Fatmir Terziu: Diskursi i thelbit të mashtrimit në romanin “Mashtruesi” të Shpendi Hulësi Topollajt

Fatmir Terziu: Diskursi i thelbit të mashtrimit në romanin “Mashtruesi” të Shpendi Hulësi Topollajt

1. Mashtrimi si kategori morale dhe letrare

Romani “Mashtruesi” i shkrimtarit të mirënjohur Shpendi Hulësi Topollajt, më ra në dorë në Londër nga miku i përbashkët, mjeshtri Adham Prifti. Ky roman i botuar cilësisht nga „2M“ në Durrës, më saktë tashmë i botuar për të tretën herë, përfaqëson një nga kulmet e letërsisë bashkëkohore shqiptare, duke sjellë një prej diskurseve më të forta moralë e socialë që njeh proza e pasviteve ’90. Vendosja e thënies së Ciceronit “Proh Pudor! O turp!” në hyrje të veprës është një strategji e autorit për të shënjuar që në fillim drejtimin etik të romanit, ku diskursi cek dhe zbërthen një botë të zhveshur nga ndershmëria, ku mashtrimi nuk është më përjashtim, por rregull.

Në këtë hapësirë letrare, Topollaj ndërton figurën e Edon Lekut, personazhi i cili bëhet emëruesi i përbashkët i të gjitha formave të korrupsionit etik, moral e material që u shpërndan si virus në shoqërinë shqiptare të tranzicionit të pasdiktaturës. Diskursi i mashtrimit shfaqet jo vetëm si cilësi individuale, por si simptomë e një sistemi të deformuar ku, siç thekson vetë autori, “të ndershmit dënohen, vetëm mashtruesit mbijetojnë”.

2. Autori si dëshmitar i epokës dhe kronist i degradimit shoqëror

Një kafe tek "Imperial" e z Neritan Çela dhe takimi me Mjeshtrin e respektuar Prof Adham Prifti, duke më dhënë këtë roman mrekulli narrative dhe diskursive.

Shpendi Topollaj, me profilin e tij të gjerë kulturor, me shtegtimin e jetës nga Berati në Shkodër, Tiranë e më pas Durrës, mbart në vepër shumëplanësinë e një vëzhguesi të mprehtë të realitetit shqiptar. Autori nuk shkruan nga largësia estetike, por nga një përfshirje e drejtpërdrejtë sociale. Fakti që ai ka takuar vëllanë e Edon Lekut, dhe se personazhe të tjerë shfaqen me emra realë, e pozicionon romanin në zonën e “fiksionit të dokumentuar”, një formë narrative ku e vërteta dhe letërsia ndërthuren në një marrëdhënie organike.

Në fakt, Topollaj nuk synon vetëm të ndërtojë një histori; ai ndërton një obelisk turpi, një monument moral për atë kategori njerëzish që shoqëria shpesh i ka lejuar të kalojnë pa u ndëshkuar, pikërisht sepse ndëshkimi kërkon guxim qytetar.

3. Edon Leku: arketipi bashkëkohor i mashtruesit

3.1. Paraja si bosht i identitetit

Thelbi i Edon Lekut është euroja: ai i kërkon, i merr, i mohon, i zhvat. Paraja nuk është mjet, por substancë e unit të tij moral. Ai mashtron për viza, për premtime boshe, për marrëveshje të turpshme, duke trafikuar çdo lloj vlere njerëzore. Në traditën letrare universale, Edoni gjen pararendës te Harpagoni i Molierit, te Jago i Shekspirit, te Tartufi i hipokrizisë. Por, siç ka theksuar mjeshtri Zhani Ciko, “atë që nuk e ka bërë Shekspiri, e ka bërë Topollaj”: Edoni nuk është vetëm intrigant, por është çarmatosur nga çdo frikë, nga çdo vetëkontroll, nga çdo ndjenjë faji. Ai është figura më e zhveshur e së keqes spontane në prozën tonë moderne.

3.2. Mashtrimi si profesion dhe si etikë personale

Në roman, Edoni del mashtrues i të gjitha niveleve. Veprat e tij, nga vjedhja e librave, përvetësimi i pakove për muzikantët e miqtë e vet, deri te përvetësimi i fondeve të shoqatave patriotike, ndërtojnë një personazh të plotë të “krimit të vogël” që prodhon pasoja të mëdha. Për Topollajn, Edoni nuk është viktimë e rrethanave, por aktor që ndërton fatin e tij mbi fatkeqësinë e të tjerëve. Në filozofinë morale, ky tip njeriu është i afërt me atë që Nietzsche e quan “njeriu reaktiv”, që nuk krijon vlera, por grabit vlerat e të tjerëve për t’i përdorur si maskë të mungesës së personalitetit.

3.3. Dimensioni familjar i së keqes: trashëgimia e turpit

Elementi i frikshëm në karakterin e Edon Lekut është transmetimi i vesit tek pasardhësi. I biri i tij, i indoktrinuar nga babai, shprehet: “Unë s’pyes për babanë tim, do më bëhet vonë për ty.”

Kjo shfaq një fenomen që sociologët e quajnë “riprodhim i devijimit social”, pra mënyra se si familja shndërrohet në laborator të së keqes.

4. Realizmi kritik dhe struktura diskursive e romanit

“Mashtruesi” është një roman me një ngarkesë të fortë të realizmit kritik. Topollaj nuk krijon karikatura; ai sjell realitetin e Durrësit dhe Shqipërisë së tranzicionit me aq besnikëri, saqë lexuesi shpesh e ndien veten të përfshirë në ngjarje. Kjo është arsyeja që romani ka jehonë të gjerë në Durrës dhe se fjala “mashtrues” ka hyrë në fjalorin e qytetit si referencë e drejtpërdrejtë ndaj veprës.

Autori denoncon të metat strukturore të demokracisë shqiptare, përfshirë fatin absurd të njerëzve të ndershëm, si rasti i Ilirian Maliles, i cili u flijua për demokracinë, por pas rënies së diktaturës nuk mori asnjë vlerësim apo detyrë.

5. Metateksti dhe dialogu me letërsinë e lashtësisë

Topollaj e ka të natyrshme të lidhë të sotmen me antikitetin. Citimet e dijetarëve, filozofëve, dramaturgëve e poetëve antikë nuk janë vegla ornamentale, por krijojnë një katapultë që hedh realitetin shqiptar në kontekst universal. Edoni nuk është vetëm “një mashtrues i Durrësit”; ai është pasardhës i linjës së keqbërësve arketiporë të letërsisë botërore, por në variantin e ri postkomunist shqiptar, më i zhveshur, më i drejtpërdrejtë, më pak i frikësuar.

6. Konflikti si motor i narracionit

Raporti me Besmirin, që shërben si qendër rrëfimore dhe si “dëshmitar i pafajshëm”, e zbërthen plotësisht personalitetin e Edonit. Konflikti është një epruvetë ku shpërthejnë interesat, lakmia, mizoria, mungesa totale e skrupujve. Por Edoni është në konflikt me të gjithë, jo vetëm me Besmirin: mjafton të ndjejë “erën e lekut” dhe ai aktivizon mekanizmin e mashtrimit.

7. Thelbi filozofik i veprës: A është mashtrimi fitimtar?

Teza më e rëndësishme e romanit është ajo që vetë autori e shqipton me cinizëm: “Ai që luan lojë të ndershme, është i destinuar të humbasë.” Ky është momenti kur romani arrin pikën e valimit moral. Autori, përmes këtij personazhi, mbaron aktin e tij të akuzës kundër një shoqërie që shpesh ka lejuar që krimi i vogël të rritet, të lulëzojë, e të zëvendësojë ndershmërinë.

Por leximi kritik na çon te përfundimi i kundërt: romani nuk e lavdëron mashtruesin; e demaskon, e izoloi moralisht, e vendos në “shtyllën e turpit”. Prandaj, ka gjasa që “Mashtruesi” të bëhet, me kohën, simbol letrar i mashtrimit shqiptar, një emër i përveçëm që merr vlerën e një gjinie.

8. Si konkluzion

Romani “Mashtruesi” i shkrimtarit, poetit, studiuesit dhe tashmë mjeshtrit të tematikës diskursive, Shpendi Hulësi Topollajt, është më shumë se histori e një individi të degjeneruar. Është një diagnozë sociale, një analizë antropologjike e tranzicionit shqiptar, një monument moral i ngritur kundër atyre që shkelin dinjitetin e shoqërisë për të fituar përfitime të vogla personale. Vepra vendos Edon Lekun në panteonin e personazheve negativë të letërsisë botërore, por me një origjinalitet që e bën figurë të patjetërsueshme të letërsisë sonë.

Në të njëjtën kohë, libri paralajmëron rrezikun e shndërrimit të së keqes në normë dhe të së ndershmes në përjashtim. Në këtë kuptim, “Mashtruesi” nuk është vetëm letërsi; është ndërgjegje. Një thirrje që i rikthehet fjalës së Ciceronit: “Proh Pudor! O turp!” — turpi që shoqëria shqiptare duhet të mësojë ta njohë, ta refuzojë, dhe ta luftojë.