Lumnie Thaçi-Halili: IMPERATIVI I ZËRIT LIRIK

Lexoj shpesh kohëve të fundit poezitë e poetit Riza Braholli Mborjes në murin e tij në facebook, dhe çdo herë më befasojnë me qartësinë emocionale dhe finesën lirike që përcjellin. Krijimi poetik i tij shfaq një zë të veçantë, të dallueshëm në poezinë bashkëkohore, ku bukuria e vargut dhe thjeshtësia e ngrohtë ndërtojnë një profil autorial që shquhet në mënyrë të spikatur. Poezitë e tij shfaqen si shkëndijëza në hapësirën e dritës krijuese, kanë një ritëm që s’mjafton t’i lexosh, por të shtyjnë edhe t’i dëgjosh në interpretimin vokal. Sepse në poezitë e tij nuk ka shprehje të gzhollta apo të zhveshura nga ndjenja (ato që sot shpesh e mbysin poezinë me fjalë të zhurmshme e të ftohta). Te Mborja vargu ka ngrohtësi dhe frymëmarrje, është i gjallë, ritmik, me një stil të vetin identifikues. Shkurt e shqip, është poezi që mund ta lexosh, ta deklamosh me zë, ta këndosh, madje të ecësh me të si me një hap muzike. Dhe nëpër rreshta, herë si prekja, herë si mungesa, ndihen: dashuria, vetmia, kujtimi, përhumbja, zhgënjimi... Me një fjalë, i gjithë ai spektër njerëzor ndjenjor që sapo hyn në poezi, merr formë dhe mbetet i ngurtësuar në shenjë fjalësh, në art.

Në qendër të këtij vështrimi është poezia “Ma mbush, kamerier”, e cila i prin aksit të analizës dhe mbetet pika qendrore e saj, kurse poezitë e tjera hyjnë vetëm si ndalesa plotësuese, apo si referenca ndihmëse dhe do të shërbejnë si plotësim konstektual, jo si objekt i barabartë analize.

Poezia e Riza Mborjes me titull “Ma mbush kamerier”, i përket natyrës së lirizmit tragjik, një hapësire ku ndjenja e shprehur përjetohet deri në esencë. Ajo ngrihet mbi boshtin e dhimbjes intime dhe të kujtimeve, duke e shndërruar ndjenjën në një përmbajtje që kthehet në formën e së bukurës. Kjo poezi, rrënjoset brenda traditës lirike, sepse zëri që flet është i vetmuar kundrejt botës, duke e shpërfaqur shpirtin lakuriq të zhveshur deri në sinqeritet. Por ndjehet që ky lirizëm është i ngarkuar me një dimension të qartë tragjik, aty ku humbja nuk përjetohet si fat rastësie, por si pashmangshmëri e caktuar e një zemre që digjet. Vlen të ceket, se në të gjejmë edhe tonet elegjiake, pasi poezia ngjan edhe si vajtim i qetë, një ritual kujtese që i këndon jo vetëm asaj që ishte dikur, por mbase, edhe asaj që nuk mund të rikthehet as në të ardhmen. Veç tjerash, elementet bohemiane i japin ngjyrë tjetërsie këtij përjetimi: gota, nata, dhimbja e mbajtur me dinjitet e jo me trandje drithërimash... Të gjitha këto, i japin subjektit të poezisë një figurë poetike që zgjedh t’i përqafojë plagët, e kurrsesi t’i harrojë. Veçantia qëndron se, tërë poezia është strukturuar si një monolog dramatik, duke krijuar atmosferën teatrale të një skene intime, njeriun i cili flet me vetveten dhe me heshtjen, për t’na dëshmuar qartë se nuk kemi të bëjmë, aspak, me një rrëfim epik, po kryesisht me një qenie që jeton në tension me veten, në kufirin mes kujtimit dhe vetëflijimit emocional.

Vargjet e para të poezisë janë në mënyrën urdhërore, por jo në kuptimin komandues të fjalës. Urdhërorja këtu shërben herë si klithmë emocionale, herë si formë e dhimbjes përballuese, e jo nënshtruese, duket më shumë si imperativ poetik që kthehet në lutje të brendshme: “Më sill kamerier, më sill një raki/të shkrepë si zjarr në gojë e në fyt./Tërë zjarrin e botës ma sill do ta pi/s’të bën gjë rakia, tradhtia të mbyt./Ma mbush kupën time e sill dhe një tjetër/të pijë dhe ajo, të dehet me mua.”

Poezia “Ma mbush, kamerier” ofron një hapësirë poetike të ngjeshur, në të cilën, njeriu qëndron i zhveshur nga të gjitha shtresimet shoqërore dhe emocionet e lustruara, mbetet i vetëm përballë vetvetes dhe humbjes që e ka kapluar. Nuk ka të bëjë fare me vajtim sentimental, po me ritin shpirtëror, ngase këtu njeriu nuk kërkon të arratiset prej dhimbjes, po dhimbjen do ta jetojë deri në palcë, për të kuptuar më thellë e për të mosharruar. Pra, poezia i këndon humbjes, njëfarë humbjeje që nën melodinë e qetë vlon një revoltë e përmbajtur, e cila zgjedh të qëndrojë e ndezur si prush zjarri. Nga kjo mund të konkludohet, se poezia ka një katarsis të ndërgjegjshëm, ku pija nuk shërben si alibi për harrim, por as edhe si instrument i gjykimit të brendshëm, pavarësisht që zëri lirik as nuk lutet, as nuk ankohet, as nuk dramatizon, po veç rrëfen të domosdoshmen duke u djegur, duke i thënë dhimbjes të flasë në vend të tij. Për faktin që zjarri shfaqet si metaforë e mishëruar, si substancë e përvojës së thellë njerëzore: “Të shkrepë si zjarr në gojë e në fyt” nuk është një krahasim fizik, është mënyra se si trupi bëhet organ i ndjesisë, ku më pas dhimbja e kujtesa kalojnë përmes mjegullës që shndërrohet në lëng-pije, për t’u bërë një e vetme me frymën. Në këtë rast, zjarri nuk e djeg vetëm plagën e freskët, mbase edhe më shumë, ai e mban gjallë atë duke frymuar. Prandaj, edhe flaka këtu reflekton gjuhën e shpirtit, të vërtetën e brendshme. Ky zjarr lirik në varg, në esencë është metaforë e stolisur si ontologji e përvëlimit. Përballë kemi vetëm një qenie të thyer dhe me dinjitet tragjik, duke e transfiguruar dhimbjen në kupë të vetëdijes dhe zjarrin në organ të shpirtit poetik. Përkon me thënien e Gaston Bachelardit, i cili pohon se “Zjarri është një fenomen i përqendruar, i aftë të ripërtërijë botën në mënyrë intime” (Gaston Bachelard, La psychanalyse du feu; Paris: Gallimard, 1938, f.9), figurativisht i bie sikur njeriu pi zjarr për të mos harruar dhe për të nxjerrë nga ana tjetër esencën e vet prej flakës. Ndërkaq, dhimbja që përjetohet është e llojit që nuk kërkon ngushëllim shoqëror, por plasaritjen e heshtjes, apo një rikthim tek origjina e ndjenjës. Prej këtij këndvështrimi, vargu i Mborjes, arrin atë që R. Barthesi e quan “momentin fatal të së vërtetës emocionale” (Roland Barthes, Camera Lucida; London: Vintage, 2000, f.38), çastin, kur shpirti i zhveshur nga retorika, shfaqet në gjendjen e tij të pastër. Andaj poeti, këtu nuk shfaqet as hermetik, as sentimental, ai zgjedh një rrugë të mesme e të rrallë, zgjedh ta shfaqë sa më qartë dhimbjen si akt nderi.

Pra, siç edhe u përmend, struktura ritmike e poezisë vjen përmes thirrjes së përsëritur (katër herë brenda poezisë) “Ma mbush, kamerier”, e cila më shumë se një kërkesë, është formulë rituale dhe lutje për harresë, e cila e kllapon dhimbjen në trajektore rrethore, sikur shpirti të kthehej çdo herë në nyjën e zanafillës. Ky refren, pulson si frymëmarrje e kësaj poezie, ku vetmia e ritmizuar, bën që subjekti ta gjejë, ta përhumbë dhe ta rigjejë vetveten. Ndërsa kamerieri është figura e dëgjuesit absolut, mund ta emërojmë si një qenie (alter ego), i cili pranon urdhrin lutës pa ndërhyrje, i vetmi dëshmitar i shenjtë i dhimbjes laike.

 Përkrah këtij refreni urdhërues, poeti vendos edhe një refren tjetër, të cilin e ngre si konkluzion të prerë, për të zbuluar arsyen e fundit të dehjes. Vargu që përsëritet dy herë në poezi “Ç’e do këtë botë kur s’ka dashuri!”, del si kambanë e brendshme e subjektit lirik, e ndal rrëfimin, ia pret hovin dehjes dhe e nxjerr në dritë arsyen e vërtetë të pirjes. Te ai, çdo herë që thotë “ma mbush” duket si kërkesë për harresë, por ky varg ia heq maskën gjithçkaje, sepse kuptohet që nuk i mungon rakia, nga shoqëria rri i distancuar, por i mungon dashuria, si kushti që e bën botën të bukur. Përsëritja nuk e merr rolin e refrenit për ritëm, ajo veç përsërit dhimbjen e plagës që s’pranon të mbyllet, madje as të kalojë si thirrje e çastit, e bën refren të ndërgjegjes, që rikthehet për ta vulosur, se pa dashuri, gjithçka tjetër e humb kuptimin: edhe burrnia, edhe krenaria, edhe vetë durimi. Metaforisht, në këtë varg bota i shfaqet subjektit lirik si një enë pa fund, të cilën sa më shpesh përpiqet ta mbushë me gotë, aq më shpejt i zbrazet kuptimi, sepse mungon ajo që e mban, dashuria!

Zëri lirik që flet në këtë poezi nuk e gjen fuqinë te qëndrueshmëria e jashtme, por te pranimi i rrëzimit. Ai nuk simulohet si hero sentimental, përkundër kësaj, e ekspozon veten me dobësinë e tij, duke e rishkruar ndryshe konceptin e burrnisë në letërsinë shqipe. “Një burrë që bie e rrëzohet me lot” është akt i vetëdijshëm i thyerjes së mitit të burrit stoik. Ai nuk kërkon të duket i pathyeshëm, përkundrazi, shpall dinjitetin e ndjeshmërisë, duke e shndërruar pikëllimin në armë etike. Burrëria nuk devijon nga kodi i saj, ajo ngrihet në lartësinë e të vërtetës: burrë nuk është ai që nuk bie, por ai që guxon të rrëfejë rënien dhe të përballojë thyerjen e ashpër. Apo thënë pak më ndryshe, ky varg i cili pasqyron liturgjinë e ndjenjës, si rit të ndërgjegjes së përflakur, ku zëri lirik nuk kërkon të shërohet, por dëshiron të ruajë autenticitetin e dhimbjes.

Bari (kafeneja) nuk është hapësirë arratisjeje, por tempull i vetmisë urbane, vendi ku njeriu mbijeton duke e lënë kujtesën të digjet e të ndezë dritën përbrenda. Në këtë kontekst, vetmia nuk është boshllëk, ajo bëhet strukturë e frymës, ritëm i brendshëm i vargut, puls i vetëm i zemrës.

Në qendër qëndron një subjekt lirik i zhveshur nga rolet sociale, i ndalur në hijen e një burrërie të çliruar nga maskat. Nuk kemi këtu burrin e pathyeshëm, të heshtur, të ngrirë në kode të vjetra, kemi burrin që ka guximin të bie, dhe pikërisht në këtë rënie gjen dimensionin e tij më të madh njerëzor. Vargu “Një burrë që bie e rrëzohet me lot” përbën thyerjen kulturore, një lloj  përmbysje të paradigmës së moralit maskulin tradicional, sepse këtu, forcë nuk do të thotë të mos shembesh, por të jesh në gjendje ta përballosh shkatërrimin pa rënë në hiçin e asgjësë. Ky varg: “Një burrë që bie e rrëzohet me lot” është thelbi i filozofisë së brendshme të poezisë, sepse kjo shpërbën skemën tradicionale të burrërisë së heshtur dhe e zëvendëson atë me burrërinë e ndjeshmërisë së guximshme. Gjë e cila vërtetohet edhe nga J. Kristeva, kur analizon melankolinë dhe subjektin liriko-tragjik, e cila thekson: “Dhimbja nuk është dobësi, por territor i krijimit të identitetit” (Julia Kristeva, Black Sun: Depression and Melancholia, New York: Columbia University Press, 1989), f.13). Pikërisht këtë shpall edhe poezia e Mborjes, burrërinë që nuk lind në mungesë dhimbjeje, por në aftësinë për ta përballuar dhimbjen pa e tradhtuar vetveten. Pra, ai cili e krijon formën e vet të rebelimit përmes qëndrueshmërisë së heshtur. Revolta këtu është e brendshme, e përmbajtur dhe morale. Mbase ky është mesazhi i saj më fisnik: refuzimi për t’u zhdukur. Po ashtu edhe Kierkegaardi do të thoshte: “Të vuash me vetëdije është të mos lejojmë që shpirti të kalbet” (Søren Kierkegaard, The Concept of Anxiety, Princeton: Princeton University Press, 1980), f.45), ide që kjo poezi e mishëron me përpikshmëri. Gotat e njëpasnjëshme të mbushura, nuk e bëjnë subjektin lirik të humbasë vetveten, përkundrazi, e kthejnë në qendër të vetëdijes. Tipar i një subjekti realist, që tregon se pija nuk ia mjegullon ekzistencën, por ia shquan më shumë. Në mënyrë të pazakontë, edhe pse zëri lirik pi, nuk shohim dehje. Po edhe sikur të kishte, dehja këtu nuk do të kuptohej si narkozë, do t’i ngjante aktit të qasjes së drejtpërdrejtë ndaj së vërtetës së dhimbshme.

Vetëkuptohet një qëndresë e pabujshme, ku dashuria mund të ketë vdekur, por njeriu që e mban gjallë atë, refuzon ta harrojë. Andaj, ai pi për të përballuar, qesh me zjarrin që e djeg, sepse e di se vetëm përmes tij mbetet i gjallë. Ashtu siç ndihet fryma poezisë, mund të thuhet se dhimbja është altar dhe kujtesa është hiri i shenjtë mbi të. Përmes këtij riti të heshtur, poeti shpall një të vërtetë të madhe: shpirti që digjet me vetëdije është më i gjallë se ai që nuk përqafon ndjesinë!

Bohemi lirik dhe etika e vetmisë në poezi

Në traditën letrare të përbotshme, pija dhe dehja kanë shërbyer shpesh si metaforë e njohjes së thellë, më shumë sesa si arratisje nga realiteti. Poezia “Ma mbush, kamerier” nuk e vendos siluetën anonime në linjën e teprimeve bohemiane të lira e të bukura për sy, por në atë të shpirtit që kërkon të ruajë dinjitetin e plagës. Në këtë sens, poezia nuk i afrohet vulgaritetit të dëshpëruar të Bukovskit, e as ekstazës së egër vizionare të Rembrantit, më shumë anon drejt tonalitetit elegjiak të kontrolluar, që na kujton diku përmasën tragjike të Sergei Eseninit. Sepse Esenini, si fisnik i vuajtjes, përfaqëson një melankoli etike që tregon se nuk pinte për t’u arratisur, po për të ruajtur kujtimet e mallin për nënën, vendlindjen, dashurinë, miqësinë... Po kështu, edhe subjekti i poezisë në fjalë nuk synon të zhduket në mjegullën e gotës, por të ruajë veten nëpërmjet saj. Për të dehja është kujtesë, jo harrim. Ajo e kthen shpirtin te plagët e tij jo për t’ia ripërtërirë, por për t'i bërë pjesë të identitetit që nuk turpërohet nga humbja.

Në zonën anësore të strukturës poetike “Ma mbush, kamerier”, figura e njeriut bohem mbetet qendrore, jo thjesht si arketip jetësor, por si kategori estetike që i jep poezisë profil të veçantë. Bartësi i përjetimit është bohemi i dhimbjes, njeriu që kërkon shpëtim përmes rrënimit, për të cilin vetmia nuk është dënim, është zgjedhje e vetëdijshme ekzistenciale. Ai nuk i ikën botës, por i qëndron përballë, në një gjysmerrësirë, aty ku arti dhe jeta përzihen bashkë. Bohemi, në këtë kuptim, është heroi tragjik i qytetit modern, që përmban kontradiktën mes ndjeshmërisë së skajshme dhe mospërkatësisë.

Sikur pa e kuptuar, teksa e lexon këtë poezi të Mborjes të fanepset një përfytyrim, që përkon me atë të Mirko Gashit, i cili e transfiguron shpesh në vargje, njeriun që endet midis tavernës dhe qiellit, midis mërzisë dhe mallit. Për shembull ja dy vargje të tij:

“Kur muzgu agon e mëngjesi perëndon,

një njeri detshpirtgjerë më nxjerr prej tavernës”

(M. Gashi, “Netët e bardha”, Prishtinë, 1975, f.29).

Vendi ku ngrihet apo shpaloset poezia, tek të dytë është taverna, e cila është sa kozmike po aq edhe tokësore, një vend ku koha përmbyset dhe ritmet natyrore humbin logjikën e tyre (muzgu agon, mëngjesi perëndon). Ajo nuk është kafene e zakonshme, por altar i mbijetesës, ku subjekti e shpalos heshtur misterin e vetmisë së vet. Në këtë hapësirë të përflakur nga qetësia, kamerieri shfaqet si meshtar hijesh, që sjell kupën e ndezur, teksa lë shpirtin e vet të rrijë mbi tavolinë si flijim i pashpallur.

Bohemi nuk është më figura e artistit të zhveshur nga morali, por i poetit të përflakur nga ekzistenca, që endet midis ndriçimit dhe errësirës. Njësoj si te R. Mborja, ai nuk pi për të harruar, por për të ruajtur në thellësi dritën e humbur të jetës. Në këtë konfigurim, bohemi shndërrohet në simbol të poetit modern shqiptar, qenie që endet midis ferrit dhe lirisë, mes artit dhe realitetit. Taverna rezonon si hapësirë e ndërmjetme, ndërsa ai vetë mbetet banori i përjetshëm i saj. E njeh errësirën që e rrethon, por nuk e sheh si faj, me vetëdije e pi dhimbjen që e thërret si poezi. Te Mborja, ashtu si te Gashi, kjo figurë mishëron njeriun e dhimbjes, edhe pse nuk mund të gjejë shpëtim, por si paradoks mbetet duke e kërkuar joshpëtimin me dinjitet të palëkundur. Ky, është bohemi i dhimbjes poetike, që nuk e sheh vdekjen si fund, por si çast kur muzgu agon dhe mëngjesi perëndon pra, si një përmbysje kozmike, ku vetmia fiton kuptim artistik. Kështu që mund të thuhet se, bohemi është figura poetike e ndërmjetësimit midis ekzistencës dhe estetikës, ndërsa taverna është simboli hapësinor i kësaj përplasjeje. Kurse figura e njeriut (detshpirtgjerë) që e nxjerr poetin nga taverna, në leximin metaforik kuptohet si, përfaqësimi i ndërgjegjes së brendshme, i atij tjetri që ngrihet për ta shpëtuar njeriun nga vetvetja, një alter ego i heshtur, dhe po aq i mistershëm sa ai kamerieri që sjell kupën te vargu i Mborjes.

Te të dy poetët, taverna është limb poetik, një strehë ku qielli bie mbi tokë, aty ku vetmia është më njerëzore se shoqëria. Te Gashi, ajo është skutë e lodhur e shpirtit që kërkon dalje, ndërsa te Mborja, është qendër e zjarrit të brendshëm ku ndjenja tretet në alkool. Vetëm në këtë mënyrë, poezia e Mborjes dhe ajo e Gashit ndërtojnë dy hemisfera të së njëjtës topografi poetike: njëra endet në dritën që shuhet dhe tjetra në errësirën që ndriçon. Në të dyja, taverna bëhet tempull i dhimbjes, por edhe i shpresës së pavetëdijshme.

Për ta kuptuar më thellë këtë marrëdhënie poetike, teksa përthuresh mes gotës së nxehtë të Riza Mborjes dhe tavernës së muzgut të Mirko Gashit, të bëhet e qartë se të dy poetët jetojnë brenda të njëjtit univers pasioni e mallkimi. Në thellësi, ata nuk janë vetëm dy zëra të ndryshëm, por dy fytyra të së njëjtës plagë poetike, të një dashurie që është e destinuar të mbetet e pamundur, një ndjenjë që, sa më shumë kërkohet, aq më tepër humbet në mister.

Në këtë qasje, miti merr frymë si një arkitekturë e padukshme e vargut, që na e përkujton  Najadën si figurë, e cila shndërrohet në vorbull që i përthith të dy poetët në të njëjtin thellim. Kjo nimfë e ujërave, kjo dritë e lëngshme, joshëse në sipërfaqe dhe e pamëshirshme në fund, mishëron bukurinë që të kërkon pa zhurmë e të zhduk tinëzisht.

Kështu, poezia e Mborjes me gotën në dorë dhe ajo e Gashit me tavernën e tij të muzgëtuar, përveçse pasqyrojnë një botë, përbëjnë edhe dy reflekse të së njëjtës ujanë që përçon dritë e humnerë njëkohësisht. Të ndjellë nga po ai shkëlqim i rrezikshëm dhe të fundosur prej së njëjtës magjepsje, vargjet e tyre, mbeten tek dy trajta të një dashurie, e cila vezullon në sipërfaqe, por që e ka fatin të tretet në thellësi. Në këtë mënyrë, metafora e Najadës bëhet çelësi mitik i përbashkët për ta lexuar tragjedinë e dashurisë në poezinë e tyre: një dashuri që përpin dhe ndriçon njëkohësisht. Megjithëkëtë, në rrjetën e saj, asnjëri poet nuk humb, po përjetësohet si krijues.

Udhëtimi mitik i dhimbjes

Në poezinë që lëkundet mes dehjes dhe vetëdijes, zëri i ndërgjegjes poetike endet si një udhëtar që kalon përmes zonave të rrezikshme të shpirtit. Çdo varg që flet për dhimbje, mall, dashuri të humbur ose vetmi e ka një mit që e ndriçon substratin e çdo vargu, në një trajtë më të qartë, një figurë arketipore që i jep formë asaj së cilës përjetohet, por që nuk arrihet të thuhet deri në fund. Kjo është arsyeja pse poezi të tilla, si “Ma mbush, kamerier” ngrihen përtej realitetit të tavolinës së pijes dhe hyjnë në botën ku kujtesa dhe harresa marrin figurë, zë, trup dhe shndërrohen në demonë e hyjnesha të një tragjedie njerëzore që na prek të gjithëve.

Te ky univers poetik, figura që të del befas në vetëdije, është figura e detit homerik dhe bëhet pasqyra më e saktë e gjendjes së njeriut të brendshëm. Pastaj, Scila, me koka që shkulnin jetë, është përfytyrimi i dhimbjes së menjëhershme, e mprehtë, goditëse, e pangopshme. Ajo është kujtesa që dhemb, çasti që lë gjurmë, mëkatet që kërcëllijnë në errësirë. Më pas Haribda, edhe pse nuk kafshon, përthith ngadalë, si një gropë e qetë që shfaqet vetëm kur je brenda saj. Ajo është zbrazësia e heshtur, humnera e brendshme ku fjalët humbin andjen dhe emocionet zbehen.

Midis këtyre periferive semantike lundron zëri lirik. Njeriu që nuk dëshiron as të mbytet në plagë, as të tretet në boshllëk, vetëm përpiqet të gjejë një shteg të ngushtë e ta shndërrojë në fjalë. Në këtë udhë të mesme, që i kërkon njeriut tejkalimin e vetvetes, ai del si një Odise modern, i cili s’ka anije, por një gotë që e mban pezull, s’ka as marinarë, por kujtime që ia shtyjnë krahët kohës, s’ka as Itakë, sepse kthimi është i pamundur, kur dihet që vendi i tij është përcaktuar.

Vijon një tjetër figurë që rikthehet në këto vargje e na kujton Circen, magjistaren e shndërrimeve. Në mit ajo deh me verë dhe harresë, këtu ajo shfaqet në trajtën e pijes që djeg një çast. Çdo gotë, i ngjan thirrjes së saj: premtimit të çlirimit të përkohshëm dhe mallkimit të kthjellimit që vjen pas. Te subjekti lirik i plagosur emocionalisht, i kësaj poezie, Circe është zëri që tundon me premtimin se dhimbja mund të heshtet, por ndodh e kundërta, ajo kthehet gjithnjë e më e fortë, ngase pija nuk e përgjumë asnjëherë, por e ndriçon çdo herë.

Në një skaj tjetër të mitit, rritet si imazh i dalë nga thellësia Najada, nimfa e ujërave, e cila merr trajtën e qetësisë së rrezikshme.

Në fund të këtij labirinti mitik, poezia i jep përshtypjen lexuesit se po shkon drejt shfaqjes, ku subjekti poetik i Mborjes arrin përballë dy portave të shpirtit: kujtesës dhe harresës. Në mitologjinë greke, këto dy botë lidhen me dy lumenj: Mnemosinën, perëndeshën e kujtesës, dhe Leten, lumin e harresës. Por jo! Poet Mborja, nuk e zgjedh kurrë Leten, ai lundron në brigjet e Mnemosinës. Sepse vargjet e tij kanë  lindur për të zhdukur  harrimin. Prandaj edhe pija shndërrohet në flakë që ndez kujtimet, kujtime me shije plagësh që nuk pranojnë të mbyllen, prandaj me zotësi poet Mborja i rikthen gotat për t’i mbushur, që t’i ringjallë te zëri lirik dhimbjet e vjetra.

Kështu pra, te R. Mborja, kjo poezi bëhet akt i brendshëm kujtese, përpjekje për të ruajtur atë që koha përpiqet ta zhdukë. Çdo thirrje drejt kupës-gotës, çdo rikthim te e kaluara, është mënyra e poetit për të vrarë harresën dhe për të mbrojtur thelbin e asaj që ka humbur. Në këtë proces, Mnemosina merr rolin e hyjneshës së padukshme që ndez fjalën dhe ringjall ndjenjën, duke e kthyer plagën e vjetër në vetëdije të qartë. Kjo është forca që e mban gjallë kujtimin, që e pengon dhimbjen të shuhet në mjegull dhe që e drejton poetin drejt asaj pike ku kujtesa nuk është më barrë, por dritë që ia zbardh shpirtin.

Në këtë udhëtim, i cili nuk ka fund, zëri lirik ngjan me dikë që e di se bregu nuk do të gjendet kurrë, por megjithatë, vazhdon të lundrojë, sepse vetëm kështu mbijeton. Scila dhe Haribda nuk janë më përbindësha të jashtëm, por dy gjendje të brendshme të njeriut, thika e kujtimit dhe gropa e heshtjes, kurse Circe dhe Najada janë dy tundime të ndryshme të shpirtit, flaka që premton çlirim dhe uji që josh me qetësi. Ndërsa Mnemosina është nyja përmbyllëse, ajo që i jep udhëtimit poetik kuptim. Dhe pikërisht aty, në mes të këtyre elementeve, qëndron kjo poezi, si një breg i përkohshëm, apo si një dritë e vogël në një oqean që nuk ngjan të ketë skaj. Kuptohet pra, që poezia e Mborjes nuk e kthen Odisenë në Itakë, por e vendos Itakën në brendinë e tij!

Triadë figurash femërore

Në poezinë e R. Mborjes, dehja nuk shfaqet si akt i rastësishëm, por si mënyrë e vetme për të depërtuar në një kohë që nuk rikthehet më. Ajo është ura e ndjeshme midis së tashmes shterpë dhe së shkuarës ndriçuese brenda tij. Vargjet “Ma mbush kupën time e sill dhe një tjetër/të pijë dhe ajo, të dehet me mua/siç pinim dikur gjer vdisnim mbi shtretër/dhe kthehej në xhinde, dhe vajzë dhe grua” marrin pamjen e një ritmi të brendshëm, një lloj liturgjie intime ku gota nuk është vetëm një enë pijeje, por një instrument që shërben për të ftuar të shkuarën.

Vargu “siç pinim dikur gjer vdisnim mbi shtretër” shpalos dinamikën e dashurisë, e cila dikur arrinte një intensitet që i fshinte kufijtë e trupit dhe vetëdijes, duke e kthyer afërsinë në një zhdukje të ëmbël e të përkohshme. Kjo “vdekje” është metaforë e ekstazës absolute, e zhdukjes së kufijve. Nuk ka të bëjë vargu me një imazh tragjik, por me mënyrën se si kuptohet përjetimin erotik, si humbje totale e vetvetes, apo si hyrje në një dimension ku koha nuk ka më formë. Tani ky çast, nuk mund të rikrijohet fizikisht, por vetëm mund të identifikohet përmes mbushjes së herëpashershme të kupës, që në duart e tij nuk është më pije, por kujtim që përvëlon. Mirëpo, efekti poetik shënon shkallën e tij më të lartë në vargun e fundit, “dhe kthehej në xhinde, dhe vajzë dhe grua”. Këtu gruaja e munguar nuk qëndron më në brendinë e realitetit, por ngrihet në një figurë që tejkalon kohën, trupin dhe përditshmërinë. Ajo është njëkohësisht vajzë, grua dhe xhinde, tri trajta që nuk e përjashtojnë njëra-tjetrën, por e pasurojnë tej mase figurën e saj. Si vajzë, ajo përfaqëson çastin e parë të butësisë, fillimin e ndjenjës, brishtësinë e një shkëndije që zë rrënjë në zemër. Si grua, ajo është më e plotë, ka pjekurinë e pasionit, ritmin e një jete të ndarë në dysh. Ndërsa si xhinde, ajo shfaqet si një lloj energjie e egër, e paparashikueshme, apo si ajo furia e heshtur që ngre dhe djeg, një shpërthim i brendshëm që nuk i nënshtrohet logjikës së njeriut. Prandaj, zëri lirik në poezi, nuk e sheh vetëm si person, por si metamorfozë. Folja “kthehej” e dëshmon se ky shndërrim ishte një dukuri e përsëritur, që shpërthente sa herë deheshin së bashku dhe arrinin atë pikë ku ndjenja nuk njihte kufij. Në këtë mënyrë, femra shndërrohet në një mit të brendshëm: një qenie e përbërë nga butësia, prania dhe rreziku, një figurë që ngrihet mbi përditshmërinë dhe mbetet e gjallë vetëm në kujtesën e shkruesit. Përmes këtyre tri formave, uni poetik nuk e përkujton vetëm një femër, por një univers të tërë që përbënte karakterin dhe bukurinë e saj.

Në qoftë se gota është mënyra për ta rikthyer atë në vetëdije, atëherë vargu i fundit dëshmon se ajo nuk vjen më si trup, por si mit. Shndërrimi i saj, i rishfaqur në tri portrete që e kompletojnë njëra-tjetrën, tregon se ai ka humbur jo vetëm një dashuri, por të gjitha format në të cilat ajo kishte jetuar pranë tij: butësinë e vajzës, praninë e sigurt të gruas dhe rrezikshmërinë e xhindes. Dhe pija bëhet çelësi i vetëm që hap derën e një kohe të humbur, për t’i parë këto të tria të përbashkuara.

Në këtë poezi, Mborja përshkruan mekanizmin e brendshëm të mitizimit të saj. Femra nuk është figurë e zakonshme, ajo është forcë që i tejkalon kufijtë e kohës, një qenie që rikthehet në kujtesë sa herë ringrihet gota-kupa për ta mbushur. Dehja është mjeti, apo mënyra e vetme për të thirrur një të shkuar që ka marrë pamjen e një miti personal.

Kundërshtimi (rebelizmi) në lirikën moderne

Në horizontin e poezisë bashkëkohore shqipe, ku zëri shpesh tretet në fjalë të shumta e pa domethënie fare, poezia e Riza Braholli Mborjes ka shumë tipare dalluese që e paraqet atë si krijues realist e objektiv, gjithashtu edhe krijues me shpirt kundërshtues herë-herë, sepse ai shkruan poezi me vlera dhe nuk dëshiron të qëndrojë i mbyllur brenda asaj poezie që nuk i flet lexuesit për realitetin objektiv. Në kontakt me poezitë e tij, aktivizohet një rezonancë e brendshme, një shenjim i beftë i fjalës që e ngadalëson perceptimin. Në trajtë dominuese ai është poet lirik , i cili shfaqet edhe si “poet rebel”, megjithatë, rebelizmi i tij nuk është uniformë, që do të thotë se ky tipar nuk është i përhershëm por si prirje e herëpashershme del në disa poezi e motive të caktuara, një mënyrë unike e të menduarit poetik që e kthen përvojën në vlerë, jo në efekt se si e koncepton dhe e shpreh ndjenjën. Ai nuk e paraqet papajtueshmërinë me pompozitet, vetiu e kthen në përqendrim të fjalës, kundrejt shterpësisë, shkartisjes dhe iluzionit moral të kohës. Në poezinë e Mborjes, fjala jo përherë është e përmbajtur, ajo mban një prush të fshehtë që djeg nënshtresën e vargut. Ai e refuzon ekzagjerimin, zbukurimin dekorues dhe retorikën, të cilat shpesh maskojnë varfërinë e vargut, duke zgjedhur udhën e sinqeritetit, atë udhë të zhveshjes së vetëdijshme nga mbingarkesa. Prirja jokonvencionale poetike e tij funksionon në shumë motive e tematika të poezive të tij, si tipar thelbësor estetik, dhe është mjaft e dukshme. Në mënyrë më të përqendruar, kjo shihet në çastin kur deklarata ekstreme e folësit në varg, prish ekuilibrin e rrethanës së një çasti dhe e zhvendos poezinë drejt një tensioni që sfidon moralin tradicional, si te poezia “Vras edhe nënën për atë”. Këtu rebelizmi nuk është thjesht temë e poezisë, para së gjithash është akt poetik që përmbys normën morale të ngjarjes, dhe ky tension i brendshëm, i cili përkufizon jo vetëm vargun, por edhe e emërton poezinë, arrin pikën e shpërthimit me deklaratën ekstreme: “Vras edhe nënën për atë!” Një shprehje e zhveshur nga çdo filtër morali dhe pa asnjë nuancë hipokrizie, e cila godet strukturën e ngurtë të mjedisit dhe e rrëzon hierarkinë emocionale të zakonshme. Reagimet e personazheve aty me zverdhje, mrrolje, kollitje nervoze, theksojnë tronditjen e pazëshme që shkakton kjo shprehje, duke dëshmuar se thyerja e konvencës nuk qëndron vetëm në përmbajtjen e asaj që thuhet, por edhe krijon prishjen e ekuilibrit, në një situatë a rrethanë të caktuar, ku fjala pritej të ishte e matur. Në këtë mënyrë, poezia arrin të artikulojë një përballje të fortë midis ndjenjës ekstreme dhe normave të ngurta sociale, duke e bërë shpërthimin e saj final një akt të pastër kundërvënieje estetike dhe etike.

Një lexim i përqendruar i poezisë së Mborjes e bën të prekshëm invencionin e tij, një ndërtim ku kundërshtimi vepron si forcë organizuese e vargut. Kështu shpaloset një botë komplekse, ku guximi krijues shërben për ta nxjerrë në pah të vërtetën e realitetit shoqëror dhe njerëzor, të pa kompromis me konvencionin. Pavarësisht kësaj, qëndrimi i tij mospajtues është edhe etik. Ai nuk e idealizon njeriun në poezitë me këtë tematikë, por i qëndron pranë plagës së tij me dashuri dhe me një dhembshuri që vjen natyrshëm. Këtij regjistri i përket edhe poezia “A mund të qajë një burrë”, e cila rrëzon mitet e burrnisë së ngurtë dhe normat që e frenojnë ndjeshmërinë. Loti, që në mendësinë maskiliste tradicionale shihej si dobësi, tani në vargjet e tij shndërrohet në shenjë humanizmi, një mënyrë për ta rilidhur njeriun me vetveten, jo si cenim i dinjitetit, as si shenjë turpi, siç shihej në kodin e vjetër burrnor. Mborja nuk e koncepton lirinë si deklaratë abstrakte të drejtpërdrejtë, mirëpo atë e shfaq praktikisht ndaj vetes: aftësinë për të mos gënjyer veten, edhe kur bota të kërkon maskë. Në emër të ndershmërisë ndaj vetes, duke i dhënë poezisë një dimension moral që shkon përtej efektit, thjesht, estetik.

Ndërkaq, në lirikat e dashurisë shfaqet një regjistër krejt tjetër, aty figura e së dashurës ngrihet në qendër si ikonë e së bukurës, e idealizuar dhe e vendosur në një vezullim rrezëllitës që e bën vargun të këndueshëm, aq sa shumë prej këtyre lirikave kanë kaluar natyrshëm në këngë. Në qasjen e tij refleksive, Mborja është kundërshtues ndaj harresës dhe zbrazëtisë. Disa nga poezitë e tij, si ajo kushtuar nënës etj., nuk janë vajtime, por përsiatje mbi mënyrën se si njeriu jeton e pasurohet përmes kujtimeve. Në asnjë mënyrë, ai nuk pranon që koha t’ia fshijë kujtimet, për më tepër, në të kundërtën, e bën kujtesën formë qëndrese. Kështu, malli, dhimbja dhe vetmia kthehen në fjalë vargjesh, drejt kuptimit.

Formalisht, poezia e tij është e kursyer, ritmike, e pastër. Ai ndërton vargje që frymojnë me një muzikalitet të brendshëm, pa mbingarkesë metaforash, por me simbole që ndizen në sfond, si: shi, dritare, udhë, heshtje, që, në lëvizjen e vargut, shndërrohen në shenja të një metafizike të përditshmërisë. Ky stil përfaqëson një disidencë të butë ndaj kaosit verbal, ka shenjën e një kërkuesi të pakompromis, i cili kërkon përmasën e duhur të dritës në varg, jo zhurmën e retorikës.Në përmbyllje, Mborja mund të lexohet si poet rebel jo vetëm në shpërthime, por edhe në përmbajtje, ngase qetësia e vargut të tij është subversive, sepse e zhvendos lexuesin nga konsumimi i shpejtë te dëgjimi i vëmendshëm. Ndërsa, në një linjë tjetër krijuese, ai nuk kërkon të prishë rendin e gjërave, por të ripërcaktojë vendin e njeriut në të.

Kundërshtimi i tij poetik është lirizëm i drejtpërdrejtë, me ndihmën e të cilit mendon ndryshe, shpreh ndjenjën që nuk pranon skemë, krijon fjalë e vargje, me të cilat përpiqet të shpëtojë njeriun e sotëm nga hullia e zbrazëtisë. Përveç tjerash, në shumë poezi të këtij lloji, vepron edhe një  asketizëm formal, si vetëpërmbajtje e qëllimshme që i kundërvihet teprimit. Ligjërimi është i kursyer, me densitet kuptimor, fjala vendoset pa ngarkesë artificiale dhe pa retorikë të panevojshme. Zmadhimi si figurë shmanget, figura përdoret jo si stoli e panevojshme, por si bartëse e një tensioni të përmbledhur. Vërehet që as ritmi nuk është i ndërtuar për efekt skenik, natyrshëm ai del nga brendia e vargut, duke ruajtur muzikalitetin pa e kthyer poezinë në zhurmë stilistike. Ky kontroll formal i jep poezisë seriozitetin e  duhur, ku çdo fjalë peshohet si rit i brendshëm i ndërgjegjes poetike. Pra, në këtë aspekt, kjo prirje e Mborjes nënkuptohet si kundërvënie ndaj rrëmujës gjuhësore dhe banalizimit të fjalës. Në përmbyllje, mund të argumentohet se kjo prirje e tij realizohet përmes përmbajtjes dhe ngjeshjes së ligjërimit, duke e vendosur lexuesin përballë një ndërgjegjësimi të heshtur. Si përfundim, diskursi i tij lirik, ia rikthen ndjenjës dinjitetin, fjalës peshën, dhe kujtesës seriozitetin e qëndrueshëm estetik.

Nga komenti spontan te vështrimi analitik

Ky shkrim u lind natyrshëm nga një bashkëbisedim poetik përmes komunikimit shkrimor në facebook: një poezi, një koment, një falënderim, dhe pastaj një rikthim i ndërsjellë i fjalës. Përmes këtyre leximeve, që në fillim ishin komente të çastit, u shpalos ngadalë një univers poetik ku fjala merr peshën e dhimbjes, kujtesës, dashurisë, rebelimit e shpirtit krijues që kërkon kuptim. Këtu i kam mbledhur disa, ashtu siç janë shkruar, pa redaktim, pa rishkrim, origjinale dhe të dorës së parë, sepse vetëm në origjinalitet ruhet i paprekshëm ai sinqeritet i rrallë që e bën leximin të gjallë dhe të vërtetë për secilin lexues.

Kuptohet që fillimisht ishin disa komente të thjeshta, të shkruara pas ndonjë poezie që më linte mbresë, por që, me kalimin e kohës, nisën të marrin formën e një leximi më të thellë, atij leximi të qëllimshëm që kërkon të zbulojë metaforën pas fjalës.

Shkas për këtë studim u bënë disa vlerësime që vetë autori, me mirënjohje të pastër, i shprehu në mënyrë të përsëritur pas leximeve të para të komenteve për poezitë. Ato fjalë, të shprehura me sinqeritet, krijuan shtysën që disa prej tyre të përmblidhen në një vështrim të vetëm, koheziv. Por, mbi këtë shtysë, shtrohet një pyetje e thjeshtë: si mund të shpërfillet e të lihet pa përgjigje intenca e shprehur e autorit, kur ai e ngre mendimin e lexueses në rangun e një vlerësimi të veçantë?! Mjafton të sjellim në vëmendje disa komente përzgjedhëse:

“Rrofsh, Lumnie, t’i mblidhja këto komentet e tua të thella, do dilte një tekst analitik i veçantë për poezinë time...”

“Te jam borxhli për këto spikatje të uruara, për poezinë time... Kush nuk do të donte t’ia lexonte poezinë apo veprën një lexuese e thellë si ju!”“Të falënderoj nga zemra! Leximi yt është i thellë. I ke hyrë poezisë deri në ind.”“Të falënderoj që u ndalët, sidomos me këtë lexim prej profesionisteje.”“Mirënjohje për këto komente të realizuara profesionalisht etj.” 

Ndërkohë kjo erdhi vetvetiu, jo si obligim, por si përgjigje ndaj një besimi të shprehur. Sepse kur një autor i mirëfilltë ta çmon mendimin, fjalës i duhet kthyer fjala, mendimi kërkon të dalë në dritë përmes shkrimit, në një formë ku leximi bëhet takim i heshtur mes shumë lexuesve, që do ta njohin njëri-tjetrin më mirë përmes poezisë. Në mënyrën më të sinqertë, kështu lindi ideja për t’i mbledhur e bartur në një studim disa komente, pa i ndryshuar, pa i rishkruar, për t’i ruajtur ashtu siç janë në origjinal, me emocionin e çastit dhe reflektimin e pastër të lexueses.

Korpusi i komenteve interpretuese:

 Lumnie Thaçi-Halili: “Vargjet e kësaj poezie duket sikur lindin nga brendia e një harpe...

‘Dhe prangat m’i hedh,/por është liri,/perëndeshë që zbret prej Olimpit,

të bëjë dashuri me mua të vdekshmin, ndaj/për të do këndoj,

do thur gjer të ik,/si Orfeu i fundit.’

Poezi që përflak me nur dritë mitike dhe ndjenjë të përkorë, një nimfë që shndërrohet në muzë, dhe vetë poeti në Orfeun e fundit, i cili këndon me zjarrin e fundit të shpirtit. Një përqafim i artit dhe dashurisë, shndërruar në poezi me një brishtësi të rrallë dhe bukuri që rrjedh si melodi unike lirike (Orfeu i fundit).”

Riza Braholli Mborja: “Komentet e tua janë gjithmonë majëmprehta e për këtë të falënderoj nga zemra Lumnie!”

Lumnie Thaçi Halili: “Poezia ndërton me mjeshtëri një atmosferë të ngurtë heshtjeje, ku fjala vjen si thyerje e kristaltë mbi një zbrazëti të rëndë. Një tension i pashprehur pulson nën sipërfaqe, derisa shpërthen në deklaratën e fundit brutale... por e zhveshur nga çdo hipokrizi:

‘e si ai që ndjell veç mort/seç shkrofëtiu e mori kot,/na tha: ju dua, por veç një gjë:

vras edhe nënën për atë...’

 Aty ku ndjenja kapërcen arsyen, njeriu del përballë vetes si qenie që nuk e njeh më masën e shenjtë. Një përballje me pasionin si forcë përtej etikës, ku dashuria nuk fisnikëron, por turbullon thellësinë morale të qenies (Vras dhe nënën për atë).”

Riza Braholli Mborja: “Lumnie Thaçi-Halili, të falënderoj nga zemra! Leximi yt është i thellë. I ke hyrë poezisë deri në ind.”

Lumnie Thaçi Halili: “R. Braholli, ju kur shkruani, gërshetoni kujtimin me kuptimin dhe e ktheni përjetimin personal në letërsi të përbashkët njerëzore. Kompozitor i një dhimbjeje të heshtur e të hershme, duke e kthyer figurën e Babait në metaforë të shiut të brendshëm, një shiu të imët e të vazhdueshëm që rrjedh pa piskamë:

‘Qante pa zë./Përbrenda tij binte shi i imët, i imët

e qielli i tij shpërbëhej, shpërbëhej, veç/që ne të shihnim një ylber të bukur...’

 Me një strukturë e cila rrjedh qetësisht me ritëm të ngadalshëm si zvarritje hapash apo pikat e strehës, dhe krijoni një atmosferë me peshë melankolike të zbutur dhe trishtim estetik’ (Brenda tij binte shi).”

Riza Braholli Mborja: “Rrofsh Lumnie, të kisha t'i mblidhja këto komentet e tua të thella do dilte një tekst analitik i veçantë për poezinë time...”

Lumnie Thaçi Halili: “Poet Braholli, bukur e keni përkufizuar bukurinë, dashurinë dhe sakrificën, për femrën në këtë himn metafizik: ‘Ode për një grua’. Duke ndërtuar një figurë që tejkalon dimensionin tokësor dhe bëhet simbol i shenjtëruar i dhimbjes dhe i përkushtimit. Estetikisht, ajo lëviz nga ndjeshmëria personale drejt sakralitetit, ndërsa filozofikisht e shfaq gruan si qenie që bart mbi vete një dritë hyjnore dhe një mallkim të heshtur, duke i dhënë kuptim botës përmes pranisë së saj:

‘Qe... Si t’ju a them?/Edhe dialli të qëllonte me të

Do t’i binte më gjunjë e t’i falej,/si unë.’  (Ode për një grua).”

Riza Braholli Mborja: “Lumnie Thaçi-Halili të falënderoj që u ndalët. Sidomos me këtë lexim prej profesionisteje!”

Lumnie Thaçi-Halili: “Një elegji e gjallë dhe prekëse e shpërbërjes njerëzore, ku vetmia merr trajtën e një tryeze bosh dhe klithma kthehet në akt të fundit dashurie për atdheun. Humbja personale shkrihet bashkë me atë kolektive, ndërsa gjuha e drejtpërdrejtë, e mbarsur me dhimbje dhe mallkim, bëhet një poezi e hidhur e shpirtit që s’gjen as Zot, as njeri. Një rrëfim i vargëzuar i zhveshur nga çdo iluzion, tërësisht i bukur në trishtimin e tij të pastër:

‘Më iku një mik, pastaj dhe një shoqe,/kushërinjtë, komshinjtë, më pas im vëlla;

dhe sytë e motrës akoma pas porte/më vijnë me hënën e shijen e lotëve

dhe s’di kujt t’i qahem përveç atij la.’ (Rrëfimet e një të thinjuri).”

Riza Braholli Mborja: “Lumnie Thaçi Halili të falënderoj e mirënjohje për këto komente të realizuara profesionalisht!”

Lumnie Thaçi Halili: “Një dritare e hapur që dhuron një ekstazë, e cila s’ka nevojë për emër, një shpërthim i brendshëm ku njeriu nuk dashuron thjesht dikë, por vetë aktin e të jetuarit. Prilli i poezisë suaj nuk është stinë, është gjendje shpirtërore, një formë e lirisë që ngjan me marrëzinë hyjnore të dashurisë:

‘Ky prill nuk iku pa më dhënë një dhuratë/erdhi e më pushtoi një shpirt

me frymën e barit të ri./U bëra fëmijë, i lehtë, i ajërt,/e s'di më se ç'bëj

hidhem, kërcej dhomë më dhomë/e emrin e saj thërras nëpër shkallë.’

Kam ndjesinë se lexova një lutje të gëzuar, një çlirim që vjen nga thellësia më e pastër e qenies (Ekstazë prilli).”

Riza Braholli Mborja: “Lumnie Thaçi-Halili të jam borxhli për këto spikatje të uruara, për poezinë time... Kush nuk do të donte t'ia lexonte poezinë apo veprën një lexuese e thellë si ju!... Nuk di si t'jua bëj dhuratë një libër? Mbase vëllimin e fundit që del këtë muaj, mbase dhe romanin... Le t'ia lemë kohës dhe fatit.”

Lumnie Thaçi Halili: “Vargje që nuk flasin, por rrjedhin si lot të pashprehur, tavani pikon shi, por dhimbja vërshon si një rrëfim që nuk gjen strehë. Mallkimi i varfërisë dhe zhgënjimi i fëmijërisë formësojnë një kujtim që rri pezull mes heshtjes dhe dhimbjes:

‘Qava. Sigurisht që qava;/me kokën nën jorgan madje,/por jo si kujtoni.

Edhe pse ishim të varfër ku s’mbante/e buka shpesh na mungonte në sofër apo

dhe kur e kishim atë dreq misërnike’   (Pse qava atë mëngjes).”

Riza Braholli Mborja: “Lumnie Thaçi-Halili  e lumtur qofsh si ke emrin, se më jep kënaqësi me këto komentet e tua të bukura! Rrofsh!”

Lumnie Thaçi Halili: “Vargje malli dhe dhimbje si flakë që s’shuhen, bëhen rit i amshuar, një akt ku mungesa kthehet në prani dhe kujtimi ndriçon shpirtin. Përmes këtyre kallëzave të mallit dhe qirinjve të dhimbjes, ravijëzohet përjetësia e dashurisë, një lidhje që sfidon kohën dhe heshtjen, duke e shndërruar mungesën në një melodi të pavdekshme shpirtërore:

‘Unë, e kam zgjedhur:/ta besoj ty,/vetëm ty...

Po ti s’je;/ke shkuar livadheve të mbrëmjes

të korrësh kallëzat e mallit,/të ndezësh qirinjtë e dhembjes’  (Nënë).”

Lumnie Thaçi Halili: “...mallëngjim trishtimplotë. Ikja është amshim në rrahjet e dhimbjes, ku lotët bëhen dëshmi e dashurisë që s’mbaron. Kujtimi mban peshën e humbjes, ndërsa shpirtit i mbetet përballja me kohën:

‘Janë sytë e nënës, së mirës sime./Si sot, para do vjetësh,

me sytë e mbytur në lutje e lot,/ma shtrëngonte dorën ta mbaja fort,

mos e lija të ikte.’    (Nokturn).”

Riza Braholli Mborja: “Lumnie Thaçi Halili lexim profesionalisteje. Faleminderit!”

Lumnie Thaçi-Halili: “Ajo që të bën përshtypje te poezitë e Mborjes është Fjalësi (leksiku) tërësisht poetik, i përzgjedhur me kujdes. Fjalët janë të ndjeshme, të lehta në tingull dhe të përshtatura bukur me atmosferën intime të vargjeve, të cilat natyrshëm qëndrojnë brenda natyrës së gjuhës poetike shqipe. Shprehjet, si: ‘heshtje sublime’, ‘pulse të fshehtë’, ‘flladi i verës’, ‘kënd dlirësie’ etj., janë sa të bukura, po aq edhe të njohura në poezitë e dashurisë:

‘Se ç’fole mandej, se ç’thashë s’e di, /por rrahje dëgjova, ca pulse të fshehtë

me gjuhën e prekjes q’e flet vetëm ti /dhe flladi i verës kur shket nëpër fletë.’

 Në këtë kuptim, leksiku i Mborjes e përshkruan estetikën me elegancë, pa kërkuar të shpikë diçka të re, përkundrazi, zgjedh të jetë i rrjedhshëm dhe në përputhje me stilin e dallueshëm që përshkojnë të gjitha poezitë e tij (Hije prej qëkuri).”

Riza Braholli Mborja: “Të falënderoj nga zemra Lumnie! Ndalesat e tua spikatin...”

Poezia si bashkëjetesë ndjeshmërie

Ky korpus interpretues, i ruajtur në formën e tij origjinale, dëshmon një bashkëveprim të artikuluar ndërmjet vetëdijeve poetike prej lexuesish. Brenda këtij raporti hermeneutik, poeti nuk funksionon më vetëm si autor apo krijues, por edhe si subjekt receptues i poezisë së vet, po ashtu, përballë tij, edhe lexuesi nuk mbetet figurë perceptuese, por shndërrohet në bashkinterpretues të kuptimit, duke marrë pjesë aktive në ndërtimin e horizontit estetik.

Ky dialog krijon një marrëdhënie të strukturuar estetike, në të cilën fjala nuk shfaqet thjesht si shprehje emocioni, por si akt që rikthen përvojën në një formë të riartikuluar. Në këtë kontekst, mirënjohja e autorit funksionon si njohje e dyanshme e vlerës së interpretimit dhe e rolit bashkëndërtues të leximit kritik.

Në fund, mbetet ideja se poezia e Mborjes gjen vazhdimësi në vetë aktin e leximit, aty ku përvoja estetike e lexuesit shndërrohet në një shtresë të dytë kuptimore. Kjo ndërhyrje refleksive e lexuesit nuk është më në periferi të poezisë, por bëhet pjesë e dinamizmit të tij interpretues.

Ky material i shfaqur lart, i mbledhur nga një komunikim i vazhdueshëm rreth poezisë, shërben si dëshmi se krijimi poetik ruan më shumë vitalitetin, kur hyn në qarkun hermeneutik të interpretimit: fjala rimerr jetë! Rikonfigurohet dhe krijohet një hapësirë e përbashkët kuptimore ndërmjet autorit dhe lexuesit.