Prof. Dr. Fejzulla BERISHA: Njeriu që shndërroi fenë në kulturë

Fan Stilian Noli – njeriu që shndërroi fenë në kulturë, gjuhën në shtet dhe idealin në vizion kombëtar

Prof. Dr. Fejzulla BERISHA

1.Noli si ndërgjegje e një kombi në kërkim të shpirtit

Historia e kombit shqiptar ka prodhuar figura që i dhanë dritë, guxim dhe vizion epokave të tyre. Por ndër to, Fan Stylian Noli zë një vend të veçantë – një figurë universale që e tejkaloi përmasën e një individi për t’u bërë simbol i ndërgjegjes kombëtare shqiptare. Ai ishte prift, poet, orator, politikan, diplomat dhe muzikolog, por mbi të gjitha një arkitekt shpirtëror i kombit modern shqiptar.

Noli është ndër ata njerëz që e shndërruan fenë në kulturë, duke i dhënë përmbajtje kombëtare shpirtit të shqiptarëve; e ktheu gjuhën në shtet, duke e ngritur në nivelin e një instrumenti të identitetit dhe të sovranitetit; dhe e përkthye idealin në vizion kombëtar, duke i dhënë politikës shqiptare një moral të rrallë që buron nga ndershmëria, arsimi dhe drejtësia.

Në Bostoni e tij të dashur, në qytetin ku “Dielli” ndriçonte rrugën e mërgimtarëve, Noli ndërtoi laboratorin e parë të mendimit politik e kulturor shqiptar në diasporë. Ai bëri bashkë fenë, kulturën dhe politikën në një ideal të vetëm – shërbimin ndaj kombit.

2. Feja si kulturë dhe si përbashkues shpirtëror kombëtar

Në historinë e shqiptarëve, feja shpesh ishte faktor ndarës, por Noli arriti ta kthejë atë në instrument bashkimi kombëtar. Me themelimin e Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare më 1908, Noli ndërmori një akt të jashtëzakonshëm emancipues: ai çliroi shpirtin fetar nga vargonjtë e varësisë politike dhe kulturore nga Patrikana e Stambollit, duke e bërë Kishën shqiptare tempull të gjuhës dhe kulturës kombëtare.

Në predikimet e tij, ai nuk fliste për përçarje, por për shqiptarizëm si fe e përbashkët. Ai u bë apostull i unitetit kombëtar, duke ndërtuar një model unik të bashkëjetesës ndërfetare që mbetet themel i identitetit shqiptar edhe sot.

Fjalët e tij: “Kisha ime është Shqipëria” sintetizojnë filozofinë noliane, ku atdheu është më i shenjtë se çdo dogmë dhe dashuria për kombin është forma më e lartë e besimit.

Nëpërmjet përkthimit të liturgjisë ortodokse në gjuhën shqipe, Noli shenjtëroi gjuhën amtare, duke e ngritur në nivelin e gjuhëve të mëdha të botës së krishterë. Ky ishte një akt i barazisë shpirtërore dhe kulturore, që vendosi kombin shqiptar në skenën e qytetërimit universal.

3. Gjuha si shtet dhe kultura si themel i sovranitetit

Fan Noli e kuptoi thellë se një komb nuk ndërtohet vetëm me kufij gjeografikë, por me kufij shpirtërorë e kulturorë. Në këtë kuptim, gjuha ishte për të themel kushtetues i shtetit shqiptar.

Përmes përkthimeve të tilla si “Hamleti”, “Makbethi”, “Fausti”, “Don Kishoti”, “Rubairat e Omar Khajamit” dhe shumë të tjera, ai i dha gjuhës shqipe horizont universal. Këto përkthime nuk ishin thjesht përkthime letrare, por akte shtetformuese, sepse përmes tyre Noli i dha kombit një pasuri të re konceptuale dhe estetike.

Gjuha e tij – e kthjellët, e ngjeshur, e pasur me ritëm e mendim – u bë gjuha e politikës, e artit, e Kishës dhe e diplomacisë. Kështu, Noli e ktheu gjuhën në shtet dhe shtetin në vlerë shpirtërore.

Në Shqipërinë e sapolindur, ku strukturat shtetërore ishin ende të brishta, gjuha e Nolit mbeti arkitektura e identitetit politik dhe moral të kombit.

4. Ideali që u bë vizion kombëtar dhe shtetëror

Në fushën politike, Noli është ndër figurat më të pastërta dhe më të moralshme të historisë shqiptare. Qeveria e tij e “Revolucionit Demokratik të Qershorit 1924”, ndonëse jetëshkurtër, përfaqëson kulmin e idealizmit politik shqiptar.

Ai u përpoq të vendoste në themel të shtetit arsimin, drejtësinë dhe moralin publik, duke krijuar një qeveri që do t’i shërbente popullit, jo oligarkisë.

Fjalët e tij – “Duam një Shqipëri të shqiptarëve, të ndershme e të qytetëruar” – mbeten edhe sot një testament i etikës së munguar në politikën shqiptare moderne.

Në arenën ndërkombëtare, si përfaqësues i Shqipërisë në Lidhjen e Kombeve (1920), Noli i dha diplomacisë shqiptare një dinjitet të jashtëzakonshëm. Ai foli në Gjenevë jo si politikan i një shteti të vogël, por si përfaqësues i një kombi të madh në shpirt e në kulturë.

Në një kohë kur kombet matnin fuqinë me ushtri, Noli e maste me vlera morale, arsim dhe kulturë. Kjo ishte diplomacia e idealit, jo e interesit.

5. Noli në SHBA – Bostoni si qendra e rilindjes shqiptare të dytë

Asnjë figurë shqiptare nuk është aq organikisht e lidhur me Shtetet e Bashkuara sa Fan Noli. Në Boston, ai ngriti institucionet themelore të diasporës shqiptare: gazetën “Dielli” (1909), Federatën Panshqiptare “Vatra”, dhe Kishën Autoqefale Shqiptare.

Nëpërmjet tyre, Noli ndërtoi një model të shtetësisë shqiptare në mërgim, duke u bërë ambasador i kombit pa pasaportë, por me dinjitet.

Bostoni ishte për Nolin ajo që ishte Parisi për Volterin – qendra e mendimit të lirë. Në këtë qytet ai e ktheu diasporën në akademi politike, kulturore dhe diplomatike, ku shqiptarët mësonin jo vetëm të mbroheshin, por edhe të ndërtonin.

Në redaksinë e “Diellit” u farkëtuan idetë që më vonë do të frymëzonin Pavarësinë e Shqipërisë dhe mbështetjen amerikane për kombin shqiptar.

6. Trashëgimia dhe aktualiteti i mendimit nolian

Noli nuk i përket vetëm së kaluarës. Ai është mësim i përhershëm për të tashmen.

Në një epokë të globalizuar, ku shpesh humbet kufiri ndërmjet vlerës dhe interesit, Noli na mëson se kombi mbijeton vetëm nëse ka shpirt, kulturë dhe gjuhë.

Ai i parapriu konceptit të Evropës së kombeve të barabarta, duke e parë Shqipërinë si pjesë të qytetërimit perëndimor, por me rrënjë autoktone.

Për Nolin, shqiptarizmi ishte një moral, jo një slogan; atdheu ishte besim, jo përfitim; shërbimi publik ishte mision, jo karrierë.

Kjo e bën Nolin figurë aktuale, sidomos për politikën e sotme shqiptare dhe kosovare, e cila shpesh harron se shteti është instrument i së mirës publike, jo i pushtetit personal.

7. Noli si monument shpirtëror i kombit shqiptar

Në historinë e njerëzimit, rrallë lindin personalitete që përfshijnë në një trup të vetëm priftin, poetin, shtetarin dhe muzikologun. Fan Noli është një prej tyre.

Ai nuk ndërtoi kisha, por ndërtoi vetëdije; nuk ngriti vetëm flamur, por ngriti kulturë; nuk kërkoi pushtet, por drejtësi.

Në kujtesën kombëtare, ai mbetet shenjtor i mendimit shqiptar modern, njeriu që bashkoi lindjen shpirtërore me perëndimin kulturor, duke i dhënë kombit shqiptar një identitet të denjë për kohën dhe për botën.

Fan Stylian Noli është themeli i Shqipërisë shpirtërore dhe i kombit kulturor që ai vetë e ëndërroi – një komb të barabartë, të ndershëm dhe të qytetëruar.