Mexhid Mehmeti: Vështrim analitik mbi romanin “Dilemat e Emrush Dokos”

VEPËR E NGARKUAR ME IRONI THERËSE, ABSURDITET TË QËLLIMSHËM DHE PASION GJUHËSOR

(Vështrim analitik mbi romanin “Dilemat e Emrush Dokos” të Ramadan Rexhepit)

Romani satirik i Ramadan Rexhepit, “Dilemat e Emrush Dokos”, përfaqëson një kontribut të veçantë në letërsinë bashkëkohore shqipe, duke kombinuar satirën politike, ironinë shoqërore, filozofinë gjuhësore dhe absurdin e ekzistencës shqiptare në diasporë. Përmes një rrëfimi që lëviz midis groteskut dhe seriozitetit, Ramadan Rexhepi ngre një tablo të pasur ku personazhi qendror, Emrush Doko, përballet me një varg dilemash që janë, në fakt, dilema të një kombi të tërë.

1. Struktura dhe kompozicioni narrativ

Romani ndërtohet mbi një rrëfim fragmentar, ku herë përmes monologut të brendshëm të Emrushit, herë përmes dialogëve të stisur në studio radiofonike apo kafene të mërgimtarëve, krijohet një rrjet situatash që i japin veprës një lloj polifonie. Struktura nuk ndjek linearitetin klasik: ndërthuren kujtimet, komentet ironike, reflektimet gjuhësore, grotesku i jetës së mërgatës, përplasjet politike e kulturore, duke krijuar një narrativë me ritëm të çrregullt, por tërheqës.

Ky fragmentarizëm është i qëllimshëm: ai pasqyron kaosin e mendimit shqiptar në kohë tranzicioni, sidomos në diasporë, ku çdo grupim, parti apo individ shfaqet si zë më vete.

2. Tematika dhe mesazhet

Autori i shkrimit

Romani prek disa shtresa tematike: Diaspora shqiptare – Jeta në Suedi, përçarjet, intrigat, dyshimet e ndërsjella, fondet e dyshimta (“trepërqindëshi”), përfaqësojnë një mikro-kozmos ku shqiptarët duken të zënë më shumë me grindjet mes tyre sesa me kauzën e përbashkët; Politika dhe ideologjia – Karikaturizohen partitë, organizatat, liderët e vetëshpallur patriotë, duke u zbuluar shpesh si karikatura të vetvetes. Ironia godet edhe LDK-në, edhe partitë e majta, edhe organizatat e diasporës; Gjuha dhe identiteti – Debatet mbi shqiptimin e foljes “jam” shndërrohen në metaforë qendrore të romanit. Folja “jam” nuk është vetëm një kategori gramatikore, por simbol i qenies, i ekzistencës shqiptare, i dilemës “jemi apo nuk jemi”. Nëpërmjet lojërave gjuhësore, autori ironizon akademikët, politikanët, pseudo-intelektualët, por edhe vetë marrëdhënien e shqiptarëve me identitetin e tyre; Absurd dhe grotesk – Nga përshkrimi i bushtrës që kthehet në metaforë të foljes “jam” deri te krahasimi i politikanëve me kafshë të ndryshme, romani shpalos një vizion grotesk të realitetit, ku e qeshura shërben si mburojë ndaj tragjedisë kombëtare.

3. Personazhi kryesor – Emrush Doko

Emrushi është një disident plak, një intelektual i margjinalizuar, një zë kritik, i përhum¬bur mes nostalgjisë, ironisë dhe zhgënjimit. Ai është njëkohësisht dëshmitar i kohës dhe viktimë e saj. Përmes dilemave të tij, Ramadan Rexhepi paraqet dilemën shqiptare të ekzistencës: a mund të jesh shqiptar i lirë pa shtet? A mund të jesh patriot pa u korruptuar nga fondet, partitë e intrigat? A mund të jesh thjesht jam?

4. Satira dhe ironia

Satira është arma kryesore e romanit. Ajo shfaqet në disa forma: Satirë politike – përqeshja e partive e organizatave që shfaqen si karikatura të vetes; Satirë gjuhësore – qesharakë bëhen profesorët e gjuhësisë që merren me zgjedhimin e foljes “jam” në vend të fateve të Kosovës; Satirë shoqërore – përplasjet e mërgimtarëve, përgojimet, thashethemet, përbëjnë një tablo të hidhur por qesharake.

Ironia shpesh merr trajta hiperbolike: krahasime me kafshë, grotesk i portreteve, dialogje absurde, që e vendosin romanin në traditën e satirës evropiane të tipit Swift, por të ngjyrosur me realitetin shqiptar.

5. Dimensioni gjuhësor dhe stilistik

Një nga tiparet më origjinale të romanit është “eksperimenti gjuhësor”. Folja “jam” shndërrohet në objekt filozofik, në lojë gjuhësore dhe simbolikë ekzistenciale. Neologjizma dhe fjalor i pasur popullor: termat si “cuklanë”, “dallanguzë”, “çakej” krijojnë një leksik satirik origjinal, ku çdo fjalë bëhet etiketë për një tipologji njerëzore. Stili oral: rrëfimi shpesh imiton të folurën e përditshme, duke e bërë tekstin të gjallë e të afërt me lexuesin. Metaforat groteske: politikanë të krahasuar me kafshë, me vegla trupore, me elemente të natyrës – një teknikë që e bën satirën therëse e të paharrueshme.

Në planin gjuhësor, romani është edhe një kritikë e obsesionit shqiptar për gjuhën standarde dhe normat drejtshkrimore, ndërkohë që problemet reale politike e shoqërore shpërfillen.

6. Dimensioni filozofik

Pas satirës e groteskut, romani ngre pyetje të thella filozofike: Ç’është të jesh? A ka kuptim të ekzistosh si individ dhe si komb kur je i përçarë? A është gjuha thelbi i qenies shqiptare apo thjesht një lojë formale?

Ky dimension filozofik, i fshehur pas të qeshurës, e ngre romanin përtej letërsisë satirike dhe e vendos në një plan më universal.

7. Vlera letrare dhe vendi në letërsinë shqipe

“Dilemat e Emrush Dokos” është një roman që meriton vëmendje për disa arsye: Sjell një “model origjinal satire shqiptare”, ku ironia dhe grotesku nuk mbesin thjesht mjete talljeje, por bëhen mjete kritike dhe filozofike. Është një “dokument letrar i jetës së diasporës shqiptare” në periudhën e trazuar të viteve ’90, me përçarjet politike, intrigat dhe absurditë e saj. Eksperimenton me “gjuhën dhe stilin”, duke krijuar një tekst që njëkohësisht argëton, shokon dhe nxit reflektim.

Romani i Ramadan Rexhepit është një pasqyrë e dhimbshme e realitetit shqiptar të një kohe kur politika, diaspora dhe identiteti shfaqeshin të përçara e të deformuara. Satira e tij është e guximshme, e mbushur me grotesk, por gjithnjë me një bazë të fortë reale. “Dilemat e Emrush Dokos” është vepër që mund të vendoset krah traditës satirike shqiptare të Konicës, duke sjellë një gjuhë të re dhe një qasje moderne, ku folja “jam” shndërrohet në metaforë të qenies shqiptare në prag të ekzistencës e mosqenies.

Ky roman, i ngarkuar me ironi therëse, absurditet të qëllimshëm dhe pasion gjuhësor, meriton të lexohet si një thirrje e hidhur për vetëdije, si një kujtesë se përpara se të jemi të ndarë në parti, ideologji e grupime, duhet të jemi thjesht: jam.

Mexhid MEHMETI,

Fushë Kosovë, 2025