Myzyri u frymëzua nga Romeo dhe Zhuljeta e Lindjes
Prof Dr Fatmir Terziu
Isuf Myzyri edhe pse ishte i pashkolluar, thuhej nga të afërmit dhe bashkëpunëtorët, se ai gjithnjë kishte dëshirë të njihte kulturat. Dhe kur bëhej fjalë për kulturat, lidhjet dhe historitë, tregimet dhe rëfenjat për dashuritë pikante të vjetra ishin ato që e frymëzonin shumë. Kështu është dhe frymëzimi për këngën e tij të famshme „Nji lulishte me trandafila“, ku frymëzimi vjen në mendje nga vargjet e fundit të këngës ku thuhet: „N’Elbasan asht një gur dyrri/Të zest ashket si se panë/Flakë u dogj Isuf Myzyri/Si Mexhnuni për Lajlanë“.
Pikërisht ajo që kishte ndodhur në botën arabe me risinë e dashurisë së Mexhnunit për Lajlanë, pak a shumë e gjejmë në tekstin e këngës në fjalë. Po kush ishte ky çift i rrëfyer në mënyrën kaq frymëzuese për Myzyrin?
Dashuria midis dy protagonistëve të tillë, të cituar nga autori në këngë vjen nga një histori e vjetër me origjinë arabe. Kjo histori mendohet se ka ndodhur rreth shekullit VII. Thelbi i dashurisë është në kontekstin e poetit Najdi Beduin Qajs ibn al-Mulawwah dhe të dashurës së tij Lajla bint Mahdi (e njohur më vonë si Lajla al-Aamiriya). Më pas kjo dashuri u bë temë më vete. Ajo si e tillë kaloi nga arabishtja në gjuhën persiane, turke dhe indiane. Në një afërsi tekstore kjo është prurë dhe në gjuhën shqipe, madje është interpretuar në disa variante deri vonë në mjediset elbasanase. Por ajo u njoh më së shumti përmes poezisë narrative të kompozuar nga poeti persian Nizami Ganjavi, si pjesa e tretë e Khamsa-s së tij. Kjo është një poezi popullore që lavdëron historinë e tyre të dashurisë. Në mjedisin britanik pasi e njohu dhe e interpretoi atë, Lord Bajroni e quajti atë „Romeo dhe Zhuljeta e Lindjes“. Historia shkon pak a shumë kështu, sipas interpretimve të fundit.
Qajsi dhe Lajla ranë në dashuri me njëri-tjetrin kur ishin të rinj. Por kohërat ishin patriarkale dhe kjo dashuri u ndërpre nga babai i Lajlas. Qajsi u fiksua pas saj. Fisi i tij Banu Amir dhe bashkësia i dhanë atij epitetin Mexhnun që në gjuhët origjinale të saj u quajt (Arabisht: مجنون) „i çmendur“, ose i përvëluar e i ndezur, madje më tej shtohet si i pushtuar nga Xhinët“. Shumë kohë para Nizamit, legjenda qarkulloi në forma anekdotale në kulturën dhe interpretimin iranian. Anekdotat e hershme dhe raportet gojore në lidhje me Mexhnun janë dokumentuar në Kitab al-Aghani dhe Al-Shi'r ue-l-Shu'ara të Ibn Qutaybah. Anekdotat janë kryesisht shumë të shkurtra, vetëm të lidhura ngushtë dhe tregojnë pak ose aspak zhvillim të komplotit. Nizami mblodhi burime laike dhe mistike në lidhje me Mexhnun dhe portretizoi një pamje të gjallë të të dashuruarve të famshëm. Më pas, shumë poetë të tjerë Persianë e imituan atë dhe shkruajtën versionet e tyre të romancës. Nizami tërhoqi ndikim nga poezia e dashurisë Udhrite, e cila karakterizohet nga braktisja erotike dhe tërheqja ndaj të dashurit, shpesh me anë të një dëshire të parealizueshme.
Shumë imitime janë përgatitur për veprën e Nizamit, disa prej të cilave janë vepra origjinale letrare më vete, duke përfshirë Mexhnun dhe Lajla të Amir Khusroë Dehlavi (përfunduar në 1299), dhe versioni i Jamit, i përfunduar në 1484, arrin në 3,860 dyfish. Riparime të tjera të dukshme janë nga Maktabi Shirazi, Hatefi (vd. 1520) dhe Fuzûlî (vd. 1556), të cilat u bënë të njohura në Turqinë Osmane dhe Indi. Sir William Jones publikoi romancën e Hatefi në Kalkuta në 1788. Popullariteti i romancës pas versionit të Nizamit është gjithashtu i dukshëm nga referencat për të në poezinë lirike dhe mashtrimet mistike, para shfaqjes së romancës së Nizamit, ka vetëm disa aludime për Mexhnunit dhe Lajlan në divan. Numri dhe shumëllojshmëria e anekdotave rreth të dashuruarve gjithashtu u rrit në mënyrë të konsiderueshme nga shekulli XII e këtej. Misticistët krijuan shumë histori rreth Mexhnun për të ilustruar koncepte mistike teknike si asgjësimi, dashuria-çmenduri, vetëmohimi, etj. Puna e Nizamit është përkthyer në shumë gjuhë. Përshtatjet në gjuhën arabe të historisë përfshijnë dramën e Shauqi „I dashuri i çmendur i Lajlas“.
Duhet thënë qartë, se njohja e kësaj historie të çmendur dashurie, popullariteti i saj në Elbasanin e asaj kohe, pasi dihet se lidhjet turke ishin të mëdha, e bënë këtë tekst mjaft të pëlqyer. Madje, lidhja me tradicionalizmin e bukurisë së kopshteve me trëndafila të Elbasanit, shtëpive dhe oborrev karakteristike të kohës, e sjellin atë në një model mjaft transparent dhe të pëlqyeshëm në të gjitha kohërat.
Teksti shoqërohet me trëndafila, bilbila, asjhikune shkretë, merakun, shkëndijën, sevdanë, shpirtin, dhe mjaft fjalë të tjera që bëjnë udhën e jetës nga lindja, dashuria e deri tek gurri i varrit, apo i dyrrit sikurse e citon Myzyri në tekstin e tij.
Jo vetëm nga formati i saj, po aq dhe nga frymëzimi, kjo këngë mori përmasa të mëdha qëkuru krijua, pasi në thelb kishte pikërisht dhe globalizimin e shpejtë e të gjerë të dashurisë së cituar. Ajo dashuri është transmetuar edhe në disa vende të tjera të Ballkanit, jo vetëm në tekste këngësh, por dhe në tekste më të gjera narrative.
TEKSTI:
Nji lulishte me trandafila
Nji lulishte me trandafila
Asht parajsa e vërtetë,
ky asht ven, qi knojn’ bilbilat
Ah, u doq ashikiu i shkretë.
Vetë më the mre xhanan
n’at lulishte ymrin ta çojm
Mos më le në kët zindan
Të gjithë jetën nuk do t’rrojmë.
Maraku asht nji shkëndi
Djeg si dielli në qershor
Kët’ sevda, kush ta dij
Shpirtin tem’ ja jap në dorë.
Të gjitha lulet jane lavdëru
Trandafili asht me famë
Ashiku ç’u përvëlu
ç’u dogj flakë si pervan.
N’Elbasan asht një gur dyrri
Të zest ashket si se panë
Flakë u dogj Isuf Myzyri
Si Mexhnuni për Lajlanë.
