Fatmir Terziu: Elbasani si Trevë Ndërmjetëse Folklorike:

Elbasani si Trevë Ndërmjetëse Folklorike: Vlera Etnografike, Veshjet Tradicionale dhe Trashëgimia Kulturore

Abstrakt

Ky studim trajton karakteristikat etnografike dhe folklorike të trevës së Elbasanit, me fokus të veçantë në kostumet tradicionale, mjeshtëritë popullore dhe tipologjinë e banesave qytetare. Duke u mbështetur në gjetje të dokumentuara etnografike, materiale arkeologjike, si dhe në kërkime të kryera në terren nga autorë lokalë, trajtohen elementet që dëshmojnë fluiditetin kulturor të zonës dhe rolin e Elbasanit si një nyje ndërmjetëse brenda mozaikut kulturor shqiptar. Studimi ndriçon kontributet e zejeve të shumta, strukturën sociale të banesës tradicionale dhe rëndësinë e Muzeut Etnografik si memorie materiale e qytetit. Përmes analizës së veshjeve, punimeve artizanale dhe ndërtimeve karakteristike, ky artikull hedh dritë mbi proceset e trashëgimisë dhe transformimit kulturor në këtë trevë.

Fjalë kyçe: Elbasan, folklor, kostume tradicionale, etnografi, artizanat, banesë tradicionale, trashëgimi kulturore.

1. Hyrje

Elbasani, si një prej qendrave më të rëndësishme të Shqipërisë së Mesme, njihet për një trashëgimi të pasur kulturore dhe etnografike. Pozicionimi i tij gjeografik ka favorizuar ndërthurjen e ndikimeve të ndryshme kulturore, duke e bërë këtë trevë një zonë të ndërmjetme folklorike me tipare të veçanta. Në këtë kuadër, veshjet tradicionale, mjeshtëritë artizanale dhe struktura e banesave qytetare janë pjesë e identitetit kulturor që kjo zonë ruan dhe transmeton brez pas brezi.

Materialet e mbledhura nga kërkues vendas, si dhe dëshmitë e historianëve lokalë, hedhin dritë mbi origjinën dhe zhvillimin e elementeve kulturore të Elbasanit që nga periudhat e hershme historike e deri në shekujt XVIII–XX. Në fokus të këtij studimi është analiza e veshjeve popullore, objekteve artizanale dhe tipologjisë së banesës tradicionale elbasanase, si elementë kyç të trashëgimisë kulturore të zonës.

2. Metodologjia

Studimi mbështetet në:

Gjetjet etnografike të mbledhura nga kërkimi në terren, të kryera gjatë punës në trevën e Polisit, Funarit, Labinotit, Shmilit dhe Krrabës.

Biseda dhe referenca me historianë lokalë (p.sh. Kreshnik Belegu) mbi kontinuitetin historik të zonës.

Burime të arkivave etnografike dhe gjetje arkeologjike që lidhen me zhvillimin e veshjeve dhe objekteve të kulturës materiale.

Analizën krahasuese me tradita të ngjashme në treva të tjera shqiptare, veçanërisht në lidhje me banesën karakteristike me çardak.

Metodologjia përfshin qasje cilësore, analizë dokumentare dhe interpretim historiko–kulturor të të dhënave të mbledhura.

3. Veshja Tradicionale dhe Identiteti Kulturor

3.1. Dalmatika dhe elementet e veshjeve malësore

Në shumë zona rreth Elbasanit vërehen elemente të veshjeve popullore me origjinë të hershme, të cilat lidhen me tradita ilire dhe dalmate. Këmisha e gjatë, e njohur si dalmatikë, është një nga elementet më përfaqësuese, e dokumentuar në treva si Labinoti, Funari, Shmili, Polisi dhe Krraba. Ky element veshjeje dëshmon për struktura të ruajtura të trashëgimisë së vjetër dhe për fluiditet kulturor në lëvizjet historike të popullsisë.

3.2. Elementet e trashëgimisë së gjetjeve arkeologjike

Sipas dëshmive të historianëve lokalë, gjetjet arkeologjike – ndër të cilat vargjet e mezit, harqet dhe kallçet – përbëjnë dëshmi të prekshme të një kontinuiteti kulturor që nis të dokumentohet që prej shekullit II p.e.s. Këto elemente, të cilat ruhen edhe sot në traditën e veshjes popullore, tregojnë karakterin shumëplanësh të identitetit lokal, ku shtresëzimet kulturore kanë bashkëjetuar në kohë.

3.3. Mjeshtëritë dhe kostumet popullore

Mjeshtëritë e terzinjve të Elbasanit shquhen për punimin e jelekëve, xhamadanëve, xhybeve dhe dollomaneve. Kostumet e burrave dhe grave dallohen për elegancën dhe finesën e punimit, duke tërhequr interesin e udhëtarëve të huaj që në shekujt XIX–XX. Xhybet dhe dollomanet e kategorisë së parë, të punuara me kadife të importuar, pasqyrojnë jo vetëm status social, por edhe një ekonomi të zhvilluar zejtare të qytetit.

4. Zejet dhe Artizanati si Pasuri Kulturore

Elbasani njihej historikisht për rreth 80 lloje zejesh, të cilat përbënin një sistem të zhvilluar ekonomik e kulturor. Punimet e shajakpunuesve, qeleshpunuesve, opingarëve, saraçëve, zilexhinjve, armëtarëve, argjendarëve dhe samarxhinjve krijuan një traditë të pasur artizanale.

Këto zeje jo vetëm plotësonin nevojat e jetës së përditshme, por edhe përcillnin elemente simbolike dhe estetike të kulturës lokale. Origjinaliteti i çdo detaji shihet qartë në objektet e ruajtura në Muzeun Etnografik të Elbasanit, ku paraqiten të gjitha nivelet e jetës materiale të qytetit tradicional.

5. Banesa Tradicionale dhe Tipologjia Arkitektonike

5.1. Shtëpia tradicionale me çardak

Muzeu Etnografik i Elbasanit ndodhet në një banesë karakteristike të fundit të shekullit XVIII, e njohur historikisht si “Shtëpia e Sejdinëve”. Dhurimi i saj nga familja pronare e ka kthyer objektin në një qendër të ruajtjes së memorieve kulturore. Sipas analizës së specialistëve, banesa ngjan shumë me shtëpitë me çardak të Beratit dhe Shkodrës, duke dëshmuar për një tipologji të gjerë arkitektonike në arealin kulturor shqiptar.

5.2. Organizimi i hapësirave

Oda e burrave, si qendër e mikpritjes dhe komunikimit social, përbën pjesën më të rëndësishme të banesës. Dhoma e grave, e ndarë qartë nga ajo e burrave, reflekton hierarkinë dhe funksionet tradicionale të familjes. Në të nuk mungon djepi, i punuar me mjeshtëri dhe qëndrueshmëri, si simbol i vazhdimësisë së jetës familjare.

5.3. Kontributi i mjeshtërve ndërtues

Ndërtues nga Golloborda kanë luajtur një rol të rëndësishëm në zhvillimin urban të qytetit, duke kontribuar në ndërtimin e objekteve si Turizmi i vjetër dhe godina e Bankës. Këto ndërtime mbajnë gjurmën e mjeshtërisë tradicionale dhe të lidhjeve ndërkrahinore.

6. Diskutimi

Analiza tregon se Elbasani ka funksionuar historikisht si një hapësirë e ndërmjetme kulturore, ku elementet e kulturës materiale – nga veshjet te mjeshtëritë dhe arkitektura – dëshmojnë ndërthurje të ndikimeve të ndryshme. Roli i mjeshtërve lokalë, trashëgimia e gjetjeve arkeologjike dhe ruajtja e traditave artizanale dëshmojnë për një vazhdimësi të fortë kulturore, pavarësisht proceseve të transformimit ekonomik dhe shoqëror sidomos në periudhat e tranzicionit pas viteve 1990.

7. Përfundime

Elbasani paraqitet si një trevë me vlera të theksuara etnografike dhe kulturore, ku ndërthuren tradita të lashta dhe zhvillime të mëvonshme. Veshjet tradicionale, mjeshtëritë e zejeve të shumta, arkitektura karakteristike dhe objektet e kulturës materiale kontribuojnë në formimin e një identiteti kompleks dhe të qëndrueshëm. Muzeu Etnografik luan një rol kyç në ruajtjen e kësaj trashëgimie, duke ofruar një hapësirë ku vizitorët mund të njohin thellësisht kulturën tradicionale të qytetit.