Fatmir Terziu: Analizë Semiotike e Kostumit Tradicional të Elbasanit

Analizë Semiotike e Kostumit Tradicional të Elbasanit

1. Hyrje në qasjen semiotike

Kostumi popullor nuk është vetëm veshje, por një sistem shenjash, një tekst kulturor që komunikon identitet, status, rol gjinor, përkatësi krahinore dhe traditë historike. Në qasjen semiotike, çdo element i tij – materiali, ngjyra, zbukurimi, teknika e punimit – përbën një shenjë me kuptim (Barthes, 1967). Çdo shenjë lidhet me një kod kulturor që komuniteti e njeh dhe e riprodhon brez pas brezi.

Kostumi elbasanas ruan në vetvete një poliglotësi semiotike (Lotman), pasi ndërthur shtresa të ndryshme historike: ilire–dalmate, osmane, vendase alpine dhe urbane.

2. Dalmatika si shenjë e identitetit të trashëguar

Këmisha e gjatë–dalmatika, e dokumentuar në Polisin, Funarin, Shmilin, Krrabën e Labinotin, funksionon si:

2.1. Shenjë historike

Tregon lidhjen e kësaj treve me kulturën e lashtë ilire/dalmate.

Shfaq një memorie të gjatë kulturore, të ruajtur nëpërmjet veshjes.

2.2. Shenjë e statusit dhe rolit social

Gjatësia e dalmatikës njihej si shenjuese e etikës dhe seriozitetit në kulturën popullore.

Linjat dhe qëndisjet në fund të mëngës e mënges së gjatë lidhen me funksione rituale dhe kod moral të komunitetit.

2.3. Shenjë e kufirit kulturor

Dalmatika është një element kodifikues që dallon:

zonën malore nga ajo urbane,

traditën e vjetër nga moderniteti i shek. XX.

Në këtë kuptim, është “shenja-kufitare” (Lotman), që ndan dy hapësira kulturore, por njëkohësisht i bashkon.

3. Jeleku, xhamadani dhe dollomanja si shenja të hierarkisë dhe statusit

3.1. Materiali si shenjë sociale

Kadifja e kuqe (material i importuar) shenjonte aristokracinë e lartë dhe familjet me pasuri të konsiderueshme.

Ngjyrat e forta – e kuqja, e zeza, e arta – funksionojnë si kode të prestigjit dhe fuqisë simbolike.

3.2. Qendisja si tekst vizual

Motivete qëndisura (harqe, vargje mezit, kallçe) përbëjnë një gjuhë figurative me rrënjë shumë të hershme.

Ato janë “shkrim pa shkronja”, që transmeton modele të përpunuara të kozmosit popullor: ciklin e jetës, mbrojtjen, pjellorinë, harmoninë.

3.3. Mjeshtri si autor semiotik

Terziu (rrobaqepësi tradicional) nuk është vetëm zanatli, por autor kulturor, i cili:

kodifikon simbolika,

zgjedh shenja,

krijon tekste trupore që do të “lexohen” nga shoqëria.

4. Elementet metalike: shenja mbrojtjeje dhe statusi

Vargojt e mezit, stolitë e metalit, kallçet, qaforet dhe sumbullarët funksionojnë si:

4.1. Shenja apotropaike (kundër së keqes)

Metalet shërbenin tradicionalisht si mbrojtje kundër syrit të keq, energjive negative dhe demonëve të imagjinatës popullore.

4.2. Shenja të pjekurisë

Gratë dhe vajzat dalloheshin nga llojet e vargojve që mbanin, të cilët strukturonin “moshën kulturore”.

4.3. Shenja të komunikimit shoqëror

Stolitë funksiononin si kartë identiteti vizuale, që tregonin statusin e familjes, prejardhjen dhe pozitën martesore.

5. Ndërtimi semiotik i kostumit sipas gjinisë

5.1. Kostumi i burrave

Kostumi i burrave përmban shenja të:

forcës (ngjyrat e errëta),

autoritetit (jelekët e punuar fort),

misionit të jashtëm (oda e burrave si hapësirë e qytetarisë dhe vendimmarrjes).

5.2. Kostumi i grave

Kostumi i grave komunikon:

ekuilibrin e brendshëm, familjar,

pjellorinë (motive florale, linja të buta),

unitetin e punës së dorës mes grave.

Ndarja e hapësirave në shtëpi (oda e burrave dhe dhoma e grave) përputhet plotësisht me ndarjen semiotike të kodit të veshjes.

6. Kostoja dhe çmimi si shenjë

Fakti që xhybet dhe dollomanet e kategorisë së parë arrinin një çmim shumë të lartë për kohën tregon se kostumi ishte:

shenja kryesore e statusit ekonomik,

mënyrë e konvertimit të kapitalit ekonomik në kapital simbolik (Bourdieu).

Kostumi bëhej formë e investimit prestigjoz të familjes, jo thjesht veshje.

7. Kostumi si “teksti i trupit” (body-text)

Në teorinë semiotike, trupi veshur është një tekst i lexueshëm. Në Elbasan, ky tekst përfaqëson:

një arkiv të gjallë të traditës,

një hartë simbolike që përmbledh shtresime ilire, osmane, romake, lokale,

një mjet komunikimi midis brezave.

Kostumi shndërrohet në një hapësirë muzeale të bartur, e cila vazhdon të ekzistojë përtej kufijve fizikë të Muzeut Etnografik.

8. Përfundime

Analiza semiotike tregon se kostumi tradicional i Elbasanit nuk është vetëm veshje, por një sistem kompleks shenjash, i cili transmeton histori, status, rol gjinor, shpirtësi dhe identitet krahinor. Elementet e tij – nga dalmatika te xhamadani, nga qendisjet te stolitë metalike – përbëjnë një “tekst të shumëfishtë”, ku bashkohen shtresa kulturore të lashta dhe moderne.

Kostumi mbetet një barometër i identitetit kulturor të kësaj treve dhe një prej formave më të qëndrueshme të komunikimit simbolik në kulturën shqiptare.