Prof. Dr. Fejzulla BERISHA: Nga “non grata” e heshtur te “non grata” publike

Nga “non grata” e heshtur te “non grata” publike: Kartoni i kuq diplomatik i SHBA-së ndaj qeverisjes Kurti dhe praktikat krahasuese në Ballkan

Prof. Dr. Fejzulla BERISHA

Marrëdhëniet ndërmjet Kosovës dhe Shteteve të Bashkuara të Amerikës përfaqësojnë një nga rastet më unike të ndërtimit të shtetësisë në shekullin XXI. Kosova nuk është vetëm një shtet që lindi nën mbështetjen ushtarake të NATO-s dhe të SHBA-së, por edhe një projekt i demokracisë liberale dhe i të drejtës së vetëvendosjes së popujve, i njohur gjerësisht nga komuniteti ndërkombëtar. Për këtë arsye, partneriteti me SHBA-të nuk është një opsion politik, por një kategori ekzistenciale e shtetësisë së Kosovës.

Megjithatë, zhvillimet e viteve të fundit kanë dëshmuar një tension të dukshëm ndërmjet Qeverisë Kurti dhe administratës amerikane. Ky tension u manifestua fillimisht përmes një “non grata të heshtur”, për t’u shndërruar më pas në një “non grata publike”, që në diskursin diplomatik përfaqëson “kartonin e kuq”.

Non grata si mjet i së drejtës ndërkombëtare dhe i diplomacisë

Në të drejtën ndërkombëtare, koncepti persona non grata i referohet neni 9 të Konventës së Vjenës për Marrëdhëniet Diplomatike (1961), ku shtetet kanë të drejtë të shpallin një diplomat të huaj si të padëshirueshëm. Ky mekanizëm juridik është një instrument i fuqishëm i politikës së jashtme, pasi shpreh pakënaqësi ekstreme ndaj sjelljes së palës tjetër.

Në rastin e marrëdhënieve me qeveritë mike, SHBA shpesh nuk e aplikon këtë instrument në kuptimin formal juridik, por përdor një variant politik të tij: izolim diplomatik, përjashtim nga procese të rëndësishme ndërkombëtare, mospjesëmarrje në forume strategjike, dhe në fund – sanksione të hapura publike. Kjo është ajo që mund të quhet doktrina e “non grata-s politike”, e cila nuk ndëshkon popullin, por qeverinë që largohet nga kursi strategjik.

Faza e parë – Non grata e heshtur ndaj Kosovës

Administrata Amerikane fillimisht reagoi ndaj qeverisjes Kurti duke ulur nivelin e kontakteve të larta dhe duke lënë Kosovën jashtë stërvitjes së madhe ushtarake të NATO-s, Defender Europe 2023. Ky izolim i heshtur ishte një mesazh diplomatik se Kosova po humbte kredibilitetin në skenën euro-atlantike për shkak të mungesës së koordinimit me SHBA-në në dialogun me Serbinë dhe menaxhimin e situatës në veri.

Ky lloj distancimi është i ngjashëm me atë që SHBA ka përdorur ndaj qeverive në rajon: ndëshkim pa retorikë publike, por me izolim faktik. Në këtë fazë, qeveria kosovare kishte ende mundësi të korrigjonte kursin dhe të rikthente besimin e partnerëve strategjikë.

Faza e dytë – Non grata publike: kartoni i kuq diplomatik

Në fazën e dytë, SHBA kaloi nga diplomacia e heshtur në diplomacinë e hapur ndëshkuese. Kjo u manifestua me kritika të drejtpërdrejta publike nga Departamenti i Shtetit dhe me përjashtimin e Kosovës nga disa iniciativa rajonale dhe globale. Ky është ekuivalenti diplomatik i një kartoni të kuq, ku mesazhi është i qartë: legjitimiteti ndërkombëtar i qeverisë vihet në pikëpyetje kur sfidon partnerin strategjik.

Në këtë fazë, Kosova u trajtua nga SHBA jo si një shtet kundërshtar, por si një aleat që kishte devijuar nga rruga e koordinimit. Ndëshkimi kishte për qëllim të rikthente qeverinë në kursin e duhur, jo të dobësonte shtetin.

Praktikat krahasuese në Ballkan

SHBA ka përdorur këtë strategji të “non grata-s së shkallëzuar” edhe në vende të tjera të Ballkanit:

-Bosnja dhe Hercegovina – Liderë politikë si Milorad Dodik janë shpallur non grata dhe u janë ngrirë pasuritë, si ndëshkim për politikat separatiste dhe për pengimin e funksionalitetit të shtetit. Ky është shembull i ndëshkimit të drejtpërdrejtë ndaj individëve.

-Maqedonia e Veriut – Në periudhën e qeverisjes së Nikolla Gruevskit, SHBA shmangu mbështetjen për qeverinë, duke i dhënë legjitimitet opozitës dhe shoqërisë civile, me qëllim që vendi të kthehej në kursin euro-atlantik. Ky është shembull i shkëputjes së heshtur të mbështetjes.

-Mali i Zi – Kur qeveritë flirtuan me interesat ruse dhe tentuan ta dobësonin orientimin pro-perëndimor, SHBA uli nivelin e kontakteve dhe kushtëzoi ndihmën. Vetëm pas rikthimit të kursit euro-atlantik, marrëdhëniet u normalizuan. Ky është shembull i diplomacisë së kushtëzuar.

Nga këto raste shihet se SHBA përdor një doktrinë të qartë të conditionality: mbështetja amerikane është e pakushtëzuar për popujt, por është gjithmonë e kushtëzuar për qeveritë që devijojnë nga kursi perëndimor.

 Dimensioni i së drejtës ndërkombëtare dhe doktrina amerikane

Në aspektin juridik dhe politik ndërkombëtar, ky mekanizëm lidhet ngushtë me:

-Parimin e ndërhyrjes së butë (soft intervention) – SHBA nuk e mohon sovranitetin e vendeve, por përdor mjete diplomatike për të korrigjuar kursin politik të qeverive.

-Doktrina e Smart Power – ndërthurje e “hard power” (sanksione, izolim) me “soft power” (kushtëzim, ndihmë, mbështetje për shoqërinë civile).

-Conditionality – një parim i njohur i politikës së jashtme amerikane dhe të BE-së, ku ndihma dhe mbështetja kushtëzohen me respektimin e standardeve demokratike dhe të kursit euro-atlantik.

Mesazhi për Kosovën

Nga ky proces del një mësim thelbësor: SHBA nuk mund të trajtohet nga asnjë qeveri e Kosovës as si partner dytësor, as si opsion që mund të zëvendësohet. Ato përfaqësojnë garancinë e vetme të mbijetesës shtetërore të Kosovës.

-Çdo qeveri që sfidon këtë partneritet, përfundon e izoluar dhe e dobësuar.

-Çdo popull që humb besimin e SHBA-së, humb edhe garancinë e sigurisë.

-Çdo politikë që e sheh SHBA-në si të negociueshme, përfundon me një “non grata” të pashmangshme.

Nga heshtja e ftohtë te kartoni i kuq publik, rasti i Kosovës është një paralajmërim i qartë se diplomacia amerikane është e ndërtuar mbi besimin strategjik dhe respektin reciprok. SHBA ka treguar në rajon se di të përdorë mjete të ndryshme, nga izolimi i heshtur deri te sanksioni i hapur, për ta rikthyer një vend në kursin euro-atlantik.

Për Kosovën, kjo nuk është vetëm një çështje e politikës së jashtme, por një çështje e së ardhmes së saj shtetërore. Prandaj, kartoni i kuq diplomatik duhet të shihet si një mundësi për reflektim dhe ripozicionim, jo si dënim përfundimtar.