Fustanella në qytetin e Elbasanit në fillim të shekullit XX

Fustanella si element i trashëgimisë kulturore shqiptare: shtrirja, funksioni dhe raportet ndërkulturore

Abstrakt

Ky studim trajton fustanellën si një komponent qendror të kulturës materiale shqiptare, duke analizuar shtrirjen e saj gjeografike, arsyet sociokulturore të përhapjes, funksionet simbolike dhe raportet tipologjike me veshje të ngjashme në kultura të tjera, veçanërisht me kiltingun skocez. Fokusi vendoset mbi periudhën fundore të shekullit XIX dhe fillim të shekullit XX, kohë në të cilën fustanella ruajti funksion të gjerë ceremonial dhe u adoptua edhe në mjediset urbane si Elbasani. Analiza mbështetet në burime etnologjike, historike dhe antropologjike, duke synuar një kuadër interpretues të integruar.

1. Hyrje

Fustanella përbën një nga elementet më të spikatura të veshjes tradicionale shqiptare, me funksione të shumëfishta kulturore, sociale dhe simbolike. Ajo ka qenë pjesë përbërëse e identitetit të komuniteteve shqiptare, si në zonat rurale, ashtu edhe në ato urbane. Në fillim të shekullit të XX, ndikimet modernizuese nuk e zhdukën këtë veshje; përkundrazi, në qytete si Elbasani u vunë re forma të reja të përdorimit të saj, sidomos midis të rinjve, të cilët e adoptuan si pjesë të përditshme ose festive të veshjes.

2. Shtrirja gjeografike dhe arsyet e përhapjes

2.1 Shtrirja historike dhe rajonale

Në kontekstin shqiptar, fustanella ka qenë e pranishme kryesisht në zonat jugore dhe qendrore: Skrapar, Përmet, Kolonjë, Tepelenë, Gjirokastër, Elbasan dhe rrethinat e tij. Dëshmitë etnologjike tregojnë se kjo veshje ruhej në mënyrë të theksuar sidomos në mjediset malore, ku kushtet ekologjike favorizonin veshje me liri të madhe lëvizjeje (Doja, 2014). Shtrirja e saj në Elbasan gjatë fillimit të shekullit XX lidhet me ruajtjen e traditës dhe me funksionin përfaqësues të veshjes në ceremonialet qytetare.

2.2 Funksionaliteti dhe faktorët ekologjikë

Fustanella, e ndërtuar nga qindra pala të ngjashme dhe prej pëlhure të bardhë liri, është vlerësuar për karakterin praktik. Struktura e saj e lejoi atë të përdorej si veshje e përshtatshme për lëvizje të shpejtë dhe për terrene të thyer, të cilat karakterizojnë pjesën më të madhe të relievit shqiptar (Durham, 1909). Për këtë arsye, ajo u konsiderua veshje optimale për luftëtarët, barinjtë dhe udhëtarët.

2.3 Funksioni social dhe simbolik

Në ndërgjegjen kolektive shqiptare, fustanella lidhej ngushtë me konceptet e burrërisë, nderit, trimërisë dhe përkatësisë etnike. Pjesa e sipërme e veshjes, me jelek të zbukuruar me gajtan shumëngjyrësh dhe me brez të punuar hollë, krijonte një ansambël që shërbente si simbol statusi. Kjo dimension simbolik e ka bërë fustanellën të ruhet gjatë, edhe në periudhë moderne, si element ceremonial.

3. Fustanella në kontekst ndërkulturor: raportet me kiltingun skocez

3.1 Ngjashmëritë tipologjike

Kilti skocez dhe fustanella shqiptare shpesh vendosen në krahasim për shkak të formës së tyre të përbashkët – veshje të poshtme me karakter fundor të përdorura nga burrat. Studiuesit e tipologjisë së veshjeve tradicionale e kategorizojnë këtë dukuri si “konvergjencë kulturore”, ku kultura të ndryshme, në mënyrë të pavarur, zhvillojnë forma të ngjashme të veshjes (Leach, 1976).

3.2 Dallimet kulturore dhe materiale

Megjithëse ngjashmëritë formale janë evidente, dy veshjet i ndajnë dallime substanciale. Fustanella shqiptare përbëhet nga pala të shumta të bardha, simbol i pastërtisë dhe ceremonialitetit, ndërsa kilti karakterizohet nga stofi tartan me motive gjeometrike që përfaqësojnë klanin. Funksioni i kiltit lidhet më shumë me organizimin klanor dhe ceremonitë e Highland-eve, ndërsa fustanella lidhet fort me kulturën luftëtare shqiptare dhe me ceremonialitetin e zonave ballkanike (Jenkins, 1998).

3.3 Lidhja e mundshme historike

Shkenca e sotme nuk njeh lidhje direkte historike mes fustanellës dhe kiltit. Ato janë zhvillime të pavarura brenda traditave të ndryshme kulturore. Megjithatë, ekziston një lidhje konceptuale e përbashkët: në të dyja rastet, bëhet fjalë për veshje të lindura nga tradita të shoqërive me karakter luftarak dhe me struktura hierarkike të theksuara (Hobsbawm, 1983). Kjo e bën krahasimin e tyre objekt të interesit antropologjik, por jo argument për prejardhje të përbashkët.

4. Fustanella në qytetin e Elbasanit në fillim të shekullit XX

Elbasani paraqiste një qendër të rëndësishme kulturore dhe tregtare, ku ndërthureshin elementë të traditës rurale me ndikime qytetare osmane dhe evropiane. Përdorimi i fustanellës nga të rinjtë e qytetit në fillim të shekullit XX nuk ishte thjesht çështje tradite, por edhe e identitetit të afirmuar qytetar, që synonte të ruante dallueshmërinë lokale përballë proceseve të modernizimit. Ky fenomen shihet si një formë e “rezistencës kulturore” dhe e ruajtjes së simbolikës etnike në mjediset urbane (Nopsca, 1925).

5. Përfundime

Fustanella mbetet një element kyç i kulturës materiale shqiptare, me vlera të mëdha etnologjike, historike dhe identitare. Ajo përfaqëson një traditë të lashtë, të përhapur më së shumti në jug dhe qendër të vendit, por me ndikim të dukshëm edhe në hapësira të tjera ballkanike. Raportet e saj me kiltin skocez duhen parë në kuadër të ngjashmërive tipologjike dhe jo të lidhjes së drejtpërdrejtë historike. Studimi i fustanellës kontribuon në kuptimin e proceseve të vazhdimësisë kulturore dhe të mënyrës se si identiteti kolektiv materializohet në veshjen tradicionale.

Bibliografi

Doja, A. (2014). Etnologjia shqiptare dhe proceset e ndërtimit kulturor. Tiranë: Dudaj.

Durham, M. E. (1909). High Albania. London: Edward Arnold.

Hobsbawm, E. (1983). The Invention of Tradition. Cambridge: Cambridge University Press.

Jenkins, D. (1998). The Highland Kilt and its History. Edinburgh: National Museums of Scotland.

Leach, E. (1976). Culture and Communication. Cambridge: Cambridge University Press.

Nopsca, F. (1925). Albanisches Lesebuch. Wien: Hölder-Pichler-Tempsky.