POL MILO: SHPIRTI HUMAN, NJË TRANZIT EKZISTENCIAL KU EKSPERIENCA LUFTON DOMINIZMIN

SHPIRTI HUMAN, NJË TRANZIT EKZISTENCIAL KU EKSPERIENCA LUFTON DOMINIZMIN

ESE FILOZOFIKE NGA POL MILO

"Shpirti human është një dritë që ecën brenda errësirës."

Shpirti human, i lexuar jo si substancë metafizike por si dinamikë e përhershme e ndërgjegjes, shfaqet si një hapësirë në lëvizje të vazhdueshme. Ai nuk është një entitet i përfunduar, i gatshëm, por një udhëtim që zhvillohet në kohë, një tranzit ekzistencial ku njeriu ndërton, humbet dhe rigjen vetveten. Kjo lëvizje është thelbësisht konfliktuale, sepse çdo proces i përvojës sjell me vete ndeshjen e natyrshme me forcat që kërkojnë ta kufizojnë atë. Këto forca quhen “dominizm”.

Nga perspektiva fenomenologjike, eksperienca është mënyra përmes së cilës shpirti gdhend veten. Çdo akt njohjeje, çdo tronditje emocionale, çdo zgjedhje morale krijon një shtresë të re të vetëdijes. Njeriu nuk e zotëron eksperiencën, ai zhvillohet përmes saj. Këtu lind konflikti, ku dominizmi, në çfarëdo forme të tij, shoqërore, kulturore, apo psikologjike, synon ta stabilizojë, ta ngurtësojë, ta vendosë ndërgjegjen në një formë të vetme, të paracaktuar. Eksperienca, në thelb e pacensurueshme, i shpëton çdo strukture që përpiqet ta kontrollojë. Ajo është akti i vazhdueshëm i tejkalimit.

Në dritën e filozofisë ekzistenciale, ky tension merr një dimension etik. Kamy do të thoshte se njeriu rebel lind pikërisht në momentin kur përvoja e tij e brendshme kundërshton një formë imponimi që pretendon të jetë absolute. Heidegger do ta interpretonte tranzitin ekzistencial si ngjarjen e “qenies-në-botë”, në të cilën njeriu është hedhur, por gjithmonë i thirrur për të qenë autentik, për të mos e dorëzuar veten tek tërheqjet e anonimitetit social.

Ndërsa Sartri do të shtonte se kjo përballje nuk është vetëm faktike, por kusht i lirisë, njeriu është i dënuar të jetë i lirë, dhe dominizmi është thjesht forma me të cilën bota përpiqet të maskojë këtë liri.

Dominizmi nuk duhet kuptuar vetëm si formë e jashtme e pushtetit. Ai jeton po aq fort brenda individit, në frikën për të gabuar, në dëshirën për t’u pranuar, në pritshmëritë që njeriu vetë ia imponon vetes. Kështu, lufta nuk është thjesht shoqërore, por ontologjike. Ekzistenca është terren beteje mes hapjes së përvojës dhe mbylljes që kërkon dominimi. Nëse eksperienca është lëvizje, dominizmi është ngurtësim. Nëse eksperienca është rritje, dominizmi është bllokim. Nëse eksperienca është dritë, dominizmi është kufizim.

Megjithatë, ky konflikt nuk është vetëm negativ. Ai është burimi i vetë subjektivitetit. Pa pengesën e dominizmit, përvoja do të ishte e sheshtë, pa intensitet, pa përpjekjen e përvojës për të tejkaluar dominizmin, shpirti do të rrezikonte t’i nënshtrohej pasivitetit dhe letargjisë së formave të gatshme. Në këtë lëvizje të dyfishtë ndërtohet shpirti tranzit, një proces që nuk e mbyll kurrë veten, është gjithmonë i mangët, gjithmonë në kërkim, gjithmonë në luftë.

Në mendimin oriental, si psh. Taoizmi, kjo lëvizje e brendshme shihet si rrjedha e natyrshme e Daos, rruga që nuk ka fillim e fund. Dominizmi, këtu, është përpjekja për ta ndalur rrjedhën (forca e fërkimit, në fizikën mekanike), përpjekja për ta fiksuar natyrën e njeriut në formë të ngurtë. Por uji i Daos gjithmonë do të gjejë udhë. Eksperienca bëhet rrjedhë që nuk pranon të burgoset.

Paul Tillich, në filozofinë e tij të ekzistencës shpirtërore, shkruan se guximi për të qenë është akti themelor i njeriut. Ky guxim lind kur eksperienca i reziston dominizmit të ankthit, të zbrazëtisë, të pavlefshmërisë. Nga filozofia e gjeometrisë emocionale, ky tranzit merr formë strukturore. Përvoja krijon hapësira, zgjerime, kthesa dhe qendra gravitacioni brenda vetëdijes, ndërsa dominizmi përpiqet t’i ngushtojë, t’i uniformizojë, t’i kthejë në rregulla të fiksuara. Në këtë proces, shpirti bëhet një topologji dinamike, një hartë që ndryshon nën presionin e dy forcave, asaj që do të rritet dhe asaj që do ta bllokojë rritjen. Kështu, humaniteti nuk është një cilësi e lindur, por një mbërritje e përditshme.

Nëse e shohim përmes prizmit të filozofisë bashkëkohore, njeriu nuk është më qenia që ka një shpirt, por qenia që bëhet përmes shpirtit të vet. Shpirti është proces. Lëvizje. Transformizëm. Një tranzit që nuk ka qëllim tjetër veç rrjedhjes. Eksperienca është ritmi i kësaj rrjedhje. Dominizmi është pengesa që e provokon, që e bën çdo hap të vetëdijshëm, çdo frymëmarrje një zgjedhje. Prej këtij tensioni lind poezia e ekzistencës. Shpirti nuk është një strehë e qetë, por një udhëtim që sfidon çdo formë sundimi mbi përvojën.

Të jetosh do të thotë të mos pranosh ngurtësimin, të ruash hapësirën ku eksperienca mund të marrë frymë. Në këtë mënyrë, thelbi i ekzistencës njerëzore është rezistenca: jo rezistencë e verbër, por rezistencë që lind nga përvoja; jo rebelim pa qëllim, por rebelim që ruan mundësinë që vetë shpirti të jetë në lëvizje.

Pol Milo

Dyrrah 2025