Mediat , kane kohe , qe kane vrejtur se libri i shkruar , po rize nje vend te rendesishem , ne jeten e njerezve te sotem . Ky fenomen i rendesishem , po behet pjese e perditshmerise , ne jeten tone dhe te krejt trevave shqipetare, qe organizuan Panairin e librit . Nje dukuri e tille , u cfaq gjat edicionit te 25 te ketij evenimenti te rendesishem te kultures . Ne liber nuk lexohet nje projekt , por lexohet dhe projektohet , ne tavolina te kabineteve zyrtare dhe ne banese , ne zyre , ne konsulta . Ekrani nuk ta kthen prapesht , nje fjali , qe nuk e degjon , ose nje projekt , qe kopjon . Libri eshte jeta e orientuar .
Koha nuk lidhet me litar , thote populli . Interesi , per librin , nuk do te kthehej as me dekrete , as me deshiren e nje grupi njerzish te interesuar. Interesi , per librin e shkruar u rikthye spontanisht , sepse e ben te nevojshem kerkesa e nje epoke te re me synimin , per njohuri te qendrushme , qe njerzit mund t’I sigurojne , vetem duke shkembyer pervojat e njeri tjetrit , ne menyren me intensive dhe me te sakte te mundeshme . Saktesia ne pervetesimin e teknollogjive eshte elementi baze , por lodhjet nervore , kerkojne vullnet , per te lexuar sa me shume letersi klasike dhe bashkohore. Keto rikthime natyrale , na i qartesoi panairi i librit , qe ishte i gjere dhe gjithperfshires .
Jane disa fenomene ne jete , qe ballancohen spontanisht . Nje prej ketyre elementeve eshte ngritja , ose ulja e cmimeve . Cmimet i rregullon vete tregu , me nje spontanitet perfekt . Nje gje e ngjashme , ndodhi dhe me librin . Kur ndodhi nje zverdhje e deshires , per librin e shkruar ishte koha , kur mediat vizive u shtuan , kaq befasisht , sa po thuaj nuk kishe nevoje te konsultoheshe , per asnje problem . Informacionet te vinin nga nuk i prisje dhe pa levizur , nga kolltuku i guzhines tende . Perfundoi faza eksperimentale e teknollogjive te reja
Emisionet televizive , nuk kane lluksin , qe kthehen mbrapsht , kur ke nevoje te mbash shenime , te realizosh krhasime dhe ballafaqiume . Libri i shkruar te jep tjeter ndjesi , ne kuptimin permbajtesor dhe krejt tjeter mundesi , ne pervetesimin e asaj , qe lexon . Njeriut te sotem , ju rrit kureshtja , per te prure me afer praktikes se njohurive te kultures vizive . Problemet e intelegjinces natyrore , nuk pervetesohen vetem , duke soditur ekranet me figura te levizeshme , duhet te kryen ballafaqime dhe te aplikohen formula te fizikes dhe te algjebres .
Ndryshimet teknollogjike , kerkojne pervojen e brezave te shkuar , si kane reaguar , ndaj situatave te ngjashme , prandaj u rrit interesi , per librin historik dhe ate artistik . Botusit jane optimiste .
Erdhi koha e cfrytezimit maksimal te librit , prej letre , qe zoteron karakteristika didaktike te pa zevendesushme . Femijte , nuk mund te mesojne te shkruajne , vetem , duke pare figura , ne ekran . Ata mesojne shkrim e kendim , ne rreshtat e librit , qe kane ne bangen , ku jane ulur , per t’u strevitur .Perpara se te pervetesojne ata zhgarravisin . Shkolla nuk munde te pergatisi injorante potenciale. Kete nuk mund ta pranoi historia , qe nuk barazohet me permbysje , por identifikohet me ndryshime graduale, here te organizuara , here spontane .
C’do llloj stervitje intelektuale nis me uljen ne bankat e shkolles , pavaresisht se ne c’moshe je duke u trainuar . Pa e teorizuar me gjate , kete problem , duket sheshit , se interesi , per librin , prej letre eshte shtuar ndjeshem . Njerzit e te tera moshave kane nevoje per te , sejcili , simbas interesave , qe i dikton koha dhe zhvillimi prespektiv . Duke mbajtur syte vetem nga ekranet , humbet instikti i qetesise te te menduarit .
Interesi , per librin , u identifikua , ne panairin e radhes , per librin e shkruar . U ekspozuan 2500 tituj librash te vjeter e te rinj . Lexusit , jane te interesuar te kthejn e koken pas dhe ta shikojne boten me syrin e shkrimtareve klasike , qe jane te pa perseritshem edhe ne epoken e arthme .Nje vend te rendesishem , ne panair , zuri libri tekniko- shkencor . As mund te imagjinohet zhvillimi kohor , pa zbatimin e teknikes . Teknollogjite, jane bere mbeshtetje e sigurte e librit leter . Pa librin tradicional , komjutri eshte i manget .Nuk njef bota zhvillim empirik . Zhvillimi eshte gjithnje shkencor dhe shkenca na vjen nga projektet ne librin leter. Edicioni i ketij panairi , na i provoi , kete rebus te epokes, qe po jetojme .
Ne se do pranojme , qe inteligjenca artificiale do te kete zhvillim ballor , eshte realitet kohor por robotet korigjohen nga keshillat shkencore te librit leter . Eshte shume e veshtire te meritosh voten decizive , ne zhvillimin progresiv , kjo fillon me kulturen e librit te shkruar ne leter , qe nga Newtoni deri te Aishtaini . Shkenca nuk e njef shabllonizmin . Shkenca identifikohet me progresin, qe e shkruan historia .
Eshte kuptimplote fakti , qe ne panair u perfshine Tetova dhe Mali i zi . Libri ka te gjitha mundesite e kohezionit kombetar . Ne kete hulli , do te ishte me shume dobi , te kishte stende , per Bujanovskin dhe Medvjegen dhe malesite e Malit te zi . Krahinat shqiptare , jashte dy shteteve , kane me shume nevoje , per librin dhe shtepite botuse duhet te vene afer tyre , ndoshta dhe jo vetem , kur vepron panairi , por me pune me te diferencuar , afer lexusit , jashte Atdheut . Nuk besoj se kjo qasje do te jete deficitare .
Vihet re nje mangesi e theksuar , per iorganizimin e panaireve , ne Diaspore , sic ka qene tradite e panairit , qe zhvillohej ne Zhurih te Zvicres . E njejta gje duhet te gjallerohet , ne Greqi dhe Itali , sepse ne shtete te medha , nuk besohet se mund te mundesohet nje panair libri , ne ditanca te medha te venbanimeve . Ajo , qe duhet te mbahet mire parasysh , eshte fakti , qe ne diaspore , nevojat per librin artistik dhe historik , jane me te medha se ne vete Atdheun e origjines . Kete mundesi organizative , duhet ta zgjidhin , me bashkepunim botusit dhe Ministrite e Diaspores .
Ne kete panair u vu re nje shumllojshmeri tematikash dhe vijon te vihet re nje kujdes i shtuar i medjave , per ta qartesuar permbajtjen e librave te eksopzuar . Ka tre pika , qe shtjellohen librat e panairit : Elsa Dimo , Arta Marku dhe Mimoza Ahmeti .Ne te tre keta emisione televizive , simbas specifikave , komentohen libra , qe kishin nivele te ndryshme shitjesh dhe nivele te ndryshme tematikash .
Pervec , ketyre tre pikave te specializuara , komente librash zhvillon dhe emisioni kulturor “Rudina “ , emisioni me serioz , me jetgjate dhe me i larmishem , ne boten televizive shqiptare . Me pak fjale , keto pika komentesh , kryenin ate , qe realizon kritika letrare , si pjese e pa ndare e letersise, por e mbeshtetur te gazetaria .Me kete predispozicion , per propagandimin dhe shtjellimin e librit, shkurtohet dhe behet me efektive rruga , per te lexusi .
Perpara pak kohesh , ne organin tone “Fjala e lire “ kishte botuar nje shkrim Prof. Dr. Minella Aleksi , i cili , ne menyre taksative shprehej se “….kritika letrare as ekziston , as do te ekzistoje me “ . Eshte e vetrete , qe kritika u eshte lene lexusve dhe libri , si elemnt tregu . Vleren e percaketon kerkese oferta . Panairi tregoi se kerkese –oferta , per librin , u ngjit ne nje stad te ri , qe do te vije duke u perfeksionuar dhe duke u zgjeruar, simbas specifikes te mallit , liber .
I pare problemi , ne kete kend , formulimi i Zotit Aleksi , duhet modifikuar . Duhet te thuhet se kritike letrare e tipit te vjeter , qe percaketonte marksiximi eshte eliminuar teresisht . Kritika aktuale , u eshte lene lexussve , qe e ushtrojne , nepermjet formave te reja te analizave ne grupe te specilaizuara , ose individualisht . Kritika eshte bere objekt i gazetarise se sa i letrsise . Ky eshte ndryshimi . Kritika ka ndryshuar forme . As nuk eshte zhdukur , as nuk zhduket , thjesht ka nderruar auditor . Kritika letrare nuk mund te jete emer apstrakt . Eshte konkret sa dhe vete vepra , qe analizon .
Ne , si shtet , kemi trasheguar nje kritike te gjere letrare , pervec kritikes shabllone te ish realizmiit socialist . Kjo e fundit eshte eliminuar , sepse eshte eliminuar kerkese per te . Ajo kritike ideollogjike , i pershtatej vetem letersise ideollogjike . Kritika e sotme trashegon traditen e shendoshe te kritikes letrare , qe ka qene zhvilluar, ne letersine tone , jasht korrnizave ideollogjike . Shkrimet e sotme analitike , per vepra te botuara , jane kritika letrare , qe e kerkon koha e sotme .
Ato pikat televizive , qe rrahin mendimet mbi librin e shkruar dhe , qe jane pese , perbejne metodiken aktuale te kritikes letrare . Mediat vizive , po e kryejne normalisht , kete detyre , ndaj librit leter .Libri nuk ka qene kurre mjet lluksi Eshte rrugetregus i pa gabuar . Mjafton te permendim nje fakt nga jeta . Shkencetari me mjeker , ne fund te refaratit , per nje zbulim shkencor , shkruan bibliografine , qe perkthehet, lista e librave , ku eshte mbeshtur . Libri besohet me shume se shkencetari , qe ka paraqitur referatin shkencor .
Televizionet shqiptare historikisht kane organizuar , ne menyre te persosur , “ Rubriken sportive “ . Nje format te ngjashem , per nga saktesia , besoj se eshte analiza , qe i behet librit te shkruar, ne keto dite , pas edicionit te panairit . Eshte analize kritike , qe I pergjigjet aktualitetit .
Ne vitet e para pas clirimit , nje kritik i shquar i kohes , permendej Mark Ndoja . Kishte kulture te gjere dhe shkruante materjale kritike te spikatura . Njifte shume gjuhe te huaja dhe kishte realizuar shume perkthime nga letersia klasike . Pat perkthyer edhe” Komedine hyjnore “ te Dantes . Arriti te behej sekretar i lidhjes se shkrimateve . Ishte kritiku letrar , me i spikatur , i kohes . Mbajti referatin kryesor , ne Konngresin e shkrimtarve . Kur u shqua , midis te gjithe rretheve letrare , u be pre e intriges te madhe shteterore . U burgos dhe vdiq ne burg . Ishte nje njohes shume i mire i kritikes letrae objektive , por qelloi ne vendin e gabuar , ne nje kohe ku i gabuar ishte vete sistemi . Ishte koha , kur kritiku letrar i shkelte ne kallo shkrimtaret konformiste . Pak kam pare te shkruhet , per kete dijetar te letersise .
Kritikat tradicionale shqiptare , ne menyre te specializuar e kane trajtuar revistat “Albania “ , “Shejzat dhe “Hylli i drites “ . Themelusit e ketyre revistave Arshi Pipa , Ernest Koliqi dhe Fishta , jane themeli i korrnizave letrare , qe kane strukturuar letersine tone te realizmit kritik . Pervec themelusve , ne keto revista , kane shkruar shkrimtare dhe kritike te kohes, qe e kanalizuan krijimtarine ne nje letersi progresive dhe ne sherbim te popullit .Ketu ze fill letersia artistike , qe vijon te perpunohet dhe te pasurohet me krijusit e rinj , qe jane edhe pjesmarresit ne Panairin e madh.Sikurse rryma letrare edhe kritika , kishte emrin kritike letrare e realizmit socialist . Nuk na duhet as metoda letrare , as kritika e realizmit socialist , qe nenvleresonte artet , ne favor te frymes .
Themelus i asaj rryme ishte , A. Zhdanov . Nuk mund te botohej asgje , pa kaluar ne triorin zhdanovjan . Vepra duhet t’i bente jehone , regjimit , pastsj te hynte ne procedure botimi . Ne ate kohe , kishte me shume kritike se sa shkrimtare . Shkrimtari ishte formal , kur i diktohej tematika dhe vecanerisht shtjellimi , per fryme Parie. Ishte nje Mesjete e kthyer permbys .
Shkrimtari i viteve te demokracise , gezon liri te pa kufishme , me perjashtim te mos i imponoi vetes metoden e kaluar letrare , qe dhe po qe se ndodh , vepren e nxjerr nga tregu vete lexusi , kritiku me objektiv dhe me i ashper. Po kritika letrare e mirfillte? Kete detyre te rendesishme e ka marre gazetaria , sepse botimi i nje libri , ka vleren e lajmit , sikur zbulohet nje yll , ne univers .
Kur themi se lexusi , ka marre ne dore kritiken letrare, kmi parasysh faktin , qe vleresimi artistik dhe problemor I krijimtarive , realizohet nga profesioniste . Lexus – kritik recezent perben nje duet te pa ndare . Lidhur me kete fakt , po permend dy shembuj , nga veprimtaria e jone , ne “Fjala e lire “ .
Une nuk e kam ditur se shkruante ne linja te suksesheme , Kostandin Dhamo. Nuk e kisha degjuar emrin e tij . Pak dite me pare , lexova ne “Fjala e lirë “, studimin kritik te Fatmir Terziut , per vepren e shkruar te shkrimtarit , Dhamo. Te jem realist , kurre nuk do ta kisha ditur se ekziston nje krijus shumedimensional dhe cilesor , se z. Dhamo . Ne c’do rrast , qe te me jepet , do te thellohem ne leximet e krijimeve te ketij autori , qe na i ka sjelle , kaq afer kritika e thelluar e z. Terziu . Autori Terziu , ne kete rrast , ka rolin e kritikut profesionist . Une dhe te tjere lexus , qe u njohen me kete kritike cilesore , perbejme rrethin e lexusve kritike , qe vleresojme , jo vetem autorin , por dhe kritikun .
Ne kete shembull , qe nuk eshte fare i thjeshte shquhen shume sakte bashkepunimet e fryteshme : Shkrimtar – kritik – lexus . Vete kritiku , ka lojtur rolin e nderlidhesit , qe nuk mund ta beje dikush tjeter , duke pasur parasysh faktin , qe fjala lexus , eshte emer shume i pergjithshem , i pa specifikuar . Ne se nuk do te kishte ndodhur kritika specifike , per shume lexus , si une , Kostandin Dhamo , do te kishte me pak vota , per krijimtarine e tij .
Per kete krijimtari , na krijoi bindje te thelle Kritiku , i vepres te Kostandinit . Eshte e tepert te sqaroj se kritika ve ne dukje anet me te dobta te nje vepre , nisur nga etimollogjia e fjales “kritike “ Ne nje kritike letrare mund te kete vetem lavderime dhe perseri quhet kritike , sic eshte rrasti , ne fjale , me vepren e z. Dhamo . Nuk mund te shpiken dobesi , kur nuk ka te tilla .
Ne nje plan tjeter eshte zhvilluar kumtesa e autorit , Fran Gjoka , per librin e shkrimtarit tregimtar , Andon Andoni . Libri i Andonit , mban nje titull befasus , “E putha” . Tregimet e librit te Andonit , simbas Gjokes , jane te perpunuar ne permbajtje , me nje gjuhe te larmishme dhe shume komunikuse . Te tere tregimet , jane te nivelit te larte artistik . Jepen ide te medha me fraza shume te shkurtera . Gjoka thekson se te tilla tregime te shkurtera , ka perpunuar mjeshtri i tregimit , Sotir Andoni , Petraq Zoto , Driteroi dhe te tjere shkrimtare devollinj . Ne kete rrast kritiku Gjoka , na ben te ditur faktin se sa i rendesishem eshte tregimi i shkurter , qe ne letrsine tone e kane perpunuar tregimtaret devollinj . Eshte nje mesazh i ri, duke na treguar arsyen , pse nga Devolli , kane dale kaq shume tregimtare .
Analisti , na jep edhe nje mendim konkret , per krijusit letrare jo vetem , per subjktin , por dhe per shkrimtaret devollinj . Pervoja e jetes personale , ne letersi , shkruan Gjoka , eshte deteminante . Tregimi i shkurter , permban edhe linjen e humorit . Autori Gjoke propozon , qe keto tregime kuteljane te perdoren ne leximet e nxenesve , per te mos u zhdukur tradita e shkelqyer e tregimit te Kutelit .
Ne nje persiatje , qe duket e thjeshte , jane trajtuar probleme te artit , letrsise dhe kultures ne pergjithesi , duke vene ne levizje dhe organet arsimore , per te ruajtur tregimin tradicional .
Kjo eshte kritika e shendeteshme , qe e mban te ngritur komuniukimin e autoreve te sukseshem me shtresen e gjere te lexusve . Bashkepunimi krtik –shkrimtar lipset te jete afersisht institucional , sepse vete kritika eshte institucion. Nuk eshte normale , te mbivleresohen anet pozitive dhe as dobesite e krijimeve letrare , te c’do gjinie qofshin . Eshte detyre e secilit te ruaj institucionin e kritikes , nga njeanshmeria dhe vulgariteti .
Kjo eshte klima e shendeteshme , qe e ndan kritiken e sotme , nga kritika zhdanovjane, me kritike te emeruar , me roga te majme . Dihet se shkrimtare , qe nuk ju permbajten linjes zhdanoviane , perfunduan , ne Gulaket e tmerrshem te Stalinirt, sic perfundoi tek ne kritiku i ditur yni , Mark Ndoja dhe shkrimtare te tjere , qe u flijuan , per artin e vertete letrar . Kritiket e shtetit rus , me kritiken zhdanovjane e atrofizuan letersine sovjetikedhe letersite e republikave satelite .
Kishte nje teoreme zhdanovjane , per krijimet artistike . Kjo teoreme ishte e shkruar e zeza ne t ebardhe : “ Tipikja nuk eshte e mesmja aritmetike”. Krijusi , ne cilin do dege te artit , duhet te evidentonte tipiken . Po ku ta gjente? . Duhet te gjente tipiken , por te mos ishte as e mesmja aritmetike . Krijusit e kalonin kohen , per te gjetur tipiken , per ngryshe dilnin nga sistemi. Ne keto kushte krijusi ishte I terrorizuar . Tipikja ekzistonte vetem ne mendjen e oksiduar te kritikut profesionist , qe si orakull , rrinte ne prite , t‘i vinin gjahu i veprave atipike . Kjo ishte kritika e monizmit , qe u instalua dhe te ne , per aq kohe , sa sundoi monizmi .Per te qene me i drejtperdrejte , po shtroj nje pyetje tjeter . Ne ato kohra u perkthyen mijra vepra te shkrimtarve sovjetike . Mband njeri mend , ndonje prej ketyre veprave?
Nje kritike e tille sklerotike , nuk mund te behej barriere , per vepra te dobta dhe te tjera energjike . Shkrimtaret e shquar , me figura letrare , metaforike dhe alegorike , munden ta canin ne heshtje kete bllokade te kthyer ne institucionin e kohes .
Kjo eshte arsyeja , qe nuk ka pse hiqen nga qarkullimi veprat e krijuara ne ate kohe . Ato i eliminon tregu , nepermjet leximit . Ne ate kohe krijuan , Kadareja , Driteroi , Petro Marko , Kol Jakova e te ngjashem . Monizmi , nuk ishte i afte te hynte ne brendine e ketyre autoreve , qe edhe ne ditet e demokracise , vleresohen nga me te arrirat e letersise sone . Veprat e Kadarese konkurojne , per cmimin Nobel . C’qendrim mbajti kritika e asaj kohe , ndaj ketyre shkrimareve ? Kritike refraktare . Njihen sherret dhe diskutimet e pa fundme , per vepren e Kadarese . U desh kritika objektive e kritikut tone te shquar Arshi Pipa , per ta vendosur veopren e Kadarese , ne pidestralin , qe meritonte .
Veprat e tjera te realizmit socialist , jane ne dore te lexusit kritik . Ato , qe nuk qendrojne ne kembet e tyre , i eliminon vete tregu , me fuqine e tij magjike .
Ajo kritike e denigronte c’do autor , perndryshe kritiku dilte i pa pune . Ai kritik e shpifte nje dobesi , per te nxjerre buken e vet . Nostalgjite , per kete kritike , jane marrezi e shekullit , qe jetojme .
Fjala “kritike “ te jep pershtypjen se vepra letrare , vendoset ne shtratin e prokurtit ose ne tryezen e operacionit , duke e krasitur rende . Ne se mund te kete ndonje fije ngjashmeri te tille , eshte vete kritika zhdanovjane . Ne c’do lloj vepre gabimet e rendomta shifeshin me lente zmadhuse .
Me kaq sa trajtuam ne kete ese , nuk i mbetet merak askujt , pse u eliminua kritika , si profesion , qe i qe bashkengjitur letersise . Nuk besoj se ishte fakultet , por eshte e sigurte , qe ka qene teme e specializimit universitar . Kritika letrare , ne kete stad te ri , i eshte bashkengjitur gazetarise , nga ku ka me shume hapesire , per vleresim , sepse gjykohet nga shumice njerzish . Ky ndryshim , pajtohet me shprehjen popullore : Dhe te lodhur kater sy , shofin prape me mire se dy . Nuk eshte thjesht ana sasiore e problemit . Gazetari nuk flet nga kulla e fildishte . Gazetari eshte perfaqesus I opinionit publik
Me keto probleme , qe shtjellova , dukshem bie ne sy edhe roli i perjetshem i gazetarise , krahas librit , qe lexohet ,ne kabinet , ne shkolle , ne guzhine , ne park . Kush e ka kete amplitude praktike universale , vec librit leter ? Mund te me vini perballe telefonin celular . Nuk di te pergjigjem , per kete alterrnative , sepse nuk e perdor , kete mjet supermodern. Apriori mund te them se ky mikroekran , nuk mund te nxeri dheas e zvogelon “Te mjeret “ , “ Lufta dhe paqja “ e te ngjashem .
Illo Foto, Studjus ne NY, Prill 2023
