Ne fillim te viteve 30 te shekullit te kaluar ne Shqiperi erdhi nje mision bamires i Kryqit te kuq , per te ndihmuar vendet e varfera te Europes. Nje nga misioneret ishte amerikani Fulltz , nje profesor i mekanikes , nga nje famile bujqesore , ne shtetin Jorxhia , ne qender te Amerikes . Perpara Fulltz , ne Shqiperi , kishte udhetuar nje amerikan tjeter , Eriksion . Fulltzi , pat biseduar me kolegun Erikson , i cili i pat folur fjalet me te mira , per Shqiperine dhe per shqiptaret.
Misioni themeloi shkollen mekanike si model te arsimit modern te kohes dhe emeroi Hanrrin si Drejtor te shkolles mekanike . Kjo shkolle nen drejtimin e Fulltzit beri histori , duke shenuar arritje cilesore , ne pergatitjen praktike te nxenesve . Motua e Fulltzit eshte, ne c’do kohe , kuptimplote : Te mesojme duke punuar . Drejtor Henrry , vendosi disipline dhe rregull ne shkolle , duke i frymezuar nxenesit , me dashurine , per Atdheun dhe popullin , qe duhet t’I sherbenin me vetmohim .
Ne shkolle spikati shpirti praktiik amerikan . Shkolla u be fidanishte nga ku u diplomuan 300 studente .Numuri I pergjithshem arriti ne 500 . Pjese integrale e shkolles dhe e krejt misionit amerikan , ishte oficina , ku punonin studentet dhe mesusit me praktikat shkollore dhe , per pak kohe u be qendra e rendesishme industriale , ne Shqiperine e prapambetur feudale te kohes .
Fulltzi shikonte me larg se sa misioni i kryqit te kuq . Jasht programit te misionit , Harri projektoi dhe ngriti fermen e fameshme te Golemit ne Kavaje , si vazhdim i shkolles dhe i vete oficines . Pse pikerisht ne Golem- Kavaje ? Sepse perfaqesonte reliefin shqiptar . Nje koder e bute me orizont petollogjik te thelle . Kete profil ka e gjithe zona kodrinore e Shqiperie . Kodrat e zones bregdetare rrisin ullirin , ndersa ne zonen malore kthehen gradualisht ne livadhe dhe kullota , per zhvillimin e te imtave . Ferma Golem- Kavaje ishte Shqiperia ne minjature .
Toka ne fushe destinohej , per foragjere , sepse ferma kishte 100 lope Gensej , me produktivitet te larte . C’do gje ne ferme i fliste njerzve me gjuhen fiziko –pamore .Stalla ishte plotesisht e mekanizuar . Punimet ne stalle kryesheshin nga nxenesit. Lope si ato te Golemit , nuk kishte pare Ballkani i viteteve 30 te shekullit te kaluar .E ngjashme nga mekanizimi ishte dhe rritja e pulave “Leghorn “ . Pulat shetisnin nga pjesa e gjere e kotecit , vezet binin , ne pjesen e kundert , te rrethuar me rrjete teli . Vizitoret i shifnin vezet matane rrjetes .Te tera proceset te stallat e lopve , te pulave , te lepujve dhe kafsheve te punes , ishin te makanizuara . Sektori i rritjes se lepujve , i ngjasonte pularise nga funksioni . Ishte ne projkekt baseni , per rritjen e peshkutdhe te roses . Nuk ishte kohe per futjen e rritjes se derrit . lepuri , nen ze quhet derri i vogel .
Golemi po shkruante historine e progresit kapitalist te bujqesise dhe vecanerisht te blegtorise . Shkolla , sikurse oficina ishin palestra , ku pregatiteshin atletet e kapitalizmit shqiptar . Mbreti Zog , u frymezua shume nga ferma dhe bashkepunoi me italianet , per te bere projektin e famshem , te bonifikimit te Ultesires bregdetare shqiptare , nga ku do te perfitohej 150 Ha toke kualitet i pare dhe do te permiresohej rreth 90 Ha . toke ekzistuse . Ky plan madhor , mbeti ne fazen e porojekti , per shkak te luftes .
Shqipertia shtrihet ne nje toke produktive dhe ka klime te mire , per zhvillime e gjithe degeve te bujqesise , kete perkufizim I kishte bere Eriksioni . Fulltz , njeri I vullnetshem dhe me kulture nuk humbi asnje minute kohe , per te shikuar mundesite praktike te zhvillimit bujqesor. Klima e favorizon zhvillim te vrullshem te frutikultures , ullirit dhe pak drithe , per nevoja te brendeshm e .Te kater keto dege te prodhimit u zhvillun gjeresisht ne ish femen e Golem- Kavajes .
Synimet e Fulltzit u hodhen me larg . Ai themeloi nje shkolle , ku te rinjte shqiptare te merrnin ne dore fatet e bujqesise te vendit te tyre , per te luftuar varferine , qe ishte krejtesisht e pa justifikuar . Shkolla sponsorizohej nga organizata e Kryqi te kuq dhe dora dores arriti te vetfinancohej , me fermen komlekse , qe u ngrit ne Golem _ Kavaje , me pjeshkoren , qe u ngrit ne Laprake , me centralin elektrik , qe e punonin nxenesit dhe me makinnen shirese , qe drejtohej , po nga nxenesit . Fuqia puntore ishin nxenesit . Edhe ne Golem kishte nje konvikt .
Shkolla e Tiranes kishte shtypshkronje dhe botonte gazeten periodike “ Laborenus “ ( Puna ) Te tera hallkat e zinxhirit ishin ne pune me kapacitet maksimal . Nepermjet punes edukohej ndjenja e atdhetarizimit . Ferma dhe oficina ishin zgjatimet praktike te Shkolles . Nje shkolle e tille me disipline spartane i duhej Shqiperise te pergjumur nga feudalizmi i gjate . Shkolla nuk mund te ekzistonte , pa punen intelektuale dhe drejtuse te Fulltzit , te ketij burri , ku dituria dhe perkushtimi ishin trupezuar ne nje te vetem .
Faktet folen vete . ¡30 nxenes te shkolles , rane deshmiore ne fushen e betejes , kunder pushtusve . 150 ish nxenes u burgosen nga pushteti monist, qe zevendesoi pushtusit . Gjat jetes time praktike , kam njohur shume ish nxenes te shkolles “Fulltz “ . Monizmi e gjeti te gatshem armaten e drejtusve te ekonomise . Ata u vendosen ne pozitat kyce ne administraten e nivelit vendor , deri ne detyrat kyce te shtetit dhe ne ushteri . Kryeministri me jetgjetae ne kollukun kryeministror , ishte nxenes i shkolles Fulltz . Drejtoret e ish Fermave shteterore te monizmit ishin te gjithe nxenes te Fulltzit , qe nga Kalo Plaku deri te Sul Gallai Une kam nohur nga afer Abedin Chicin , Haki Isufin , Beshir Nikollen , Hysen Korbi , Muhmet Shena , Demlush Thaci , Ali Kastrati e te tjere .
Monizmi shqiptar nuk e pranoi vepren e Fulltzit, por me teper se nuk e pranoi , duhet thene se monizmi , nuk e meritonte Fulltzin . Fulltziin ai sistem antikapat , e shpalli armik . Mendimet kontradiktore te atij shteti sharlatan , nuk kane kufi . Me metodat e veta te inskenimeve ka perndjekur 150 ish studente te Fulltzit . Disa i pat pushkatuar sic eshte rrasi i Ali Kastratit , ish Drejtor i fermes se Krumes . Jeta vertetoi se monizmi i instaluar , pas luftes se dyte botnore , ishte humbje e pa falshme e kohes . Ne se do te kishte ndodhur instalimi i nje demokracie liberale , Fulltzi do ta kishte bere, shume shpejt , Shqiperine Zvicrer ne buze te derit Adriatik .
Perpara se Fulltzi te nderhynte ne bujqesine shqiptare , nuk njihej fjala shqipe dhe nderkombetare , , “Ferme “ . Kishte ekonomi te medha bujqesore , por quheshin cifliqe . Cifliku eshte karakteristike e bujqesise feudale . Fjala ferme ka hyre von , ne vokobolarin gjuhesor . Fulltzi , nuk solli vetem fjalen “ferme “ , por e konkretizoi ate fjale me fermen “Golem- Kavaje “ . Per kete risi , qe solli Fulltz , ne jeten shqiptare dhe ne gjuhen shqipe , periudha mbi 13 vjecare , qe sherbeu , ne Shqiperi , quhet epoka Fulltz . Eshte fjala , per anen permbajtesore te fermes si objekt dhe si neologjizem gjuhesor . Keto 13 vjet kane ndikim shekullor . Sot nuk e degjon kush fjalen feudale , çiflik . Kjo fjale bashke me objektin eshte eliminuar si fjale fjalori dhe si koncept ekonomik . Edhe nen ndikimin e shtetit monist , ish fermat e ruajten fizionomine e kapitaliste , qe ua pati injektuar Fulltzi . Kapitalizmi fermer ne Shqiperi filloi ne ne 1923 , vijon edhe sot dhe do te vijoi perjetesisht .
Ka rraste , qe degjohen shprehje , se monizmi kishte edhe gjera” pozitive “ duke nenkuptuat masivet e frutikultures , te vreshtave , te kafsheve te rraces , te serave . Keto operacione bujqesore , nuk i perkasin monizmit . Monizmi vertet eliminoi çifliqet , por ne vend te tyre , ndertoi Kooperativat , qe nuk kishin asgje te ngjashme me kooperativat kapitaliste .
Shteti enverist , nuk ka asgje te perbashket me fermat . Enverizmi solli ne sistemin ekonomik , kooperativat , homologet e koolkozeve ruse . Fermat , qe ushtruan veprimtari , gjat monixmit I themeloi Fulltz dhe italianet , qe krijuan disa ferma , perpara dhe gjate pushtimit . Asgje nuk lind ne boshllek . Perparimtares i parapriu mendimi praktiki i Fulltzit .
Eshte koha , qe fermeret te fitojne kohen e humbur , nen monizem Te drejtosh biznesin , sic drejtonte Fulltzin ish fermen ne Golem eshte nje virtyt qe edukohet me pune .
Ne perjetim te vepres se Fulltzit , kam shkruar librin “ Nga Harri Fulltz tek Ilia Pali “ . Bizesmenet bujqesore , duhet te njohin cili eshte themelusi i bujqesise moderrne ne vendin , ku ata jo rralle ndertojne biznese me gabime , qe do te reflektojne ne pasoja financiare .
Shkolla krahas pergatitjes se kuadrove bujqesore , zhvillonte nje veprimtari te dendur praktike , ku nxenesit mesonin duke punuar . Edukata e shkolles Fulltz , ishte e mbeshtetur , ne shpirtin praktik amerikan . Kete stil pune , nga shkoolla , Fulltz e coi ne fushat shqiptare . Shkolla pergatiti kuado , qe , per dekada te tera drejtuan bujqesine e Shqiperise . Ferma e Golemit ishte nje shkolle praktike , ku nxenesit , nepermjet punes praktike , aftesoheshin , per te menazhuar bujqesine fermere , qe do te krijohj hap pas hapi .Besoj se kjo shkolle funksionon dhe sot .
Kuadrot , qe mbaronin shkollen e Fulltzit , ishin te aftesuar , ne te trIa drejtimet e bujqesise , blegtorise , frutiikultures , mekanikes bujqesore dhe fushes energjitike . Ferma Fulltz ,ne Golem ishte modeli klasik i fermes amerikane . Fshatari anallfabet vrojtonte si cfrytezohej racionalisht toka bujqesore . Cila ishte pershteshmeria dhe ngjasimi I llojit te tokes , me bimen , qe do te kultivosh mbi te . Si vleresohej pleherimi organik dhe si kombinoheshin plehrat . Si lidhej toka me zhvillimin e kafsheve , qe fillonte me lepujt , pulat dhe perfundonte te lopet e rraces me produktivitet te larte .
Ferma Fullc , nuk ishte thjesht nje ekonomi didaktike , por edhe nje ferme renatabile dhe nje institut studimi , ne kuptimin e mirfillte . Te tera punet i kryenin nxenesit , te cileve u ngulitej ne mendje praktika bujqesore e lidhjes se tokes , me kafshet produktive dhe ndervaresia e tyre , me token . Fulltzi nuk i diktonte problemet , por i kryente vete , perpara nxenesve dhe bashke me ta . Kur ishte puna e perpunimit te plehrave , Fulltzi , pervishte menget dhe perziente i pari , plehrat , per kompostim . Perpara nje situate te tille , nxenesit e vleresonin veten njerez te specializuar , qe dinin te bisedonin , me token bujqesore , me bimet dhe me kafshet produktive .Ky shembell vlente sa nje sirtar biblioteke me libra , qe fshatari anallfabet , nuk do te mund t’i lexonte kurre .
Vete Fulltzi ishte nje figure poliedrike , ne aftesite , per te projektuar te arthmen . Shqiperia nje here pati rrastin te njifte nje elemnt te tille , ne shkence dhe ne teknolligjite prodhuse . Fulltzi njihte tekniken bujqesor sa dhe inxhinjerine ; ishte dhe ekonomist i komletuar .
Shteti monist , nuk kishte si pajtohesh me Fulltzin , sepse nuk kishin asgje te perbashket , si ne konceptim dhe ne vepren fermere , qe eshte fryma kapitaliste e prodhimit bujqesor .
Ne nje simbjoze te tille mesus – nxenes rritej produktiviteti , me leverdi financiare shume konkrtet . C’do mengjez dhe darke nisej karroca me qumusht , per ne Dujrres dhe ne Kavaje . Ky produkt ishte me fuqi puntore , me vlere zero . Nuk ishte vetem qumuushti , me kete vlere , por dhe ullinjte , mishi i lepurit , perimet e stines , qe kultivoheshin rreth shkolles , pjeshket e pjeshkores te Laprakes . Ne te ardhurat e shkolles , kishin nje vlere te madhe te ardhurat nga makina shirese dhe nga centrali elektrik . Maqina shirese , gjat shirjeve , levizte nga fshati ne fshat , sic leviste dhe centrali elktrik .
Veprimtaria Fullt , ne Shqiperi , krijoi koncept intelektual , per bujqesine dhe industrine . Oficina , ne Tirane , u be nje repart industrial , qe Shqiperia , ende nuk e kishte njohur . Kudo ndihej dora e fuqishme e Fullcit , amerikanit , qe krijoi koncepte te reja , per punen dhe shkencat ne Shqiperine e asaj kohe krejt feudale . Vete Fullci ishte lajmetari , qe solli ne kulturen shqiptare edukaten e punes te veshur me dijet shkencore dhe jo vetem , ne bujqesi dhe ne oficine , por ne krejt menyren e jeteses ne c’do familje fshatare dhe qytetare . Ne cilin kuptim ?
Duke sjelle , arsimin , driten elektrike dhe mekanizimin e shirjes se grurit , shqiptari u ngjit ne shkalle tjeter te emancipimit qytetar . E la pas feudalizmin , si koncept jetese dhe si baze te zhvillimit te gjithanshem kulturor dhe shoqeror . Te tera keto zhvillime njohen nje mendje te ndritur dhe nje dore shkencore , amerikanin Harri Fulltz , qe per aq sa punoi ne Shqiperi , mundi te bente nje epoke te shkelqyer historike , ne kulture , arsim , industri , bujqesi . Centrali elktrik i prodhuar ne oficen Fulltz , conte energji elektrike , ne cilendo qytet te Shqipperise te bishtukut dhe kandilit . Shqiptaret u mesuan me driten elktrike dhe nje dite te mungonte centrali , dergoheshin ankesat direkt te Fulltzi , qe ishte bere pjese organike e popullit shqiptar dhe jo pjese e zakoneshme , por pjesa me e mire e popullit , qe solli arsimin ndryshe , dhe rrenjosi konceptet kohore , per bujqesine dhe industrine , si dy zejet kryesore te jetes te c’do populli.
Kjo ndothte dhe me makuinen shirese . Makinen e leviznin studentet fshat me fshat , ku ishin grumbulluar demetet e grurit . Ate pune , qe duhet ta benin 80 fshatare , per tre dite , makina shirese e kryente , per tre ore dhe me firo zero . Dukesh qarte se feudalizmit shqiptar po vdiste ngadal . Prodhimet e pjeshkores , lopet e rraces , lepujt e rraces dhe farnat e perimeve prodhuar ne shkolle , i vertetonin fshatarit , se nepermjet shkences , bujqesia dhe blegtoria , jane zejet qe fshatarin e nxjerrin nga bataku feudal , duke e barazuar me njeriun me prosperitet dhe me kulture jetese , si te gjitha shtresat qytetare .
Nje njeri I vetem , Fulltzi , beri per Shqiperine , ate , qe nuk e bene shekujt , ose me saktesisht qe nuk beri ate , qe realizoi Europa ne shekullin e kapitalizmit te saj . Fulltzi , i donte shqiptaret si popull me histori dhe njerez , qe kane jetuar gjith jeten me kodin zakonor te beses . Ne klete kuptim Fulltzi perben epoke , per Shqiperine , ne te gjitha aspektet e jetes . Nga shkolla Fulltz , nuk dollen vetem specialiste te bujqesise dhe industrise , por u pergatiten njerez me vizion te gjere , ne te gjitha fushat e jetes . Ne kete kuptim , brenda Shqiperise , u krijua nje Shqiperi e vogel , por me shume energji krijuse . Fulltzi kishte shume besim te nxenesit e tij shqiptare . I donte ata , per korrektesen ne pune , per shpirtin krijus , per besen dhe per intelegjencen , qe cfaqnin , ne pervetesimin e shkences dhe teknikes . Nuk ishte I gabuar . Nuk gjen nje vend tjeter , ku sistemet shoqerore i nderron dora e nje burri .
Ndryshe ndodhi me pushtetin , qe u instalua ne Shqiperi , pas luftes . Fulltzi cfaqi deshiren , per te vazhduar punen e shkolles se tij , qe do te reflektonte ne te tera aspektet e zhvillimit arsimor , bujqesor , industrial dhe kulturor.Regjimi enverist , qe u vendos , pas luftes , nuk e pranoi kerkesen humane te amerikanit te mah , madje e shpalli Ate armik te Shqiperise . Ai shtet ishte per te vene duar ne koke . Quan armik , ate , qe eshte balli i miqve te popullit shqiptar . Sic vertetuam me siper , ai nuk ishte thjesht mik , por njeri aktiv i zhvillimit gjithe dimensional te Shqiperise . Enverizmi , pervec te metave te tjera , ishte nje sistem fodull i pa imagjinushem . Nuk pranoi ndihmat e Planit Marshall dhe po me kete fudullek refuzoi kthimin e Fulltzit , per te vijuar punen madhore , qe kishte lene ne mes nga lufta .
Ka ende njerez , qe cfaqin mendime te fosilizuara , kur thone se vendin e zhvilloi enverizmi . Enverizmi e orientoi vendin drejt gremines dhe aty e gremisi . Ndonje zhvillim sporadik ka qene influenca e epokes Fulltz. Kete duhet ta kete te qarte c’do historian , me pikpamje moniste , ne te spjeguarit e koheve dhe fenomeneve , qe perbejne historine , perpara dhe pas luftes se dyte boterore .
Eshte me veprimtari shume domethenese krijimi i fondacionit Fulltz dhe rithemelimi i shkolles teknike , qe ishte shtetezuar ne vitin 1933. U ngrit serish, ne vitin 1992 . Fondacioni me emrin Harry Fulltz , aktualisht drejtohet nga vajza e Fulltz , John Fulltz Khonta.Nuk dihet nje personalitet I huaj , qe te kete dhene te tille ndihmese Shqiperise ne zhvillimi arsimor , ekonomik dhe shoqeror , sa ka dhene amerikani Harry Fulltz . Monument i ketij vigani historik , eshte shkolla me emrin e tij , ne mesin e Tiranes , aty ku ka pas funksionuar nga vete heroi . Prania e Fulltz ne Shqiperi , eshte e perjeteshme, sic eshte arsimi dhe ferma , qe krijoi 100 vite perpara .
Illo Foto – Studjus ne NY , Gusht 2023
