ«s. Bisedat janĂ« rralluar. NĂ« tĂ« vĂ«rtetĂ« asnjĂ«herĂ« nuk kanĂ« qenĂ« tĂ« shpeshta e tĂ« shĂ«ndetshme. Tani rrjedhin pikat e fundit... Kur doli nĂ« rrugĂ«, e kuptoi: qe mĂ« i dehur nga sa e mendoi. Futi duart nĂ« xhepat e xhupit, nguli vĂ«shtrimin nĂ« largĂ«si, shpejtoi hapat. Pas disa metrash u kujtua pĂ«r tualetin. Vera e tepĂ«rt i shkakton diarre.â
NĂ« kĂ«tĂ« ndalesĂ« bie nĂ« sy kohezioni, si njĂ« nga shtatĂ« kriteret e tekstualitetit. Narrativi Ă«shtĂ« koheziv, i rrjedhshĂ«m. Ka nĂ« qasje dhe efektin, qĂ« kapet nĂ« dy fjalitĂ« e shkurtra tĂ« kĂ«tij fragmenti, nga fundi, ku dhe sensi i humorit bĂ«n efektivitetin e vetĂ«. Siç u pĂ«rmend tashmĂ«, ka shumĂ«, ndĂ«rlidhje, ku nga narratori nga njĂ« ide shkohet nĂ« tjetrĂ«n, gjĂ« qĂ« tregon dhe ndihmon nĂ« faktin se ka mjaft elementĂ« kohezivĂ«. Romani mĂ« i ri i Bujar Balliut sidoqoftĂ« shihet qartĂ«sisht se ka kohezion. Teksti Ă«shtĂ« i nyjĂ«tuar me ndihmĂ«n e mjeteve gramatikore dhe e ndihmon atmosfera e brendshme. Prandaj shprehet shkrimtari Hysen Kobellari se âromani ka atmosferĂ«, tension, njĂ« zinajĂ« tĂ« pritshme âŠâ.
Por nĂ« ndryshim nga kohezioni, termi koherencĂ« brenda rrjedhĂ«s sĂ« ngjarjeve tek romani âEra ndez qirinjâ pĂ«rshkruan edhe vetĂ« referencat semantike brenda njĂ« teksti. NĂ« kĂ«tĂ« siguri dhe zhvillim tĂ« atmosferĂ«s nĂ« njĂ« qasje diskursive tĂ« jetĂ«pĂ«rdishmĂ«risĂ« dhe vetĂ« elemĂ«ntĂ«ve ndihmĂ«s tĂ« strukturĂ«s tekstore lexuesi e gejn veten nĂ« njĂ« atmosferĂ« tĂ« lirshme tĂ« rrĂ«fimit dinamik, ku natyrshĂ«m dhe ndjeshĂ«m janĂ« shpĂ«rfaqur tĂ« gjitha marrĂ«dhĂ«niet kulturorĂ«, krahinore, psiko-sociale dhe mĂ« sĂ« drejti nĂ« narrativ ato bĂ«hen njĂ« preambulĂ« artistike nĂ« pĂ«rditshmĂ«ri. Gjergji Mihallari i shikon elementĂ«t e narrativit tĂ« kĂ«tij romani si âcopĂ«zat e njĂ« qyteti, ⊠nĂ« pezaulin e jetĂ«s sĂ« pĂ«rditshmeâ dhe Eduard Sulollari shprehet se romani i Bujar Balliut âZhbiron lĂ«vizjen e çartur tĂ« jetĂ«s.â MĂ« tej Gerta Bandilli Beçka, ndoshta mĂ« shumĂ« si lexuese e romanit, shkon tek njĂ« pikĂ« kaq delikate nĂ« tĂ« shkruarĂ«n e sotme, ku kujton se kĂ«tĂ« roman e âklasifikoj roman modern nĂ« mĂ«nyrĂ«n e konceptimit tĂ« formĂ«sâ, dhe se ky roman âĂ«shtĂ« koherentâ.
ĂshtĂ« vĂ«rtet nĂ« njĂ« mori siptomash jetĂ«rrjedhse. Ka Vrasje. Ka MĂ«kate. Ka Magjira. Ka Dashuri. Ka Pezm. Ka ZhgĂ«njim. Ka Trishtim. Ka JetĂ«. Ka dhe Ikje. Ka DritĂ«. Ka DritĂ«hije. ĂshtĂ« njĂ« roman qĂ« plotĂ«son jo thjesht njĂ« detyrĂ« shtĂ«pie. NjĂ« roman qĂ« kĂ«rkon tĂ« gjej shtratin e vetĂ« nĂ« tĂ« shkruarĂ«n e sotme. Ndaj dhe poeti Maliq Torra shton se âshkrimtari rrĂ«fimin ua beson personazheve duke qĂ«ndruar "larg" prej "botĂ«s" sĂ« koklavitur qĂ« ata mbartin nĂ« vetvete si individĂ«â. Ndaj dhe jeta nuk ka thjesht njĂ« emĂ«r tĂ« thjeshtĂ« nĂ« kĂ«tĂ« roman. Autori e ka kĂ«rkuar dhe hulumtuar atĂ« nĂ« majĂ« tĂ« gjilpĂ«rĂ«s sĂ« artit, ku shoshit dhe pĂ«rdor mirĂ« atĂ« qĂ« mbetet nĂ« njĂ« shumĂ«dimension kulturor, psikoanalitik mes gjuhĂ«s lokale, krahinore, dialektore dhe tĂ«rsisĂ« sĂ« majsĂ« sĂ« njĂ« gjuhe mjaft tĂ« bukur, gjuhĂ«s shqipe qĂ« konkurron kudo nĂ« fronin e saj.
