PËR KLASIFIKIMIN E KËNGËS LIRIKE
Të klasifikosh një këngë do të thotë t’ia gjesh përkatësinë e saj në bazë të të gjitha komponenteve që përmban ai fryt poetik në tërësinë strukturale poetike. Dy janë aspektet prej kah teorikisht e praktikisht vërehen këngët lirike: ana e jashtme dhe ana e brendshme e saj. Ana e jashtme e këngës lirike përfshin në radhë të parë ritin (ritualitetin), me të cilin lidhet ekzekutimi i këngës. Ana e brendshme e këngës lidhet e përfshin në radhë të parë motivin, temën, idenë pra strukturën poetike të këngës shprehur e realizuar me gjuhën poetike që quhet teksturë. Kur studiuesi merret me jetën e jashtme të këngës, atij i lejohet që këngën të mund ta klasifikojë si b.f. këngë motmoti, këngë kapuçash, etj. Dhe nuk do të mund të thuhej se ka vepruar gabimisht. Por nuk do të mund ta konsiderojmë gabim as punën e atij klasifikuesi e studiuesi që po të njëjtën këngë b.f. këngën e dasmës, vallen t’i konsiderojë këngë dashurie, apo atë të kapuçave këngë humoristike, tjetrën si këngë pune etj. Klasifikimi i dytë bëhet në bazë të strukturës poetike apo si janë quajtur klasifikimet e tilla në bazë të tematikës e të motiveve, apo të brendisë. Kjo dukuri mund të vërehet edhe kronologjikisht tek të gjitha botimet tona të shekullit XIX, atyre pas vitit 1912 dhe në ditët tona. Vështirësitë e klasifikimit pra sillen në relacionin ritual dhe motiv si dy komponente të ndryshme të këngës si dhe gërshetimi i motiveve në një këngë.
Një problem të tillë e theksojnë të gjithë ata shkencëtarë që kanë tentuar të bëjnë hapa konkretë drejt klasifikimit të lirikës, sepse “Letërsia është krijuar duke qenë e lidhur ngusht me institucionet e posaçme shoqërore; në shoqërinë primitive mund të jetë bile e pamundur ta veçosh poezinë nga rituali, nga magjitë, nga puna ose loja”, - pohojnë Rene Veleku dhe Ostin Voreni në “Teorinë e letërsisë”.1
Siç është vënë re në faqet e këtij kapitulli, duke shikuar veprat tona folklorike, del konstatimi se për një klasifikim në bazë teorike s’mund të bëhet fjalë. Në këtë aspekt lirika gojore popullore qëndron më pas nga lirika e shkruar, edhe pse siç dihet ajo është shumë më e lashtë se kjo e dyta. Megjithatë letërsia e shkruar të gjitha llojet ia nënshtron pa vështirësi kriterit klasifikues të tri gjinive letrare: lirikës, epikës dhe dramatikës. Këtë klasifikim nëpër veprat folklorike shqiptare të hershme ose nuk e hasim fare ose e hasim fare vonë. Me këtë duam të theksojmë, ashtu siç e kanë thënë shumë studiues se problemi i klasifikimit është një problem jo i zgjidhur por pret zgjidhje praktike e teorike.2
Po si qëndron gjendja e folkloristikës sonë, veçanërisht e lirikës, si avancohet mendimi teorik e praktik për këtë problem, ç’rrugë po sigurojnë folkloristët tanë sot, ç’kritere e ç’probleme janë kapërcyer e ç’probleme i presin individët e penës qofshin si mbledhës të folklorit, qofshin si studiues të kësaj lënde folklorike në tërësi të lirikës popullore të dashurisë në veçanti?
Kur është shkruar mbi transponimin artistik të ndarjes apo daljes së nuses nga shtëpia prindore në lirikën popullore shqiptare, është thënë: ”Le të themi dy fjalë për ritin dhe relacionin e tij me motivin. Si problem i parë që i del çdo studiuesi të këtyre këngëve, është pikërisht çështja e klasifikimit, pra çështja e ritit e motivit dhe relacionet e tyre, njëri si element etnografik, d. m. th. jashtëletrar dhe tjetri si komponentë e qenësishme që e bën këngën të jetë këngë”.3Meqë në atë punim ky problem është përmendur si një digresion i vogël nga tema e shtruar, nuk ka qenë e mundur, as e nevojshme, që te bëhet një zbërthim më i thelluar, prandaj me këtë rast do të kapen disa aspekte të këtij problemi. Kur është fjala për trajtimin e këngës së dashurisë herë si këngë dasme e herë si erotike, duhet theksuar se në këtë relacion problemin e vështirëson riti (rituali). Dy janë komponentet që kundërshtojnë njëra-tjetrën drejt përcaktimit të farës: riti, që s’e përfill anën e brendshme të këngës dhe e kundërta. Por meqë riti është një fenomen më fort konfensial e sociologjik, sesa poetik, i lidhur me normat si kategori historike që u nënshtrohen zhvillimit dialetik, shkon dalëngadalë duke u shuar, kështu me kalimin e kohës përmbajtja, motivi bartës, ndjenja dominuese e sidomos aspekti motivor, pra ana e jashtme dhe e brendshme e këngës, do të jetë kriter gjithnjë e më shumë për emërtimin e saj. Sot për sot jemi të detyruar të ecim edhe sipas jetës rituale që bën kënga, të paktën për ato këngë dashurie, ku spikatet ky aspekt, këngët që këndojnë një që mbillet përmes ritualeve të shumta poetike.4
Mund të konstatojmë lehtë pra se këngët e dasmës gjejnë mjaft pika takimi me këngët e dashurisë. Pikërisht për këtë arsye disa këngë dasme na paraqiten si këngë dashurie në një vepër tjetër folklorike. Një dukuri e tillë folklorike nuk paraqitet vetëm sot por që nga Dorëshkrimi i Kieutit e këndej. Pos tjerash kjo praktikë folklorike paraqitet edhe për arsye se disa studiues e venë shenjën e barazimit midis këngëve të dashurisë dhe të dasmës, duke mbrojtur mendimin se “gati të gjitha këngët e dasmës duhet konsideruar këngë dashurie”.5
Por ndërsa një palë mendojnë kështu, ka të tjerë që as praktikisht as teorikisht nuk ndjekin një rrugë të tillë. Parashtrohet pyetja se si duhet shtruar metodologjikisht këtë problematikë. Një zgjidhje interesante si metodë e praktikë e ka bërë Dr. Sh. Pllana në punimin e tij “Këngët e martesës ndër shqiptarët e Kosovës”, ku të gjitha këngët e dasmës ndahen në dy grupe: këngë të martesës rituale dhe këngë të martesës jorituale. Bazuar në këtë ndarje nuk do të kemi vështirë të dalim nga kjo problematikë dhe të konstatojmë se pikërisht këngët e dasmës jashtë caqeve të ritualit dalin më problematike. Nuk ka të ngjarë kurrë që ndonjë nga këngët rituale të dasmës e tipit “Hingëllon ati ndër male” të ketë hyrë në ciklet e këngëve te dashurisë. Por, një dukuri e tillë ngjet shpesh me këngët e tipit: këngë jashtë ritualit martesor. Ky grup këngësh që këndohen nga grupi i grave ka tema të lloj-llojshme, prandaj edhe vetë komponentet e tyre të brendshme bëhen shkak që t’u ndërrohet vendi nga një lloj në një lloj tjetër, konkretisht nga këngë dasme në këngë dashurie. Besoj se duke ecur metodës që sugjerohet implikativisht në punimin e cekur më lart, do të mund të gjejmë rrugën e vërtetë të klasifikimit të këngëve të dasmës dhe të dashurisë. Kjo qasje ndaj problemit të klasifikimit nuk e nënkupton as nuk e përjashton mundësinë tjetër që një këngë lirike (nuk është tani fjala për këngën e dasmës në raport me këngën e dashurisë) të mund të përfshihet në një ble ku imponohet që kënga t’i nënshtrohet klasifikimit sipas atyre kritereve të jashtme, mund të hyjë në një lloj (farë) tjetër këngësh, por që në atë lloj tjetër këngësh kërkohen kritere të tjera që i eksleludojnë anët e jashtme dhe i respektojnë anët e brendshme të frutit poetik.6
Një dukuri tjetër po ashtu e rëndësishme është çështja e shtruar në punim “Këngët e martesës ndër shqiptarëe e Kosovës”7, ku sugjerohet, pos metodës për të cilën u theksua më lart, edhe çështja e evoluimit që bëjnë këngët në këtë rast duke e ndërruar edhe llojin (zhanrin) nga këngë martese në këngë dashurie. Autorit, d. m. th. Dr. Sh. Pllanës, si të këtilla i dalin ato këngë që shprehin revoltin antipatriarkal, revoltin antidogmë dhe antinormë, duke preferuar e sugjeruar “dashurinë, bashkimin jetësor me të dashurin”. Me të drejtë ai ka konstatuar faktin evolutiv të kalimit të këtillë kur thotë: ”Prandaj këto këngë kanë një dozë të fuqishme dashurie, dhe janë rrugë për të kaluar në lirikë të dashurisë, disa nga të cilat tani më edhe mund të konsiderohen këngë dashurie”.8
Një mendim i këtillë ngre problemin e evoluimit nga lloji në lloj, siç u tha më sipër, por edhe problemin e klasifikimit në bazë të tri komponenteve bazë: lëndës, motivit bartës dhe të poentës, si tri çështje boshtore të strukturës së këngës lirike.
Duke shtruar këtu këtë problem, besoj se studiuesve u mbetet detyrë e rëndë dhe e rëndësishme që të çlirohen nga disa metoda të vjetëruara rituale etnologjike e sociologjike ndaj këngës popullore të dashurisë dhe t’i qasen asaj si akt e fakt poetik. Këtë qasje e lejon dhe e mundëson lirika popullore shqiptare në përgjithësi e lirika e dashurisë në veçanti. Duke iu qasur lirikës sonë gojore kështu do të mund të synojmë dhe të realizojmë idealin kryesor të çdo studiuesi të vërtetë, idealin për hartimin e sistemit klasifikues të letërsisë popullore shqiptare në përgjithësi, punë kjo që duhet të realizohet me forca të përbashkëta ekipore.
Përveç problemeve që dalin në relacionin këngë dasme-këngë dashurie, një dukuri e ngjashme i përshkon edhe këngët e punës në raport me ato të dashurisë. Kjo vërehet po të shfletosh botimet e këtyre këngëve nga autorë të ndryshëm. Kështu bie fjala nëse një këngë ka motive të gërshetuara pune e dashurie, ka qëlluar e qëllon që kur njëri autor harton një ble me këngë pune, e merr një këngë dhe e klasifikon në grupin e këngëve të punës, duke e titulluar nga një varg karakteristik që e thekson elementin e punës, siç është vepruar me këngën “Unë rri tuj qenisë me dorë”, edhe pse vargu i parë i kësaj kënge është “I lumi ti more lejlek”. Me këtë varg të parë, sipas parimit të pashkruar të titullimit të këngëve, e pa asnjë ndryshim, kjo këngë nga një hartues i blenit të dashurisë, është radhitur si këngë dashurie. Pra, një këngë e njëjtë nga dy autorë, në një kohë relativisht të afërt, është klasifikuar sipas kritereve të tyre, te njëri në këngë pune e te tjetri këngë dashurie.9Për çka flet kjo dhe a kanë të drejtë të dy palët?
Mendoj se përgjigjja është pohuese. Klasifikim i këtillë kur aspekti dominues e spikat komponenten e njërës anë apo të tjetrës, bazuar në kritere të ndryshme, lejon që një këngë të emërtohet në bazë të receptorit (ashti siç vumë re për këngët që emërtohen nga jeta e jashtme e tyre). Kështu i jepet dorë e lirë hartuesit të një bleni ta fusë në veprën e tij sipas njërit kriter, ndërsa hartuesit të një bleni tjetër sipas kriterit tjetër.
Ndërsa për këtë tip kënge mund të veprohet kështu, nga anë tjetër nuk mund të jetë e lejueshme, që kur kriteret bazë janë të një natyre e ndryshojnë vetëm hartuesit (autorët) e blejve apo cikleve, të veprohet ashtu siç është vepruar padrejtësisht në shembujt e këngës “I lumi ti more lejlek”. Në këso tipe këngësh duhet të kapërcehet vështirësia klasifikuese vetëm duke respektuar elementet dominuese në një frut poetik. Shembuj të këtillë ka shumë. Problemet e klasifikimit janë të mëdha dhe të pazgjidhura, sidomos për këngët lirike. Ndërsa për përrallat ekziston sistemi i njohur i autorëve Aerne-Thomson etj., për këngët lirike, e në kuadër të tyre edhe për këngët e dashurisë, ende nuk kemi ndonjë skemë sistemore klasifikuese, me të cilën të regjistrohen indeksat e motiveve e të llojeve, punë kjo që mbetet detyrë e folkloristikës shqiptare.
_____________________
1). R. Velek-O.Voren, Torija književnosti, Nolit, Bg. 1974, fq.120.
2). Se çështja e klasifikimit të letërsisë popullore në tërësi dhe të lirikës erotike në veçanti, është problem i pazgjidhur dhe pa traditë kontinuitive, flet edhe vetë fakti që ky problem është shtruar nëpër simpoziume e kongrese folklorike, duke mos dhënë rezultate definitive. Kështu me rsatin e 30-vjetorit të Institutit Folklorik të Shkupit më 1980, u bë temë qendrore pikërisht problematika e klasifikimit të letërsisë pop., në të cilin simpozium morën pjesë edhe disa studiues të folklorit. shqiptar, të cilët njoftuan një opinion shkencor gojarisht me shkrim disa specifika të folkl. shqiptar. Kështu në këtë simpozium lexuan kumtesat e tyre: A. Berisha, N. Vinca, M. Mustafa, ndërsa Sh. Pllana jo vetëm që lexoi referatin e tij por njoftoi këtë tubim me pleqnitë, të cilat i quajti tregime juridike dhe që nuk ekzistojnë te popujt e tjerë të Ballkanit. Ai lansoi mendime se në indeksin e motiveve duhet të përfshihen të gjitha specifikat e popujve ballkanikë (shih “Makedonski Folklor”, nr. 27-28/1982, f.154, 155, 156).
Në këtë simpozium u referua dhe u diskutua rreth Sistemit kualifikues hartuar nga Dr. Llazo Karoski, në të cilin sistem ka 7 grupe këngësh lirike, ndërsa 33 grupëzime të tjera këngësh lirike dhe 139 nëngrupëzime, ku kanë hyrë të gjitha këngët lirike pop, maqedone. Mund të thuhet se duke shikuar këtë skemë dhe skema tjera të pupujve të ish-Jugosllavisë, zhanret e tjera të lirikës kanë lëvizur herë në njërin e herë në tjetrin grup, ndërsa kënga e dashurisë ka mbetur stabile. Ajo është mbetur e veçantë në një grup të emërtuar kudo “Këngë dashurie”. Kështu e gjejmë te sistemet kualifikuese të Dr. K. Penushliski, Zmaga Kumer, V. Llatkoviqi, Ll. Karoski, R. Medenica, etj. (Shih M. Folklor, 27-28/1982, referatet e Dr. Ll. Karoski e Dr. K. Penushliskit).
Po te folkloristët shqiptarë?
Me sa dimë askush s’ka hartuar skemë kualifikuese. Megjithatë, studimet s’kanë munguar dhe një studim me interes mund të konsiderohet ai i R. Bogdanit “Sprovë për një klasifikim në vështrimin gjinor, krahinor dhe strukturor” botuar në vëllimin me studime të ndryshme “Simpoziumi për problemet e Festivalit Folklorik Kombëtar të Gjirokastrës”, botim i Akademisë së shkencave Tr. 1975, fq. 31-50, ku posaçërisht ndalet në valle erotike dhe tekstet e tyre.
Se ky problem është i rëndësishëm, aktual dhe pret zgjedhje, flet puna e Kongresit Folklorik Jugosllav (Kongresi XXII në Celje, 1965), ku si bazë merret mendimi që “tekstet e këngëve pop. të kualifikohen sipas tematikës, sipas motiveve” etj. (Shih, M. Folklor 27-28/1982, fq. 23). Kjo bazë nistore natyrisht që nuk i eksludon edhe pikëpamjet e tjera për klasifikimin siç janë ato rituale, për këngët përkatëse si dhe klasifikimin sipas teorive që merr për bazë tri gjinitë letrare, si ndarje klasike të patejkaluar deri tash.
3). Shih, Gj. A. IX/1979 në fq. 113.
4). Çështja e ritit këtu preket si determinonjës i vlerës estetike, si ritual që herë-herë ia zë frymën tekstit poetik duke e lënë jashtë vëmendjes poezinë si edhe duke vështruar ritin edhe si simbolikë e fuqishme në raste të veçanta. Një e vërtetë e pamohueshme qëndron në faktin se asgjë nuk zhduket veç transformohet. Ky pohim na shtyn të mendojmë se edhe sot ka rite që e determinojnë këngën (poezinë) duke e emërtuar me terma rituale e jo në bazë të poetikës. Dukurinë e zhdukjes së ritit si fenomen sociologjik e konfensional më shumë se sa poetik e vërejmë edhe në llojet e ndryshme të lirikës. Kjo dukuri haset edhe në këngët kalendarike, ku më së paku komponentet artistike do ta lejonin një kalim të tillë. Këtë dukuri kalimtare motivike e vuri re Dr. Sh. Pllana i cili në një rast thotë: “Në anën tjetër është me interes të vëmë në pah gjithashtu edhe të vërtetën se disa këngë të motmotit ndër shqiptarë, duke u larguar nga ritet e festave të tyre përkatëse e humbasin funksionin e tyre të parë me karakter të angazhuar utilitar, fitojnë pavarësinë motivike dhe nga lirika rituale e motmotit përfundojnë në lirikën familjare ose eroike”. (Shih Poezia kalendarike e shqiptarëve të Kosovës e Maqedonisë në “Jehona” të Shkupit, nr. 8 1984, fq. 26. Nënviz. të N.V.).
Ky mendim flet më së miri se sa është e arsyeshme të meditohet për çështjen e ritit si element konfesional, si element i jashtëm i kënqës dhe për anën e brendshme të këngës që fut në sfera semantike të vargut qoftë ai i tipit të këngëve të motmotit ku tiparet artistike janë të dorës së dytë, qoftë te këngët e lirikës pop. të dashurisë, ku komponentet artistike janë në nivelin e lakmueshëm.
Se riti përmban edhe poetikën e tij kuptimplote flet edhe kënga ‘Luj, nuse, luj”, botuar në fq. 60 të vëllimit “Këngë pop. lirike të Kërçovës” nga A. Zenku, Shkup, 1982 për çka në “Jehona” 5/1979 fq. 568 lexojmë: “Këngët kur dërgohet nusja për ujë varen nga disa adete…Gratë lidhen flokë për flokë, shtrihen për tokë si të ishin të sëmura, kurse ajo duhet t’i zgjidhë e t’i ngrejë”. Sa atraktive do të na dukej kjo pamje sikur të improvizohej në skenat tona, për të shikuar se si mbahet gjallë aftësia për vigjilencë të anëtarit më të ri në familje të re”.
5). Një mendim i tillë u shfaq edhe në një simpozium ku temë boshtore ishte klasifikimi; (shih M. Folklor 27-28/1982, referatin kryesor për klasifikim të Ll. Karoskit).
6). Një kriter i tillë me siguri do të ketë shtyrë disa studiues që edhe baladën e njohur për Omerin e Merimen, pra Hasan agën e çikën potureshë, ta radhisin në ciklin e këngëve të dashurisë, siç bëri V. Gjuriqi etj. në ‘Narod. lirske pesme”, “N. Pokoljenje”, Bg. 1953, f. 156-159, përsëritur edhe në botimin e 1969, Prosveta, Bg. f. 58. Po kështu veproi edhe I. Mamuziq në ‘Lirske narod. pesme”, Znanje, Bg. 1953, fq. 141-144.
7). ’Buletini i Muzeut të Kosovës, XI, 1971-72, sidomos në fq.71-72.
8). Po aty, 71.
9). Krahaso Gjurmime Albanologjike 2/1974 fq. 194 dhe Këngë dashurie I, IA, Pr. 1979, fq. 375. Gjithashtu në burimin e parë gjejmë këngët ‘Moj shoqja e çoban bashit”, ’Varg e varg moj varg e varg”, ’Or çobon, çobon me dhen”, ’Bije shoj e bie vdorë”, etj., që nuk janë këngë pune por dashurie e që nuk kuptohet pse autori ua ka gjetur vendin aty, ku nuk u takon. Çështje tjetër është ajo që u ngrit më parë në këtë pjesë të studimit. Ajo përqendrohet në faktin kur kënga emërtohet në bazë të receptorit nga njëra palë e në bazë të strukturës nga pala tjetër.
