Fatmir Terziu: Roli i artit dhe reflektimi i traditës në poezinë e Emine S. Hoti

Roli i artit dhe reflektimi i traditës në poezinë e Emine S. Hoti

Nga Fatmir Terziu

Emine S. Hoti është një poete që hyri në jetën e saj letrare në kushtet e të qënit larg tokës që e lindi, larg dashurisë së saj të ndarë në copa dhe dhimbje, larg dheut që e mbajti sitën e lotëve të familjes së saj të përndjekur nga okupatori serb i Kosovës. Ajo krijoi dhe mori penën të shkruaj me ndjenjë, me atë ndjenjë që kishte në gjak, me atë ndjenjë të ushqyer që trazohej me simbolikën e rrjedhës së gjakut shqiptar dhe i shërbeu poezisë së krijuar nga një shtresë e tillë femërore për rreth tre dekada. Përveçse është një një poete që ia kushtoi jetën shkrimit të poezisë, ajo i dha jetë e shërbime shtypit, kulturës, mediave të ndryshme dhe mbajtjes gjallë të tradiave si në të shkruar dhe përvijuar të legjendave dhe po aq dhe në traditën folk-artistike me kostumet që i ktheu gjithnjë në një simbolikë atdhedashurie mes artit.

Emine S. Hoti ka lindur në Vushtrri, Kosovë, më 20 shkurt 1959. Rrjedh nga një familje me tradita atdhetare. Gjyshi i Eminesë, Selman Hoti, ishte  nga Likovci i Drenicës. Ai ishte njeri me emër në fshat e krahinë, si dhe shumë i njohur si pajtimtar gjaqesh. Selman Hoti kishte vëlla Istref Hotin, që ishte komandant i çetës së 12 - të të Shaban Polluzhës, i plagosur disa herë në luftime. Istrefi ishte i dënuar nga regjimi serb me 101 vjet burgim të përjetshëm, por mundi të arratisej në Shqipëri, në Berat.

Familja e Eminesë ka qenë e përndjekur nga regjimi serb. Fëmijërinë e hershme Emineja e kaloi në  Vushtrri, deri në moshën  6 vjeç. Më pas u kthye sërish në vendlindjen e babait në fshatin Çikatovë e vjetër, komuna e Drenasit. Shkollën fillore dhe tetëvjeçare i kreu në Çikatovë të vjetër, si dhe në shkollën “Rilindja” në Dobroshevc (Dritan). Në vazhdim, kreu Akademinë Pedagogjike në Prishtinë.

Në vitin 1989, së bashku me familjen, mërgoi në Norvegji. Punoi  edukatore dhe asistente me fëmijët norvegjezë e shqiptarë nga mosha 3 – 6 vjeç. Në 20 vitet e fundit punoi me fëmijët nga klasa I - IV, edukatore asistente dhe mësuese. Në Norvegji Emineja kontribuoi gjithashtu edhe në mbajtjen gjallë të traditave dhe të kulturës shqiptare, ndërkohë që me pasionin e saj dhe aftësitë si një stiliste e talentuar ajo ka ndikuar shumë në përhapjen e veshjeve tradicionale shqiptare jo vetëm në Norvegji, por edhe në vende të tjera të botës.

Emineja është anëtare e Kryesisë së Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve Shqiptarë “Papa Kelmendi XI, Albani” Suedi. Midis të tjerave ajo ka botuar librat: “Jetë ferri” (roman), Prishtinë, 2014; “Shqetësime mërgimtarësh” (ese), Prishtinë, 2015; “Hija e heshtjes” (poezi), Prishtinë, 2016; “Poezitë e nënës” (poezi), Borås-Suedi, 2017; “Lulet e vendit tim” (poezi për fëmijë), “Erik Hans”, Borås-Suedi, 2018; ”Pyesni zemrën!” (poezi), Tiranë, 2018; “Feniks”(poezi), Tiranë, 2019; “Simfonitë e jetës” (poezi), Tiranë, 2019;  “Të gjithë fëmijët janë engjëj” (Poezi), Tiranë, 2020; “Udhëtimet e mia në Shqipërinë Mëmë” (Prozë); “Dardania ime”(Prozë,”Erik Hans”, Borås-Suedi, 2021), ”Trojet tona janë trupi ynë” (Prozë, Tiranë, 2021),”Të parin kemi atdheun” (Poezi) 2022. “Legjenda shqiptare”,(Prozë, Ëest Print 2023) dhe vëllimin “Ecë dhe mos ndalo!”(Poezi, West Print, Tiranë, 2024). Për jetën dhe veprën e Emine S. Hotit nga shkrimtari shumëplanësh shqiptar Viron Kona janë shkruar librat:  “Marigoja shqiptare në Norvegji” (Monografi,  “Migjeni”, Suedi, 2019) dhe “Një ditë me Marigonë” (Prozë, Tiranë, 2020).

 Në formimin e poezisë së Emine S. Hoti ndikuan poezitë, rrëfenjat, tregimet dhe fabulat e legjendat, që dëgjoi nga nëna, të afërmit, dhe më së shumrti nga prindërit dhe të tjerët në fëmijëri, duke lexuar më pas poetë të njohur nga letërsia, poetë të ndaluar dhe natyrshëm dhe rrjedhën e vetë poetike me të cilën u vetëdashurua që e re. Emine S. Hoti shkroi poezi duke i marrë këta elementë dhe poetë si model dhe krijoi një kuptim sui generis të poezisë së saj jo vetëm në Norvegji, por dhe në disa festivale poetike në Suedi e më gjerë. Periudha kur Emine S. Hoti filloi të shkruante poezi përkon me vitet kur dashuria e saj dhe vlerat e ndjenjave të tilla kishin prekur lotë, dhimbje dhe natyrshëm dhe durimin e një nëne patriote, e një nëne të lindur dhe ushqyer nga patriotizmi. Poezitë e saj patriotike dhe heroike janë në përputhje me dëshirat e që gjeneruan talentin dhe vrullin e botimit. Pas Luftës së Kosovës në këtë aspektualitet vërehet një ndryshim dhe zhvillim në poezitë e saj në formë dhe përmbajtje. Elementi kryesor në poezitë e Emine S. Hoti është shqiptarizmi, prindi, nëna dhe babai, fëmijët, njeriu. Ajo zgjodhi gratë si frymëzim dhe u bë një interpretuese e tyre, duke shtuar dhe dashurinë mëdhetare dhe ndjenjat e patriotizmit tek brezat. Gratë që e njohin dhe miqtë që e ndjekin,  gra patriote, gra të arsimuara të çliruara nga presioni familjar dhe shoqëror, nuse të cilave u vdiqën burrat në luftë, nëna që humbën djemtë e tyre në luftë, vajza që shikojnë rrugën e të fejuarit e tyre në ballë janë tipat e grave që Emine S. Hoti përfshin në poezitë e saj. Dhe kjo është një pikë mjaft e domosdoshme e kësaj krijuese artiste, që përkon me kohën e sotme të globalizmit të gjërave dhe humbjes së traditave.

Në epokën e sotme të globalizimit, gjithnjë e më shumë krijimtaria, dhe traditat, aq më shumë dhe poezia e grave në emigrim po po lihen pas dore, ndërsa në disa raste edhe pse shkruhet për ta duhet më shumë frymë nga Atdheu dhe nga organizmat që përfaqësojnë kulturën si në Shqipëri, Kosovë, Maqedoni të Veriut apo dhe në trrojet e tjera etnike ku banojnë shqiptarët dhe që kanë të drejtën e tyre shtetformuese dhe shtetpjesëmarrëse. Kur kjo është veçanërisht një temë e preferuar në letërsinë botërore, dhe mjaft kombe i kushtojnë një rëndësi të madhe, në rastin konkret ajo duartrokitet në mjedise e festivale jashtë vendit dhe heshtet nga zyrat në Kosovë e në Shqipëri. Por në një rast tjetër kur një poezi shkruhet jashtë atdheut, dhe kur ndodh që të përkthehet ka dhe ajo një problematikë, natyrisht dhe një kosto të madhe.

Duke ditur se për të shkruar një poezi të mirë përdoren shumë mjete, ndër to është i zakonshëm përdorimi i aludimeve. Një përkthyes që shqyrton një tekst me synimin për ta përkthyer, do të ketë një sërë shqetësimesh. Midis tyre, aludimet ka të ngjarë të bëhen enigma kur kalojnë një ndarje kulturore. Përkthimi i aludimeve mund të jetë një detyrë kërkuese për faktin se ato aktivizojnë njëkohësisht dy tekste dhe kanë kuptime specifike në kulturën dhe gjuhën në të cilën lindin, por jo domosdoshmërisht në të tjerët, ndaj ndonjëherë gjuha dhe fakti i tillë e sjellin duartrkitjet të bëhet një dilemë më vete. Dhe kjo është pengesa kryesore në të kuptuarit dhe njohjen e kontekstit të situatës së paraqitur në një pjesë të caktuar poezie. Për shembull, poezia e lexuar nga autorja në fjalë në Boras të Suedisë u gjallërua nga duartrokitjet e të pranishmëve dhe tregoi me zërin artitik të vetë autores se është e mbushur me shumë fjalë zemre, fjalor shpirti ose tingëllima të shtrenjta patriotizmi e edukate të thellë. Mund të ketë disa fjalë të zakoneve dhe konventave lokale të kulturës së vjetër ose bashkëkohore shqiptare dhe ato bëhen të vështira për një lexues suedez, por pesha e duartrokitjeve e tregon se Emine S. Hoti është një art më vete, jo vetëm në një sallë konkurrimi, por dhe në një mjedis të madh ku sytë ndjekin koloritin dhe pasionin e saj në shkëmbimin e traditave.

Në mënyrë të ngjashme, poezia e saj ka një thesar të madh të kulturave dhe mitologjisë dhe po aq të legjendave dhe ndonjëherë mund të ketë referenca nga shumë gjetje të saj që sikurse i cituam i ka nga rrjedha patriotike familjare. Dhe të gjitha këto gjëra bëhen të panjohura për personin që i përket botës tjetër, nëse nuk do të kemi gjithnjë një Emine S. Hoti. Megjithatë, përdorimi i shumë ndjesive, dhe kur i ndërthurret aludimeve tregon një pritje që lexuesi të njihet me referencat e bëra, përndryshe efekti humbet, ose nëse Emine S. Hoti nuk improvizon djepin, fëmijën në djep dhe ninullën që ajo e realizon, atëherë do të duhet kohë dhe sqarim më i thellë.

Abrams e përkufizon aluzionin si: "Një referencë kalimtare, pa identifikim të qartë, për një person, vend ose ngjarje letrare ose historike ose për një vepër ose pasazh tjetër letrar." Aludimi mund t'i atribuohet si një nga figurat më të fuqishme të të folurit pasi mund t'i referohet një teksti të jashtëm, sikurse bën mrekullisht Emine S. Hoti me tërë atë pasuri të bollshme tradite dhe kulture që mbart kudo që shkon në konkurrime dhe festivale. Prandaj, ajo dhe talenti i saj jantë një burim i pasur kuptimi dhe konotacioni dhe mund t'i shtohet pasurisë kuptimore të një teksti që shkruan në libra të tillë si „Feniks“; „Të gjithë fëmijët janë ëngjëj“; „Ec e mos ndalo“; „Të parin kemi atdheun“; „Simfonitë e jetës“; „Pyesni zemrën“

„Trojet tona“; „Udhëtimet e mia në Shqipërinë mëmë“; „Dardania ime“; „Zemra të bukura“; „Legjenda dhe figura të shquara shqiptare“ etj. Kështu në një mori të tillë kreative, në një masë të madhe e të jashtëzakonshme angazhimi didaktik dhe kulturor, ajo që e bën aludimin është vetëm një maskë kërkuese në gjëra më të ndjeshme. Një term që përdoret për të përshkruar aludimin është 'gungë kulturore', të cilën Leppihalme e përcakton si më poshtë: “Përplasja e kulturës ndodh kur një individ e gjen veten në situatë të ndryshme, të çuditshme, ose kur ndërvepron me persona të një kulture të ndryshme”. Por këtë Emine S. Hoti, ose ashtu sikurse e ka cilësuar poeti dhe shkrimtari, studiuesi dhe publicisti i mirënjohur, Viron Kona, pra Marigoja shqiptare e Norvegjisë e thuk me pasion, art, kreativitet, pasuri shpirtërore, logjikë, filozi të ndjeshme, trashëgimi dhe vlerë.

Unë dua të theksoj hapur, se pashë nga afër në Boras, pasi e ndoqa emocionin e duartrokitjeve të të huajve për të, pasi e lexova veprën e saj voluminoze në poezi dhe prozë, dhe pasi rilexova atë që ka shkruar Viron Kona, natyrisht dua të shtoj se poezia e kësaj poeteje të thjeshtë e të kuptueshme duhet të të quhet vera e mendjeve të dëshiruara për të dhe është një verë e tillë e depërtuar në gjakun e njeriut të dashuruar me vlerën. Ajo me poezinë e saj, me përkushtimin e saj dhe me artin e kulturën e veçantë jep një botë paralele e cila është më simpatike dhe joshëse se bota reale në të cilën jetojmë. Me këtë risi, poezia e saj i ka kaluar kufijtë e rajoneve dhe ka hyrë në trojet e huaja me dy krahë më shumë, se ata krahë që i qartëson gjithnjë ajo me Flamurin shqiptar, dhe me veshjet që kanë në thelb këtë simbolikë. Emigranti, salla e mbushur me poetë të ardhur nga troje të ndryshme, populli poetik vendas në Suedi e në Norvegji me këtë sy rrëfen se nuk është i interesuar vetëm për poezinë e huaj, por ka edhe krahasime me mjete të ndryshme vlere për këtë prurje të sinqertë të Marigos shqiptare në Norvegji. Kjo është epoka globale dhe evenimetet e shumta, sikurse ato që organizon Sokol Demaku me tafin e tij në Boras, kanë bërë të mundur aksesin në gjuhët e zemrave të përkushtuara e të dashuruar me artin, kulturën dhe traditat. Prandaj është nevoja e kohës që njohuritë për kontekstin përtej kufijve duhet të mësohen qoftë në origjinal apo në përkthim, dhe duhet të bëhen të qarta vlera të tilla si ato të kulturologes tradicionale shqiptare Emine S. Hoti në mjaft pika, sidomos në ato zyra ku fryma, talenti, vlerat i vret pakica e destinuar pas xhepit dhe interesit.

Së fundi dua të thekson se tek tërësia krijuese e kësaj përkushtuese të sinqertë e të ndjeshme ndaj patriotizmit thelbësor, gjej dhe një lidhje të sinqertë me poetët e periudhës romantike, ku mbetet thelbësor roli i poezisë dhe reflektimi i ndjenjave me poezinë e krijuar në vite. Sikurse dihet, poetët e periudhës romantike ishin përpara kohës së tyre për sa i përket të menduarit, se idetë e tyre ishin produkt i mënyrës së tyre të sofistikuar të perceptimit të realiteteve. Kjo cilësi e bëri mënyrën e tyre të të menduarit për njerëzit dashurisht të dedikuar ndaj traditës dhe Atdhuet të rëndësishëm në sytë e shoqërisë së ndarë në disa copa, sikurse ndodhi me shqiptarët në shekuj. Këta poetë kanë ende një ndikim të madh në qasjet sociale, dhe vlerat morale në shekullin që jetojmë, pasi në këtë pikë jo më kot e trajtojmë dhe poezinë e autores në fjalë. Kjo është arsyeja pse ata u panë me entitete të ngjashme me një profet, dhe kjo është arsyeja pse Emine S. Hoti, shihet e krahasohet me simbolikën e qëndisjes së Flamurit të Pavarësisë në Vlorë, Marigos.

Emine S. Hoti ka një shpirt të ngashëm me simbolikën, ajo përdor ndikimin e saj në poezitë që shkruan dhe shpreh idetë e ngjashmë të humanizmit dhe dashurisë mëmëdhetare, sikurse ndodh me librin e saj „Udhëtimet e mia në Shqipërinë mëmë“. Këto cilësi e bëjnë atë një model për publikun. Ndihma e njerëzve për të kuptuar realitetet e bën atë një nga poetet e mia të preferuara në poezitë e librit „Pyesni zemrën“, ku ajo thekson „Kur trojet tona, u dogjën flakë,/Nuk bëra gjumë, as ditë, as natë,/Ju luta shumë, që t`ju largoja,/Nga zjarri i egër t`ju shpëtoja./Nëna ime, nuk më dëgjuat,/Plumbat e armikut i provuat,/Deshi Zoti disa mbijetuat,/Vendlindjes  nuk ju larguat.“ (Emine S. Hoti; Poezia: „Nënës sime“). Poetja rrëfen me zemrën e saj të dhimbshme situatën e luftës, dhe më tej argumenton kundër njerëzve që përdorin fuqitë e tyre për të shfrytëzuar e shkatërruar jetë njerëzish të pafaj. Dhe më tej Shembulli më i mirë për këtë cilësi në kritikat dhe referencat e ndjeshme poetike mbetet “Pse na shkatërruan jetën,/Na lanë pa dashuri,/Dy zemra të njoma, /I helmuan për gjithnjë.“ (Emine S. Hoti; Poezia: „I vetmi në këtë botë“), ku vargu i saj qëndron kundër jetës së mëkëmbur, rendit të korruptuar shoqëror dhe veçanërisht humbjes së të ardhmes nga gjakatarët okupues.

Dhe vijmë tek poezia „Ndoshta“: “Mundet Perëndia këtë t`ma mundësojë,/Aromën e jetës dhe unë ta shijojë,/Ndoshta zemrat tona që janë tretur,/Njëra -tjetrën një ditë kanë për ta gjetur./Zemrat e tretura ashtu në vetmi,/Kërkojnë njëra- tjetrën në vazhdimësi,/Kot po kërkojnë s`po munden me u gjet,/Të dyja në heshtje të gjorat kanë mbet.” Në këto rreshta ajo vë në dukje shoqërinë e korruptuar si në aspektin politik ashtu edhe në atë njerëzor. Kjo qasje ndaj sjelljeve korruptive dhe vënia në dukje se çfarë është gjëja e duhur, i jep asaj cilësi si profete dhe e bën atë një poete vizionar. Siç mund ta shohim, nuk ka kohë të humbjes së jetëve të njerëzve të dashur.

Arsyeja kryesore për të perceptuar një poete me cilësi të ngjashme me zemrën e saj dhe talentin shterues mund të gjendet jo vetëm në atë që ajo prezanton, por dhe në atë që ajo mban mes modestisë dhe respektit. Ajo është mjaft humane. Një nga arsyet e kësaj situate është se ajo e sheh veprimin e saj sa human dhe atë artsjellës si një modesti e detyrueshme nga shpirti dhe veten si një person që ndahet nga simpatitë e së keqes, ajo është një njeri që ndjek një jetë të thjeshtë, arsyeja kryesore është kjo se ajo dashuron njeriun në radhë të parë. Kjo na lejon të nxjerrim një mesim të dukshëm, se, poetët nuk duhet të mbajnë maska ​​shoqërore (persona), prandaj shumica e poezive të saj janë shkruar me një gjuhë të thjeshtë, kryesisht përfshijnë kujtime të mira dhe stil jetese, besimi i sajtek njerëzit mund të jetë ideologji e pastër dhe përqafimi i natyrës e bën atë të duket si një profete. Ajo nuk përdor shumë simbole apo gjuhë të ngritur në plejadë, kujtimet e bukura në jetën e njeriut i merr si temë “ Ju mërgimtarë,/Me vete  morët mallin,/Morët edhe një grusht dhe` atdheu,/Të mbështjella me shami,/Kur zoti thotë të ndërrojnë jetë,/Të hedhin dheun e Atdheut në fytyrë,/E të prehen të qetë ” (Poezia „Mërgimtarët“.)