Krizat ndryshojnë gjithçka

Dr Fatmir Terziu

Shqipëria e Ramaekonomizimit tipolologjik të kohës në “izolimin” disiplinor për të shpëtuar jetët nga Covid-19. Covid-19 po shtrëngon Evropën në thelbin e saj.

A do të jetë në gjendje Bashkimi Evropian të përballojë stuhinë Covid-19? Çfarë mund të mësojmë nga mënyra se si Suedia po përballet me krizën? Po Shqipëria e përmasave “humane” në kohë krize (shembulli i delegimit të tridhjetë mjekëve në Itali), apo Shqipëria e një modeli të rikthimit të detyruar tek “izolimi”, tashmë në kohë të krizës Globale a do të ketë pikën e vetë eksperimentale në këtë hartë ndryshimi?

Një nga pikat e diksutueshme të pandemisë deri më tani është se “krizat ndryshojnë gjithçka”. Për shembull, një zëdhënëse opozitare e kësaj krize, tha se ‘gjithçka ka ndryshuar tani. Konservatorët sapo kanë nacionalizuar ekonominë. Ajo që ne bëjmë tani është shumë interesante.’ Kjo frazë e fundit tingëllon ogurzeze për mua, dhe unë do të kthehem tek kjo frazë në fund të këtij artikulli.

Sigurisht, shumë gjëra do të ndryshojnë. Do të ndryshojnë së pari, për shkak të përçarjes së shpejtë ekonomike. Shkaku tashmë i njohur për shkak të mbylljes. Së dyti, mijëra biznese më të vogla tashmë po shuhen dhe mund të mos kthehen. Dhe kjo mund të rritet në qindra mijëra nëse qeveritë nuk veprojnë menjëherë për të përmbushur premtimet e tyre për mbështetjen e biznesit. Nëse qeveritë nuk arrijnë të mbështesin bizneset dhe punëtorët, në të njëjtën mënyrë do të vijnë gjërat në përkeqësim, duke dështuar me testimin e viruseve dhe pajisjet mbrojtëse të punonjësve të shëndetit. Kështu miliona individë dhe familje do të durojnë vështirësi të mëdha. Shumë nuk mund prej tyre do të kenë trullosje shpirtërore, mendore, dhe nuk do t’i kthejnë më në favorin e tyre punët e tyre të vjetra. Gjatë periudhës afatmesme, kjo mund të jetë një ndryshim i keq ose i mirë, në varësi të sasisë dhe veçanërisht cilësisë së mundësive të reja të punës pas recesionit. Sidoqoftë, megjithë ndryshimet e sjella nga dislokimet ekonomike, në këtë fazë ka të ngjarë që shumë politikëbërje ekonomike nga e kaluara të durojnë. Kjo për shkak se krizat kanë tendencë të ndryshojnë gjërat vetëm në masën në të cilën tërheqin në sipërfaqe tipare të gjera socio-ekonomike dhe të shpejtojnë tendencat para-ekzistuese.

Kjo më obligon të shkoj pak në kohë pas. Një shembull nga politika ekonomike: kriza financiare 2007-09 thuhet se ka çuar në miratimin e mëvonshëm të politikave monetare ultra të lehta - lehtësim sasior dhe normat e interesit zyrtar zero ose negativ. Por këto masa nuk ishin cilësisht të reja. Trendi laik i politikës monetare më të lirshme e ka zanafillën në vitet ‘80, veçanërisht pas rrëzimit të tregut të aksioneve në 1987. Që atëherë, normat reale të interesit zyrtar kanë qenë në një orientim në rënie. Edhe ‘lehtësimi sasior’ nuk ishte një risi e përplasjes financiare të Perëndimit. Ai filloi në fillimin e mijëvjecarit në Japoni, dhe kudo i kishte rrënjët në operacionet tradicionale të tregut të hapur, ku bankat qendrore kishin blerë dhe shitur tradicionalisht letra me vlerë në tregjet financiare.

Duke parë lëvizjet “copy and paste” të politikëbërësve europianë, por edhe ato në Shqipëri, kjo nyjë na sjell në fazën e tretë të mendimit tonë. Duke kërkuar në fjalimet e këtyre ditëve, në daljet nëpër ekrane natyrisht përveçstresit të sjellë dhe fjalës së të ashtuquajturve specialistë me “lani duart” Europa është në një udhëkryq. Shqipëria domosdo është në një pikëpyetje të madhe. Dhe çfarë ka të ngjarë të materializohet në politikën dalje pas daljesh me dhunë disiplinimi, izolimi dhe karantinimi për të shpëtuar jetët është ajo që pritet pas pandemisë. Në çfarë mase do të përshpejtohen përgjigjet ndaj pandemisë? Apo ndoshta do të shihen si një lloj gërshëre e re për fatet e jetës njerëzore? Ndoshta do të mbeten të ndërpritura, ose do të kapërcejnë tiparet para-ekzistuese të politikës ekonomike? Nuk dihet, por hamendësohet se kriza sjell vërtet gjëra të mistershme. Dhe kështu situata e uljes së vlerës monetare, gati në një qëllim vetëm për përditësi, jetë, dhe bukë…, natyrisht me plot gojën do të thotë recesion. Më tej, askush nuk mund të thotë se sa i thellë dhe i gjatë do të jetë recesioni aktual, dhe duke qenë se nuk e dimë se sa kohëgjatësi do të jetë mbyllja e vendit, dhe as sa efektive do të jenë qëllimet e kompensimit të qeverisë, ne gjithashtu nuk mund ta dimë shkallën e shkatërrimit të operacioneve të biznesit, të cilave politika mund t’i përgjigjet. As nuk mund të dimë se cilat pasoja politike mund të rrjedhin nga rrethanat e pakënaqësisë sociale dhe papunësia shumë më e lartë dhe rritja e vështirësive financiare si rezultat i një mbyllje të zgjatur, “të lehtësuar” e të pamjaftueshme. Por në mungesë të një kolapsi edhe më shkatërrues, ose të një ndërprerje politike të katalizuar në shkallën e një Europe të mbyllur, në shkallën e një Shqipërie që synon të bëhet pjesë e kësaj Europe gjërat janë dyanësisht kundërshtuese, mos-dëgjuese të mendimit real, të mendimit që thuhet dhe nuk dihet nga ku del. Nga kjo sikurse thuhet nga specialistët e heshtur të progresit, mund të identifikohen të paktën tre trashëgimi të mundshme politikash.

Brenda këtyre tre trashëgimive, ajo e eksperimentit shqiptar të mbështetjes në forcat e veta, krahas asaj europiane të stakuar për momentin në pikëpyetjen e madhe të historisë, apo dhe të asaj që thuhet se shkon në pragmatizëm, ka një arsye të besohet tek një fjali e Kryeministrit Rama: “Në Durrës tek rënojat e tërmetit të 26 nëntorit gjen ata studentët e përjetshëm që juridiksionojnë me kafenetë dhe ndërsa gërmadhat presin punëtorë ata ende mbajnë diplomat masive të kohës së Juridikut në xhep…”. Pra na shpie tek ajo ide që pragmatizmi e kap me detajin e krizës, dhe në rastin europian tek e padukshmja e në rastin shqiptar tek Ramaekonomizimi shqiptar.

Për të ndihmuar në kontekstualizimin e këtyre, ne duhet të përdorim një përqasje kritike ndaj rrëfimeve kryesisht mahnitëse në lidhje me Ramaekonomizimin e kësaj situate. Këto ishin të pranishme para pandemisë, por janë përforcuar gjatë saj. Një nga mitet më këmbëngulëse është se Edia Rama është një kryeministër veçanërisht pragmatik, jo ideologjik, me një komb. Vetë Rama e përshkoi këtë ide, jo vetëm kur mori një angazhim dhe vendim të supozuar ideologjik të diktuar nga Europa, duke pohuar se “në të vërtetë ekziston një gjë, dhe kjo gjë e tillë është si shoqëria”, duke e qasur këtë në një paralele historike si një përmbysje e komenteve të konservatorizmit europian, shpesh të cituara dhe shpesh të keqinterpretuara në kohë krize.

Me pandeminë që tani justifikon qeveritë, përfshirë dhe qeverinë shqiptare, jo më pak se aktivizmi i padiskutueshëm ekonomik i Ramës, ne tani po shohim biznese që kërkojnë mbështetje të qarta të shtetit. Kjo ishte diçka që në kohët e hershme do të ishte bërë me më pak guxim. Por kur bizneset tani bien mbi veten e tyre duke kërkuar ndihmë të qeverisë për të mbijetuar, të paktë madje pretendojnë të predikojnë virtytet e konkurrencës “të lirë” dhe “të lirisë ekonomike”. Në të vërtetë, një formë e rivalitetit konkurrues sot është renditja në të cilën firmat kërkojnë ndihmë shtetërore.

Një pasojë e mundshme e rritjes së ndërhyrjes ekonomike përmes pandemisë është që ndërsa varësia e tyre zgjerohet, atëherë përqendrimi industrial dhe staza sektoriale shtrihet. Kjo është ajo që ka ndodhur në sektorin bankar pas krizës financiare. Megjithë qëllimin zyrtar për të inkurajuar bankat e reja sfiduese, vetëm disa prej tyre kanë lulëzuar. Megjithëse nuk është kryesisht e qëllimshme, me sa shihet në Shqipëri, përpjekjet e qeverisë, duke biseduar hapur me bankat e të gjitha niveleve, për të mbështetur ekonominë priren të favorizojnë bizneset ekzistuese tashmë të vendosura në një pikë të diskutueshme. Kjo jo vetëm sepse ato vlerësohen kolektivisht si “tepër të rëndësishme për të dështuar”, por edhe për shkak se kushtet e bazuara në rregulla që shoqërojnë subvencionet e biznesit janë shumë më të vështira dhe shpesh të pamundura për fillimin dhe shkallët e fitimit. Ka shumë prova deri më tani, gjatë kësaj krize, të vështirësive të firmave të reja, ambicioze, por pothuajse të pashmangshme që kanë ndërmarrjet kur përpiqen të provojnë qëndrueshmërinë e tyre tregtare për bankat ndërmjetësuese që japin kreditë dhe grante të urgjencës së qeverisë.

Në këtë situatë rikthimi tek pyetjet tona të fillimit, se a do të jetë në gjendje Bashkimi Evropian të përballojë stuhinë Covid-19? apo Çfarë mund të mësojmë nga mënyra se si Suedia po përballet me krizën? duken akoma të pashmangshme në debatin e këtyre ditëve. Kjo sepse askush nuk mund të marë një si model. Edhe Shqipëria e përmasave “humane” në kohë krize (shembulli i delegimit të tridhjetë mjekëve në Itali), apo Shqipëria e një modeli të rikthimit të detyruar tek “izolimi”, tashmë në kohë të krizës Globale nuk mund të mendohet se do të ketë ndonjë referencë piante në pikën e vetë eksperimentale në këtë hartë ndryshimi.

“Jemi në mes të një kolapsi të rëndë ekonomik të krijuar nga njeriu, i cili lind nga vendosja e përgjigjes ndaj pandemisë mbi konsideratat e tjera”, - thotë Libri i ri i Phil Mullan, “Përtej konfrontimit: Globalistët, Nacionalistët dhe Pakënaqësitë e tyre”, që pritet të botohet nga Emerald Publishing. Ky është një qëndrim legjitim që duhet të marrin qeveritë. Një rrezik më i madh është se politikat ekonomike pas pandemisë e marrin këtë si një precedent për vendosjen e objektivave të tjerë - proporcion të ekonomisë së zombies, vetë-mjaftueshmërisë kombëtare, rregullimin e sjelljeve të biznesit, ose uljen e emetimeve të karbonit - mbi konsideratat e tjera, pa diskutime dhe ekzaminime të vërteta të publikut .

Nëse kjo ndodh, mund të zgjasë dhe thellojë gjendjen kronike ekonomike para-ekzistuese dhe Europa mund të thuhet shkurt dhe qartë do të jetë një eksperiment i dyzuar. Kjo do të ketë pasoja më serioze afatgjatë për rritjen dhe prosperitetin, sesa recesioni akut i vetë-gjeneruar sot. Kjo nuk është një trajektore në të cilën duhet të hedhim nën pretekstin se nuk ka alternativë, dhe se, ashtu si me Covid-19, diçka duhet të bëhet. Kjo vlen veçanërisht për copy and paste të ekonomizimit, apo dhe për ramaekonomizimin e substancuar nga llafollogjia dhe jo nga realiteti shqiptar. Tani, si kurdoherë, ne kërkojmë dhe duhet të kërkojmë diskutim të mirëfilltë publik mbi të mirat dhe të këqijat e aktivizmit ekonomik pas pandemisë.