Prof Dr Fatmir Terziu
Skena e Dytë “Scen e Dytë” e tragjedisë “Pirrua” të babait të kësaj gjinie në lëminë shqiptare, Etëhem Haxhiademit (Vjenë: 1926; Tiranë 1931 nga Kristo P. Luarasi, Botimet Poeteka: Tiranë 2020, ribotim), na hedh dritë filozofike mes romantizmit, realizmit dhe simbolizmit, ku hedh dhe zanafillën e shkollave me të cilat pasohet kuptimi i rrjedhës krijuese. Kjo rrjedhë krijuese është si një „kungare“ në një ndërtesë, tek e cila jo më kot nget dhe mendimin e tij filozofik shkrimtari. Hedh këtë dritë si fillim mbi kulmin e çatisë, atë shtresë të trashë mbajtëseje prej druri në qëndresën e një shtëpie, ku poshtë rrezeve që lëshon dielli, gjithnjë ka midisje dritëhijesh, ka hije që lëvizin në misterin e tyre mental, që ngulen në narrativ jo arsyeshëm për të vrarë.
Ky kulm çatie që lidh një tra qosheje me rrezen e depërtuar prej kreshtës, natyrshëm nuk shkulet thjesht nga Fjalori Shqip, si kuptim parësor, ku kungarja e tillë është më shumë se një arsye, më shumë se një emetim kulturor, në këtë definim kryesor, por si një artefakt kulturor i qëndisur në stilin e mjeshtrit për të urdhëruar dhe me një fjalë të vetme kuptimin e Tjetrit.
Tjetri, që luan rolin e shumësit në këtë midisje krah “Mirtil i besës” paralajmëron se “vepra shpejt t’plotësohet” se “mbasandaj kungarja munt t’kuptohet’ (faqe 71). Është pikërisht Pirrua që dikton “qi dy të liqt njiherësh t’i qëlloni./ Të dy t’i vritni, të dy t’i gremisni./ Asé për ndryshe dhe ju vet’ të vdisni…/ Gati të jeni kūr t’vijnë anmiqt t’anë”. Nga ana tjetër është Mirtili: “O mbret i çmushëm, shpirti pse t’brengoset,/Kurse dëshir’ e jote do të soset?”.
Nën këtë shtresim filozofik të situatës jo më kot pena e autorit fikson kungarjen, jo më kot e gjitha është një dritë dhe një hije vrastare nën çati, ku sakrifica shkon tej fjalës mirëkuptim, pra që sjell arsyen të kuptojmë se e gjitha është një marrëveshje, është një vendim, në sytë e kësaj marëveshjeje për të parathënë se shënohet një ngjasim tendosës e të detyruar demokratik, ku vendimi merret në bashkëbisedim, si përkundër asaj që është dëshirë, duke mënjanuar fjalën “frikë”.
Këtu qëndron kungarja, kungarja figurative e vrasjes së lirisë, e përhumbjes, e mëvetësimit të frikës, shpresës dhe tendencës për të krijuar liri në krijim, shprehi, angazhim dhe lëvizje të vetë lirisë në drejtim të duhur të shkollës që përqafon dhe përfaqëson shkrimtari, poeti, krijuesi, artisti.
Ngjashëm tek “Lysitrata” e Aristofanit, në aktin e parë “në ballë të hyrjes së Akropolit të Athinës …” kungarja zëvendësohet me “një murë shtrirje” që qesëndis hijet dhe dritëhijet mëngjesit ku veprimi shkon tek mirëkuptimi i mbrojtjes së demokracisë. Më vonë në vitin 413 Para Krishtit, lajmet arritën në Athinë për shkatërrimin e plotë të forcës së tyre të ekspeditës në Siçili, por ashtu siç ndodh shpesh, Athina reagoi ndaj katastrofës me energji, dhe Sparta shkatërroi një fitore nga marrëzia.
Për më tepër, duke ndier se liria, arsyeja e lirisë, dhe vetë demokracia duhej të mbroheshin nga vendimet e nxituara, ata ngritën një ‘Komitet të Dhjetëve për Sigurinë e Shtetit’ (probouloi: ishte një emër i përdorur për zyrtarë në shtete të ndryshme Greke) i cili duket se kishte marrë përsipër praktikisht funksionet e Këshillit Demokratik (megjithëse ky i fundit vazhdoi të mblidhej, dhe me vend mori vendime dhe përgatiti rendin e ditës për Asamblenë, në emër por jo në fakt).
“Lysitrata” e Aristofanit u prodhua në fillin e vitit 411, viti që kishte pasuar shkatërrime, me të cilin autori thotë shumë për kuptimin dhe tolerancën e mirë të arkonëve (secili nga nëntë magjistratët kryesorë në Athinën e lashtë) që ai lejoi që ajo të prodhohej në këtë formë. Ndërsa Aristofani e kishte mbajtur fshehur mbështetjen e tij, tek “Lysitrata” ai nuk mund të strukte më mbështetjen ndaj Spartës. Si pro-Spartan ai natyrshëm nxjerr në pah dhe risinë e shembjes, dështimit, humbjes dhe me to shkërrmoq dritëhijet dhe hijet poshtë “murit” të Akropolit të Athinës, i cili mbn “çatinë” figurative të Demokracisë me stilin e vet, në sitën e narrativit.
Në vitet që pasuan mjaft të tjerë këndej dhe andej kufirit me shkrimtarë folën dhe shtjelluan në kohë ndryshe këtë mendim të Haxhiademit, ndërsa si shtjellë ndoshta ngjashëm e gjejmë tek Rexhep Qosja, i cili tek “Shkrimtarë dhe periudha”, Tiranë 2005, f. 52, natyrshëm hedh një retorikë dhe pyet “Si ta pagëzojmë atëherë? Si periudhë të dezintegrimit të romantizmit?”. Studiuesi i njohur në skenën shqiptare dhe më gjerë, jashtë bindjeve të tij politike, përfundon tek një “titull kompromisi”: “Mes romantizmit, realizmit dhe simbolizmit”. Në një kontekst më të gjerë, me një avancim në shtjellim kohor, po dhe në atë aspektualitet didakt, Sabri Hamiti, përkundrazi, në studimin e tij “Shkollat letrare shqipe”, botuar në përmbledhjen me studime “Tematologjia”, Prishtinë 2004, duke iu shmangur periodizimit historicist dhe duke u mbështetur në nocione akronografike, ndan shtatë shkolla. Sipas Hamitit ajo që fiksohet shkon apriori me shkollën filobiblike (të shenjuar nga Pjetër Budi, Pjetër Bogdani e Jul Variboba, pa kodifikues). Së dyti tregohet me shkollën romantike (të shenjuar nga Jeronim de Rada, Zef Serembe e Naim Frashëri, me kodifikues De Radën), së treti me shkollën kritike (të shenjuar nga Mjeda, Çajupi, Gjergj Fishta, Faik Konica, Zef Skiroi e Fan S. Noli, me kodifikues Konicën)
Së katërti, studiuesi dhe shkrimtari, Sabri Hamiti fikson shkollën moderne (të shenjuar nga L. Poradeci, E. Koliqi, E. Haxhiademi, M. Kuteli, Migjeni, pa kodifikues), më pas me shkollën socrealiste (të shenjuar nga H. Sulejmani, P. Marko, J. Xoxa, I. Kadare, D. Agolli, me kodifikues kryesor Dhimitër Shuteriqin), shkollën disidente (të shenjuar nga K. Trebeshina, B. Xhaferri, Z. Zorba, pa kodifikues), dhe shkollën moderne Kosovës (të shenjuar nga M. Camaj, A. Pashku, A. Shkreli, A. Podrimja, B. Musliu e Z. Rrahmani, me kodifikues Sabri Hamitin).
Tani së fundi studiuesi italo-shqiptar Italo C. Fortino dallon tri periudha dhe zhvillime letrare: “letërsia antike arbëreshe, letërsia e romantizmit dhe letërsia e shekullit të 20-të”. Edhe pse në fakt ne kemi disa mendime ndryshe lidhur me të tre këta arkivues të mendimit të tyre, në një pikë qëndrojmë fort përsa i përket babait të tragjedisë shqiptare, ku Etëhem Haxhiademi fiksohet me krenarinë e tij të ligjshme tek shkolla moderne shqiptare, në krah të L. Poradeci, E. Koliqi, M. Kuteli, Migjeni, pa kodifikues. Këtu mendojmë se qëndron pikërisht kungarja e shkollave të letërsisë shqiptare, pasi në jo pak raste „kungarja“ e Haxhiademit në krijimtarinë e tij, të shpie tek thelbi i një trari, një shtyllë qoshe prej druri në ndërtimin e një banese, ku dhe nënkuptimi shkon tek një mahi e çatisë që lidh një shtyllë qoshe me traun e kreshtës, pra mbetet një mahi kryesore, sikurse autori vendos në gojën e Paridit „Ke Hadi, se kungarja munt t’ndëgjohet“.
Kjo që shfaqet dhe lexohet tek „Akili“ (Tragjedi me pesë akte: Vjenë, 1926; Tiranë botuar prej shtypshkronjës Kristo P. Luarasi, 1931 dhe me parathënie të realizuar në Vjenë më 8 mars 1926), natyrshëm ka një nënktekst diskursiv më vete. Jo më kot fiksohet që në hyrje se skena është në Trojë, përpara tempullit të Apollonit dhe personat janë Priami, Paridi, Poliksena dhe Akili, ata që pasuan thlebin e tragjëdisë nën vëmendjen e madhe në kohëra, pa harruar dhe atë që bëri mjaft mirë Etëhem Haxhiademi.
