Krim e dhunë

Krim e dhunë

Fatmir Terziu

Kjo temë njihet që në kohët e lashta. Letrat, krijimtaria, filozofia dhe arti na e bënë të mundshme ta lexojmë, arsyetojmë, ndjekim dhe ta analizojmë. Sokrati dhe studenti i tij Platoni, madje edhe Aristoteli (i cili ishte student i Platonit) kishin një interes në një kulturë në të cilën dhuna (forca e pajustifikuar, ose tiranike) është minimale. Bazuar në këtë, unë mendoj se tre prej tyre do të kundërshtonin një ndërhyrje të rreptë e të dhunshme ndaj të thjeshtëve, po aq sa nuk do të kursenin dhe mos zbatimin e mendimit më të mirë në interes të Popullit. Këtu nuk bëhet fjalë për pacifizëm me dhunën. As për të tre filozofët e lashtë nuk bëhet fjalë se ishin të tillë.

Nga letërsia dimë dhe mësojmë se asnjë nga të tre nuk ishte pacifist. Sokrati në fakt shërbeu edhe si një ushtar këmbësor dhe ishte veteran i luftës mes Athinës dhe aleatëve të saj, dhe Spartës dhe aleatëve të saj. Por mesazhet, të gjitha janë përshkrime, janë emocione që dalin nga konflikti, që duhet të transmetohet si art emocional. E këtu merr detyrën letërsia.

Kuptimi letrar

Letërsia përshkruan emocionet që dalin nga konflikti dhe i bën ato të disponueshme për lexuesit. Lexuesit i përjetojnë ato në mënyrë të drejtpërdrejtë. Kuptimi letrar nuk paraqitet vetëm në ngjarjet e përshkruara. Ai qëmton gjithashtu, atë që rreket tek më e rëndësishmja. Kuptimi letrar thellohet në interpretimin e ngjarjeve të përshkruara. Kuptimi letrar ndalet në trajtimin e autorit të ngjarjeve të përshkruara. Gjithmonë ka një ndalesë dhe tek përgjigja e lexuesit për të dy aspektet: ngjarjet e përshkruara dhe trajtimin e autorit të problemit. E domosdoshme është të ndalet dhe tek parashikimet e autorit për përgjigjet e lexuesit.

Letërsia me “gjuhën” e saj përshkruan qëndrimet e mundshme ndaj dhunës. Mes formave të saj bën një argument për rëndësinë vendimtare strukturore. Arti emocional i konfliktit në përgjithësi synon të riformatojë atë që ndodh mes aspekteve të dhunës në jetë dhe në përditësi. Mes kësaj krijimtaria, pastaj paraqet “një mostër” përfaqësuese të akteve të dhunshme duke u gjetur mes një hapësire të qasur në letërsi.

Shembujt nga letërsia

Shembujt nga letërsia janë të organizuara në llojet kryesore të marrëdhënieve njerëzore: lidhja me veten (vetëvrasja); rivalët seksualë, të dashuruarit dhe partnerët martesorë; anëtarët e familjes (prindërit, fëmijët, motrat, hallat, xhaxhallarët dhe kushërinjtë); ndodhitë mes komuniteteve (dhunë brenda grupeve sociale); lufta (dhuna midis grupeve sociale, poltike, mosbindja civile).

Në këto rrethana gjithnjë del ndërthurja mes notave realiste dhe atyre që marrin notat e romantizmit. Shembujt janë shumë kudo. Le të mbesim tek një më i hershëm. Tek një shkrimtar shqiptar.

Në vitet 30-të ndërthurja me notat e romantizmit e solli prirjen realiste të Andrea Varfit tek vjersha “Zjarr Atdheu”. Ishte viti 1932 kur mosha e tij 18-vjeçare sillte një motiv të realitetit të kohës të përzier me motivin e zakonshëm atdhetar:

“Dhe hidhërimin të madh shumë

unë e ndiej, dhe pse krenar.

Gjer kur trolli shqipëtar

do duroj krim e dhunë?”

Në tema të tilla nuk mund të mos jetë apriori edhe lakonizmi, madje nuk mungon as ftizia (dëshpërimi personal).

Skicat e Migjenit kanë një arsye të pikëtakohen këtu. Ashtu sikurse mund të gjejnë kënd edhe Helenau dhe G. Pali. Në arsye të tjera skicat, poezitë, apo dhe rastet e kohërave të tjera në territorin shqiptar e më gjerë kur angazhohen tek krimi dhe dhuna kanë një ndryshim mes tyre. Këtë e shohim dhe në gjykimin e rastit të cituar me Sokratin.

Pra e thënë shkurt, kemi disa arsye për të menduar se Sokrati shërbeu me dallim. Në versionin e Platonit të gjyqit të Sokratit (Apologjia), Sokrati foli me gjyqtarët e tij dhe me popullin e Athinës që të mos e neglizhonte kujdesin e shpirtrave të tyre. Kjo mund të kuptohet se si Sokrati ishte duke u kërkuar të tjerëve, që të mos jenë viktima të krenarisë së tyre, të vënë në dyshim pretendimet e tyre për të ditur se çfarë është e drejtë apo e shenjtë.

Kur mendohet pyetja

Pyetja se çfarë është e drejtë, apo e shenjtë në mesazhin emocional të letërsisë së dhunës dhe krimit bëhet akoma më delikate. As në letërsi, as në përditësi, as në qeverisje nuk do të ishte e lehtë. Një pyetje e tillë dhe pyetja e bindjeve të të tjerëve është e mundur vetëm në kushte të qeta, ose të paktën në kushte jo të dhunshme. Nëse nuk jeni të sigurt duke sfiduar “mençurinë” dhe “protestën” e të tjerëve, detyra juaj si Lider mund të jetë e kufizuar dhe, më keq, mjaft e shkurtër. Ai që ka veshë duhet ta lexojë, të paktën atë që nis me Soktratin!

Dhe nëse do të donim të dëgjonim letrarisht, apo filozofikisht një përgjigje nga Sokrati, Platoni dhe Aristoteli, nëse do të gjendeshin në këtë katraurë të ditëve me krizë dhe dhunë, krim dhe hajdutëri, me anarki dhe sfida politike, për të protestuar, unë mendoj se ata mund të hipnin mbi kuaj të bëshëm në kufijtë e vjetër në Hartën e Ballkanit, ku ka shumë më pak gardhe, e pasi të kishin lexuar Bulkën, Migjenin, Menelaun, G Palin etj., e madje pasi të kishin rilexuar vetveten do të bashkoheshin me protestuesit, (edhe pse duken të shastisur), por jo me dhunën dhe krimin e provokuar.

II.

Monothirrje Sokratike

Romantikët ishin për shkrirjen e arteve. Ata bënë “ndryshimin”. Romantikët e kthyen thellimin me “të këthiellat mendime” duke bërë vend thellë tek “instikti sokratian”. Instikti, edhe pse që nga dalja në skenë formoi dhe ushqeu debatin, që ende dhe sot ka forma të ndryshme formulimi, duket se ishte një pikë referimi e pashtjelluar. Formulimet e ndryshme, debatet janë cekur dhe në “vrullet” tematike shqiptare.

Në të shumtën e rasteve janë parë si kapërcime kohore. E megjithatë, nëse do të fokusoheshim vetëm tek kjo pikë, kjo do të bënte dhunë ndaj shumë “Sokrat-debatuesve” me të cilin filloi problemi. Duke ofruar një të vërtetë në lidhje me Sokratin si mësim i artit të jetesës, debati kërcënon natyrën dialogjike të çdo takimi me Sokratin, si dhe natyrën dialektike të figurës së Sokratit, kur hasim variacione të shumta.

Në një nivel, ne takojmë Sokratin në mes të bisedës, duke mbrojtur mendimet e veta ose duke marrë në pyetje një tjetër (apo edhe ndonjëherë të tijën). Dialogu ndodh brenda një fushe të polariteteve, ashtu si tragjedia greke, dhe kjo i reziston çdo përvetësimi të idealizuar të tij.

Në një nivel tjetër, Sokrati ekziston si dialog. Ai vjen i shkallëzuar përmes zërave të shumtë ashtu siç ai vazhdon përmes dialogut në paraqitjet e Platonit. Ndërkohë që gjetja e Sokratit është shembullore dhe e admirueshme, një qasje e tillë, besoj, duhet të pranojmë gjithashtu rreziqet për ta bërë këtë monothirrje Sokratike. Çdo trajtim rrezikon të reduktojë Sokratin në një monotoni dhe kështu udhëheq disonancën që do të duket se dështon të shoqërojë çdo harmoni, një “ndryshesë” që të plotësojë Sokratin e dhomës së “ndryshimit”. Ai kishte në thelb vetë ndryshimin si kontekst folozofik.

Peneli i Darës

Prandaj, me sa duket Dara në veprat e tij shkriu si muzikalitetin ashtu edhe ngjyrat e gjalla. Vepra e tij në tërësi përbën një afrim me muzikën dhe me pikturën njëkohësisht, duke “ndryshuar” udhën e Rilindjes. Dara e bëri këtë se ishte dhe një poet-piktor. Kjo shihet në portretet e tij ku ai ndalet në portretin fizik të persnazheve të vet. Në mjaft raste ai u jep detaje të jashtme. Në disa ndodh të thellohet tek gjendjet e tyre shpirtërore. Në disa raste janë vetvetiu shprehëse e plot jetë. Por peneli i Darës ndrit në përshkrimin e betejave. Duke përdoruar tetërrokëshin trokaik të poezisë popullore arbëreshe, Dara hap një hapësirë të ndjeshme me fjalën më mendjemprehtë të lidhur me dijenitë.

Dijenitë, marë shkas nga “ndryshimet”, e kapërcejnë në kohë dhe e lidhin arsyeshëm me Sokratin. Pasi i shmanget pasqyrimit të “Motit të Madh”, duke lënë në një hapësirë të dukshme mësuesin e tij të madh, Naimin, ai lë një shije të dukshme se nuk merret me filozofi, as me probleme filozofike, por jep frymën heroike të kohës. Në këtë frymë dijenitë, pikërisht ajo që ishte thënë nga vetë Sokrati, për vetveten ishin në thelbin: “Di një gjë, që s’di asgjë!” Ndërsa Sokrati e tha në udhëtimet nëpër Athinë, në bisedat e me burrat e shtetit, me mendarët, me poetët dhe me oratorët kur pa indinjatë se këta burra nuk dinin gjërat më elementare, Dara e mbajti në një sitë të krijimtarisë së tij, që lexohet ngjashëm dhe sot e kësaj dite.

Në Athinë punët i bënin “vetëm nisur nga instikti”. Në veprën e Darës shohim se instikti është i lidhur me natyrën, si element i gjallë, që shoqëron veprimin, në harmoni me ndjenjat dhe mendimet e personazheve, apo në kontrast me ta. Në fakt instikti sokratian edhe këtu nuk mungon. Ai lidhet “zjarrevet të pranverës…” ku “… edhe tymi ngjyrë hiri/me ret’ vete e përzihet/ ngjarë këngës së mëritur/që sjell era për së largu”. Ashtu sikurse Sokrati dhe Dara bënte thirrje për rregullimin e gjendjes. Ndryshim ishte në kohë, hapësirë dhe vend. Ishte disi dhe në një pikë tjetër. Sokrati përjashtonte veten, ndërsa Dara hezitonte. Tek Sokrati shohim një cepi kulture, që mund të quhej për lumturi parajse, ndërsa tek Dara dendësia e figurave që të lodhin na shpien disi tek qasja me dritën e fortë të diellit.

Është e thënë në Historinë e Letërsisë Shqipe (V. 2, bot USHT, Tiranë 1960, fq 168) Dara e kaloi… mjeshtrin e vet, De Radën – jo me gjëra të errëta, copëtime e pështjellim episodesh, fragmentaritet të pashpjegueshëm, po me diçka të plotë e të kthjellët”. Klara Kodra e përcjell me thellësi mendimin se Dara ia kalon De Radës nga “pikëpamja e unitetit dhe harmonisë së veprës”, por, nga ana tjetër, ai nuk e ka fantazinë e pasur krijuese, gjerësinë e përfytyrimit, të poetit të Makit.

Larg “paradoksit të Sokratit”

Larg “paradoksit të Sokratit”, brenda konceptimit më të afërt me: “Askush nuk di asgjë, por unë e di këtë gjë, kështu që unë di diçka”, shkrirja romantike e arteve, kalkulimi i gjërave estete në tërësinë e brendshme dhe shfaqëse, natyrisht na kërkojnë module të reja, marrëdhënie të reja mes fjalës së shtruar dhe asaj të shkruar, mes idesë, dhe po aq dhe mes vlerës, si shkak për konkurencë në mjedisin e sotëm letrar, si arsye për të marë vendin e duhur e të munguar letrar. Nga leximi i Niçes për Sokratin nxjerrim instiktin, po aq sa kundërshtitë dhe të tjerat që pasojnë tek kuptimi.

Sokrati, siç e kupton Niçe, dëshiron të mohojë “instinktin” në favor të njohurisë së artikuluar, por ky mohim, edhe një herë, përbën vdekjen e tragjedisë. . Nuk është thjesht se Sokrati refuzon mençurinë instinktive dhe njohurinë instinktive. Përkundrazi, ai e zhvillon atë. Sipas Sokratit (Plato, 1961) nuk është në natyrën njerëzore që të zgjedhë vetë të veprojë në një mënyrë të asaj që beson se do të jetë e dëmshme, në vend të një mënyre që është e mirë. Ai gjithashtu argumentoi se ky instinkt pengon njerëzit që të dëmtojnë me dashje veten dhe se kur njerëzit bëjnë gjëra të dëmshme, ajo është vetëm nga padija. Dara e dinte këtë më së miri në veprën e tij. Në të vërtetë, në veprën e tij ndjenja dhe detyra, duke u kundërvënë, shkrihen në një të tërë:

“Vetëm n’vrasje gjithmon’ zemra

Do më shkojë? Dhe, kur ngirë

Prehet kordha, faj do quhen

Të këthiellat mendime?”