Mexhid MEHMETI: ROMANI QË PËRPIN VETVETENDHE LEXUESIN

(Vështrim kritik për romanin trilogjik

“Vallja e vdekjes së verdhë” të Nehas Sopajt)

Nga: Mexhid MEHMETI

Në një kohë kur letërsia rrezikon të bie në trajta të lehta dhe tregimtari të sipërfaqshme, romani “Vallja e vdekjes së verdhë” i Nehas Sopajt përbën një vepër përjashtimore dhe sfiduese. E konceptuar si trilogji, por e përmbushur në çdo faqe si një poemë e errët lirike, kjo vepër është ndër përpjekjet më guximtare për të rikthyer një letërsi të përjetshme dhe të përvëluar nga metafora, ankthi dhe shpirti.

Në thelb, kemi të bëjmë me një vepër polifonike, ku dashuria, vdekja, mitologjia dhe tragjedia historike bashkëjetojnë në një koreografi përvëluese të përmasave universale e intime.

Bukla – Totemi i mëkatit dhe mitit

Figura qendrore është Bukla: një krijesë e shumëfishtë – grua, bishë, nuse e zezë, gjarpër, zë, fantazmë. Ajo nuk është personazh, por forcë narrative, një entitet mitologjik shqiptar që mishëron mallkimin, tërheqjen, vdekjen dhe të kaluarën.

Në vallen e saj të zezë, personazhi-narrator mposhtet, përmbyset, shtresohet në kujtime dhe simbole që rrallë i kemi hasur me këtë intensitet në prozën shqiptare.

Kapitujt si poema në vetvete

Struktura e romanit është e fragmentuar dhe episodike, por jo e çrregullt. Çdo kapitull ndërtohet si një mishërim i një ideje qendrore:

“Gjarpri i mbytur në ujë” – është kriza e ekzistencës, ndalja e kohës personale.

“Zjarri që ha dhe pi veten” – përfaqëson vetëdijen e një kombi të zhytur në vetëkonsumim.

“Flutura në rebus” – është dashuria që shndërrohet në ankth estetik.

“Qielli i katundit”, “Baca”, “Vorri i Djalit” – janë kryevepra të vogla të shpirtit shqiptar në ferrin e historisë.

“Loja e macës dhe e minit” – një fabul groteske për shpërfytyrimin social.

“Kumbulla” dhe “Bukla nën fiq” – balada moderne me tingull oriental dhe ngjyrë apokaliptike.

Gjuha si vegël shpëtimi apo mallkimi

Gjuha e Sopajt është një gjuhe biblike, mitike dhe barokale njëkohësisht. Ai përdor një leksik të pasur dialektor e arkaik, të gërshetuar me figuracion poetik të lartë, ku metaforat janë më të vërteta se ngjarjet vetë.

Fjalitë e gjata, shpesh të ndërthurura me strukturë muzikore, e bëjnë veprën të ngjashme më shumë me një oratorium shpirtëror sesa me një roman tradicional.

Një apokalips i heshtur i shpirtit shqiptar

Romani i Sopajt nuk flet vetëm për një njeri, por për një komb të ndarë, të zhgënjyer, të përgjakur, që ende rron nën hijen e gjarprit të vet. Ai nuk jep përgjigje, nuk kërkon ndjesë, por hedh mallkimin në formë letërsie. E vetmja vepër që i afrohet kësaj tronditjeje është ndoshta “Pallati i Ëndrrave” i Kadaresë – por Sopaj shkon më tej në shprishjen e rrëfimit dhe thyerjen e kodeve.

Në përmbyllje

“Vallja e vdekjes së verdhë” është romani që nuk lexohet për ta harruar, por për ta përjetuar. Është një vërragë e gdhendur me fjalë, një ritual për përballjen me veten, me historinë, me përbindëshen Bukla, me fjalën, me Zotin. Është një poemë epike në formën e një trilogjie moderne.

Nehas Sopaj shkrin dashurinë, vdekjen dhe mitin në një zjarr të vetëm poetik që digjet dhe lind nga vetja dhe nëse letërsia jonë do të ketë një kanon të së ardhmes, kjo vepër meriton të jetë pjesë e saj.

II

“VALLJA E VDEKJES SË VERDHË” – NJË APOLALIPS POETIK NË TROJET E SHPIRTIT SHQIPTAR

Në një letërsi që gjithnjë e më shumë përpiqet t’i shpëtojë të thellës, të ndërlikuarës dhe të pambrojturës poetike, vepra “Vallja e vdekjes së verdhë” e Nehas Sopajt paraqitet si një kundërpeshojë e fuqishme ndaj klisheve, shablloneve dhe narrativave lineare, duke u ngjitur në një lartësi të rrallë poetike, filozofike dhe simbolike, si rrallë ndonjëherë në letërsinë shqipe.

Ky roman trilogjik – më shumë një poemë-roman apo kronikë e shpirtit shqiptar të përflakur – është i organizuar në njësi të pavarura që shkrihen në një frymë narrative të pazakonshme, e cila rrjedh jo drejt zbulimit të së jashtmes, por zhytet në labirintet e shpirtit, të kujtesës dhe të fatit kombëtar.

Bukla – figura totemike që përthekon dashurinë, mallkimin dhe vdekjen

Figura qendrore, Bukla, është një totem femëror, një entitet i përzier mitologjik, kafshëror dhe simbolik, që njëkohësisht përfaqëson:

Gruan fatale që shndërrohet në mallkim,

Krijesën e natyrës që sjell vdekje, jo lindje,

Mëkatin e rrënjës së jetës, që s’mund të ndalet pa një çmim të lartë.

Bukla është një mashtrim i universit, një shpër-fytyrim i ëndrrës, një qenie që nuk puth, por hukat, dhe në atë hukamë është e gjithë tragjedia e qenies shqiptare.

Kapitujt si stacione të një shpirtshkatërrimi liriko-apokaliptik

1. Bukla – gruaja, kafsha, nusja dhe hakmarrja e Zotit

Në këtë kapitull të hapjes, kemi një shpërthim metaforash të zeza, ku narratori tregon zanafillën e përballjes me Buklën, në vitin 1982 – një datë me ngarkesë historike e personale. Është mallkimi i origjinës që i shfaqet lexuesit përmes një gjuhe të helmët, ku çdo fjali është poezi e errët.

2. Gjarpri i mbytur në ujë. Unë

Një kapitull që është meditim mbi ekzistencën dhe vetëvdekjen, një vetëidentifikim me gjarprin – figurë që njëkohësisht simbolizon urtësinë, mëkatin dhe vetëshkatërrimin.

3–6. Peizazhe të fshatit, mitologji pagane dhe këngë të vajit kombëtar

Këtu ndërthuren poezia rurale, besëtytnitë, metafizika fshatare, duke e përkthyer katundin shqiptar në një mikrokozmos apokaliptik, ku gjithçka – dielli, hëna, gratë, kafshët – janë të përziera me ankthin e mbarimit të një bote.

7. Zjarri që ha dhe pi veten

Një ndër kapitujt më të bukur e më të errët të veprës. Poeti përmes metaforës së vetëdjegies paraqet vetëdijen e dërrmuar të intelektualit shqiptar që pa luftë, pa lavdi, pa ideal, vdes përbrenda çdo ditë.

8. Flutura në rebus

Një minimeditim mbi ndryshimin e bukurisë në tmerr, një kapitull që mund të lexohet si analizë e dhimbjes së dashurisë së transformuar në abstrakcion, në një çmenduri figurative ku qershia bëhet ferr.

9–11. Simfonia e të vdekurve dhe mallkimi i lirisë

Nën zërin e një narratori të vetmuar, shfaqet balada tragjike e një populli që mezi çlirohet, por menjëherë tradhtohet. Emrat si “Uli Baba Shejtani”, “Jugovina që s’është më”, dhe “Gruaja Laure” janë alegori të thella të karikaturës së historisë shqiptare moderne.

12–13. Qielli, baca dhe guri i kishës

Këta kapituj ndërtojnë temën e sakrificës, të vdekjes, të kujtimit, si dhe përplasjen ndërmjet religjioneve dhe totemizmit shqiptar, duke ngritur pyetjen e madhe: A është Zoti i shqiptarëve gjarpri apo i Kryqit?

14. Loja e macës dhe minit

Një fabul poetike për shkatërrimin e shpresës, ku dhe macja s’ka më fuqi, e miu i vogël e han. Një alegori që mund të lexohet si qortim për impotencën politike dhe morale të popullit.

15. Baca në kopshtin e luleve të mistershme

Një nga kulmet poetike dhe dramatike të trilogjisë. Është një vdekje lirike, një poemë e shpirtit të djaloshit që humb të atin, por fiton ndërgjegjen. Figura e Bacës ngrihet në përmasat e një martiri mitik, një Jezus i tokës së Luginës, që e pranon vdekjen në heshtje si dëshmi.

16. Bukla dhe maca – akti i fundit i përballjes

Ky kapitull mbyll udhëtimin në një çmenduri onirike dhe simbolike, ku deti, bukla dhe cicërima janë fundi i valles, fillimi i vdekjes së verdhë – jo si fund tragjik, por si çlirim nga bota e deformuar e njeriut modern.

Gjuha – një orgji poetike dhe simbolike

Sopaj është një mjeshtër i fjalës së përflakur, i vargut të shndërruar në fjali, i ndjesisë së shndërruar në ligjërim. Ai rikthen fuqinë e gjuhës poetike si vegël e mallkimit dhe zbulesës. Në veprën e tij, fjala është akt mistik, një lutje dhe një revoltë.

Në vend të përmbylljes: një vepër për lexim

të gjatë dhe të thellë

“Vallja e vdekjes së verdhë” e Nehas Sopajt është një roman për lexues të stërvitur, që duan ta zbulojnë letërsinë si pasqyrë të shpirtit të përvëluar, jo si zbavitje të lehtë. Vepra e Nehas Sopajt është një triumf i lirikës mbi kronikën, i së brendshmes mbi të jashtmen, i të përjetshmes mbi të përditshmen.

Në një letërsi që rrezikon të zhveshet nga thellësia, Sopaj vjen si një zë i rrallë që na kujton se shpirti shqiptar nuk rron pa mit, pa dhimbje dhe pa poezi.

III

Rrafshi Tematik

"Vallja e vdekjes së verdhë" e Nehas Sopajt është një vepër që kapërcen dimensionet e zakonshme tematike. Ajo ndërthur temën e dashurisë dhe vdekjes, identitetit të humbur, tragjedisë kolektive, kthimit në vetvete, simbolikës së gruas si mit dhe mallkim, si dhe ankthin historik dhe metafizik të njeriut shqiptar në epoka të mjegullta. Vepra është një kronikë personale dhe kolektive e mbrame, ku përplasen ndjeshmëria lirike, dhimbja ekzistenciale dhe absurdi historik.

Temat kryesore përfshijnë:

Bukla si simbol fataliteti, femre, mitologjie, natyre dhe vdekjeje.

Gjarpri si figurë biblike dhe totemike.

Vdekja si prani konstante, por poetike, ngjyrë e verdhë dhe jo e zezë.

Katundi shqiptar, si mikrokosmos arkaik dhe vend i mallkimeve të lashta.

Plaku si urë ndërmjet kohëve, dhe baca si ndërgjegje historike.

Toka e masakruar, si metaforë për Shqipërinë, Kosovën, Jugosllavinë, Evropën e përgjakur.

Rrafshi Strukturor

Struktura e romanit është trilogjike në trajtë, por lirike dhe fragmentare në ndërtim. Nuk kemi një rrëfim linear, por mozaik kujtimesh, ndjesish, pamjesh e reflektimesh që rrotullohen rreth figurës mistike të Buklës. Secili kapitull është i vetëqëndrueshëm, si një ese-prozë, një rrëfim mëvetësor që ndërtohet rreth një metafore ose gjendjeje të caktuar.

Struktura episodike krijon një ndjesi të një ditari të përjetshëm ose rrëfimi vizionar, shpeshherë në kufi me delirin poetik.

Ka elemente të fuqishme të modernizmit dhe postmodernizmit: fragmentaritet, intertekstualitet, simbolizëm i errët, thyerje narrative, hiperrealizëm surreal.

Kohët rrëfimtare janë të shkrira: 1982, 1999, 2020, përzihen pa kufij të qartë, në një kohë-cikël metafizik.

Rrafshi stilistik

Nehas Sopaj paraqet një stil të rrallë, të individualizuar, poetik dhe metaforik që e dallon fuqishëm nga narrativa klasike. Vepra është një poemë e gjatë në prozë, me ritëm, muzikë të brendshme dhe imagjinatë barokale.

Autori përdor një stil hiperbolik dhe hermetik, të mbushur me figura poetike (simbol, metaforë, alegori, krahasime origjinale).

Bukla si figurë stilistike është një arketip i shumëfishtë: nusja, kafsha, demonja, zana, hije, përbindëshi erotik, mallkimi fatal, miti bashkëkohor.

Shpesh krijon një gjuhë private, ku shkrirja e së jashtmes me të brendshmen, së mitikës me të përditshmen, sjell një ndjesi rrëfimi biblik të shndërruar në mallkim modern.

Rrafshi gjuhësor

Gjuha e Sopajt është një ndër arritjet më të mëdha të kësaj vepre. Ajo është:

E pasur, dialektike, arkivore dhe poetike njëkohësisht.

Përdor shpesh fjalor të rrallë, arkaik, të zonës së Luginës së Preshevës e më gjerë, por e pasuruar me një stil urban të përndritur nga lexime të mëdha letrare.

Dialogët janë të rrallë, por të fuqishëm. Fjalitë rrjedhin si vargje lirike, me intensitet emocional dhe logjikë të brendshme mitike.

Rrafshi psikologjik dhe filozofik

Personazhi kryesor (narratori) është një qenie e gjymtuar nga kujtesa, e vetmuar nga historia, e mallkuar nga dashuria, që ndjek vetveten nëpër një botë që është njëkohësisht mit dhe ferr.

Psikologjia e veprës është labirintike, shpesh shkon në skajet e delirit, halucinacionit, psikozës poetike.

Ka një ndjeshmëri kafkiane, por e përzier me orientalizëm shqiptar dhe shpirt religjioz të trazuar.

Reflektimet janë të thella, në kufi me mistikën dhe filozofinë tragjike të ekzistencës.

Rrafshi Kontekstual e Historik

Vepra është e ngulitur në realitetin shqiptar post-jugosllav, me dënime të ashpra ndaj hipokrizisë, tradhtisë, çlirimeve të rreme, shtetformimeve të pista dhe heronjve të rrejshëm.

Është një akt akuzues ndaj të kaluarës dhe të tashmes.

Rrëfimi kalon përmes kujtesës së luftës, masakrave, shpërnguljeve, trishtimit të një populli që jeton me legjendën, por përballet me hiçin.

Rrafshi Krahasues

"Vallja e vdekjes së verdhë" e Sopajt qëndron në kufijtë e një letërsie të madhe europiane, por me shije dhe trajta thellësisht shqiptare. Mund të krahasohet me:

Kadarenë në simbolikë dhe mitologji, por është më eksperimental dhe hermetik.

Faulknerin në rrëfimin rreth tokës dhe trungut.

Dino Buzatin në tonin e absurdit dhe simbolikën metafizike.

Përfundim

"Vallja e vdekjes së verdhë" është një trilogji lirike, metafizike, mitologjike, politike dhe personale, një vepër që shkon përtej zakonshmërisë së romanit shqiptar bashkëkohor. Është roman për shpirtrat e përndjekur, për lexuesin kërkues, për atë që s’i mjafton realiteti.

Maj – qershor 2025,

Shëngjin – Fushë Kosovë