âE lojturaâ romani qĂ« ridimensionon Shpresa Vranarin
Fatmir Terziu
Tanja pĂ«rtyp dhe pĂ«rtypet me vetminĂ«. NjĂ« qen apo âqenushâ i shprish paksa rutinĂ«n e kĂ«saj vetmie. NjĂ« vetmi qĂ« rrethrotullohet nĂ« njĂ« pikĂ«. Fati i i njeriut tĂ« vetmuar. Fati i gjĂ«sĂ« sĂ« gjallĂ« apo gjallesĂ«s qĂ« ende frymon mes vetmisĂ«. Dhe gjithĂ« kjo luftĂ« protestĂ« mes ndjenjĂ«s dhe vetmisĂ«, mes njeriut TanjĂ« dhe qenit âqenushâ kapĂ«rdihet si njĂ« fabulĂ« nĂ« njĂ« roman tejet tĂ«rheqĂ«s. ĂshtĂ« romani âE lojturaâ i shkrimtares Shpresa Vranari, romani qĂ« vjen mes njĂ« proze tĂ« dashur nĂ« tĂ« shkruar, mes njĂ« gjuhe tĂ«rheqĂ«se, por mes njĂ« dhimbjeje trishtuese qĂ« shĂ«nohet mes shumĂ« galimeve ndjellĂ«se, por qĂ« kulmon me tronditjen e saj nga âvdekja e vajzĂ«sâ. Ishte kjo vdekje qĂ« TanjĂ«s i kishte âprishur hullinĂ« e zakonshme tĂ« jetĂ«sâ, ishte kjo vdekje qĂ« i kishte pjellĂ« vetminĂ«, luftĂ«n kapriçioze me tĂ« dhe me instiktin e vetĂ«m tĂ« dialogut filozofik me qenushin.
E gjitha kapĂ«rcen stinĂ«. Koha mbetet metafizike, po aq sa edhe hapĂ«sira dhe vendi. LĂ«vizjet, instiktet, kombinacionet evulojnĂ« nĂ« kohĂ« dhe pikĂ«takimi mbetet vjeshta qĂ« bĂ«n âtualetin e fundit, duke nxjerrĂ« nĂ« pah format e sĂ«mura tĂ« sajâ. Ajo qĂ« sipas autores, vihej re mirĂ« tek âçdo ndryshim i saj, edhe nĂ« gjethnajĂ«n qĂ« i vinte rreth e rreth shtĂ«pisĂ«â. NjĂ« lĂ«vizje tektonike qĂ« kapĂ«rcen mesazhin dhe fuqizon fabulĂ«n dhe syzhet (normĂ«n letrare qĂ« ndĂ«rmjetĂ«son fabulĂ«n dhe mesazhin) nĂ« kĂ«tĂ« metafizikĂ« qĂ« shpreh lidhjen e njĂ« natyre tekanjoze ndaj njĂ« krimi qĂ« shĂ«non: âskandali i fundit qĂ« kishte kĂ«rcur (ngrirĂ«) monotoninĂ« kishte qenĂ« vetvrasja e njĂ« stomatologu skizofren. Po nuk kishte qenĂ« vetĂ«m kjo, ai kishte marrĂ« nĂ« udhĂ«n e largĂ«t dhe tĂ« bijĂ«n pesĂ«vjeçare, tĂ« braktisur nga e shoqjaâ. Kjo dhe mjaft aspekte tĂ« tjera e bĂ«jnĂ« kĂ«tĂ« roman njĂ« prozĂ« tĂ« mirĂ«filltĂ« letrare me dimensione tĂ« thella psikologjike, vlerat e tĂ« cilave shumĂ«zohen mes njĂ« racionimi tĂ« kushtĂ«zuar tĂ« hapĂ«sirĂ«s nĂ« tĂ« cilĂ«n ndodhin si tĂ« tilla ngjarjet e romanit. Kjo tĂ« bĂ«n tĂ« rrĂ«mosh nĂ« vite, nĂ« vitet qĂ« pasojnĂ« krijimtarinĂ« e Shpresa Vranarit.
Shpresa Vranari filloi tĂ« shkruajĂ« qysh kur ishte studente. Por, libri i saj i parĂ« doli nga botimi nĂ« vitet 1993. Ishin njĂ« tufĂ« tregimesh, si njĂ« provĂ« pĂ«r tĂ« filluar punĂ«n serioze. NĂ« vitet 1994 ajo botoi romanin âMos mĂ« gjykoniâ. Fati i heroinĂ«s Merita Kondi Ă«shtĂ« bazuar mbi njĂ« ngjarje tĂ« vĂ«rtetĂ« dhe heroina nuk del nga arradha e tĂ« persekutarave politike, por nga arradha e pĂ«rvetĂ«simimit tĂ« pasurisĂ« socialiste. Por ajo si edhe shumĂ« gra e burra qĂ« vuajtĂ«n burgun komunist, paraqet me ngjyra tĂ« thekshme shtazĂ«rinĂ« e sistemit, dhunĂ«n dhe çnjerĂ«zoren qĂ« arriti tĂ« bluajĂ« mijra e mijra jetĂ« , nĂ«n kudhrĂ«n e âligjeve komunisteâ. Kur autorja shkoi nĂ« Lidhjen e shkrimtareve dhe takoi poetin e ri Visar Zhitin, ajo u befasua kur dĂ«gjoi nga ai tĂ« thotĂ« âŠse⊠âky Ă«shtĂ« njĂ« roman i vĂ«rtetĂ«, po, po njĂ« roman .â Pohoi ai duke tundur qetazi atĂ« kokĂ« tĂ« mbushur me kaçurela gjysmĂ« tĂ« zbardhura nga vitet e gjata tĂ« burgut.
Ishte pastaj njĂ« vit mĂ« vonĂ« kur ajo boton romanin e marĂ« nĂ« konsideratĂ«, âE lojturaâ, qĂ« ishte njĂ« tjetĂ«r realitet makabĂ«r mbi sistemin komunist, njĂ« tjetĂ«r shuplakĂ« e fortĂ«. TashmĂ« syri i autores depĂ«rton deri nĂ« skutat e zdrangura tĂ« ndĂ«rgjegjes sĂ« klasĂ«s nĂ« sundim, âdinastisĂ« sĂ« komunizmitâ. Dhe tash jemi nĂ« njĂ« spital psiqiatrik, ku dhĂ«mbĂ«t e karierĂ«s komuniste shkatĂ«rrojnĂ« pa asnjĂ« drudhmĂ« keqardhje njĂ« jetĂ«.
ĂshtĂ« Tanja qĂ« e mbyllin brenda mureve tĂ« gurta tĂ« çmendinĂ«s, pĂ«r tĂ« shpĂ«tuar karierĂ«n partiake tĂ« familjes. ĂshtĂ« Tanja qĂ« akuzon me portretin e saj skeletik dhe dominant nga njĂ«ra faqe nĂ« tjetrĂ«n. ĂshtĂ« Tanja njĂ« lloj skulpture, ku fare mirĂ« gjithkush sheh skrupulozitetin e atij sistemi qĂ« ende dhe sot, nga njĂ« pjesĂ« ish komunistĂ«sh, tĂ« mbetur ende nĂ« kĂ«mbĂ«, si pas njĂ« rrebeshi⊠vazhdojnĂ« ta quajnĂ« si âkohĂ« e artĂ«â.
Një roman jashtëzakonisht me tematikë të fortë. Vranari përshkruan më të tmerrshmen e jetës në detaje të pamëshirshme për të. Vranari është jashtëzakonisht e aftë kur vjen puna për ndërtimin e një strukture dramatike. Ky është një roman për jetën, të cilën vetëm Zoti ta dhuron, një roman që godet lirshëm dhe përcjell fuqishëm simbolikën e tij për jetën edhe pse mundet e shkundet nga vetmia. Kjo është brutale fizike, ajo ekspozon brutalitetin në lojëra më të mëdha dhe të vogla që ne të luajmë, dhe kjo është mrekullisht tërheqëse dhe e dhimbshme edhe në të lexuar.
Shkrimtarja nuk e ka vetĂ«m pĂ«rshtypje mesazhin e saj nĂ« roman, duhet theksuar edhe njĂ« herĂ«. AftĂ«sinĂ« e saj pĂ«r tĂ« kombinuar detajet nĂ« çdo minutĂ« Ă« jetĂ«s sĂ« pĂ«rditshme me kontekstet e mĂ«dha historike e bĂ«jnĂ« Shpresa Vranarin, edhe pse njĂ« autore modeste, njĂ« autore me njĂ« prozĂ« tĂ« krijuar bukur, tejet interesante, qĂ« zor tĂ« kuptohet pse Ă«shtĂ« mbajtur kaq âe strukurâ, nĂ« njĂ« kohĂ« qĂ« Ă«shtĂ« konsultuar nga Dr Gjinovefa Halili e redaktuar nga shkrimtari Nasi Lera.
E gjithĂ« historia nĂ« roman Ă«shtĂ« mjeshtri e pĂ«rbĂ«rĂ« dhe shumĂ«dimensionale. Personazhe tĂ« lirshĂ«m, si protagonistĂ« duke ndryshuar, pjesĂ« e jetĂ«s, raporte konfidenciale tĂ« mbikqyrjes, dhe tĂ« gjitha plotĂ«suar me moto signifikative nĂ« çdo kapitull. Romani nuk Ă«shtĂ« kronologjik, por nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« pĂ«rsĂ«ritur rinxjerr kumtet dhe rrethanat nga periudha tĂ« ndryshme kohĂ« mĂ« parĂ«, jo vetĂ«m qĂ« tĂ« shtojĂ« rĂ«ndĂ«sinĂ« por tĂ« mbajĂ« deri nĂ« dihatje dhe nĂ« pezullim kronologjinĂ«, por edhe pĂ«r mĂ«nyrat e egra tĂ« emocioneve, dhe justifikimin e tmerrshĂ«m tĂ« vrasjes. Kjo Ă«shtĂ« administruar nĂ« qetĂ«si nga Shpresa Vranari nĂ« kĂ«tĂ« libĂ«r nĂ« lidhje me vetminĂ« dhe jetĂ«n, ku âE lojturaâ nuk Ă«shtĂ« thjesht njĂ« metaforĂ« nĂ« njĂ« kombinim tĂ« dimensioneve ... por njĂ« dimension qĂ« tĂ« mbajĂ« gjallĂ« lexuesit dhe tĂ« vĂ« nĂ« dukje papĂ«rkuljen dhe forcĂ«n e ekzistencĂ«s.
Ngadalshëm, ndjeshëm, por edhe kompletuar gjen shpalosjen e komplotit në thelbin e romanit, dhe kjo është një kënaqësi për të ndjekur më pas ecurinë. Ritëm me nge e narrativet oportunist që mundëson lexuesin të mbetet në mendjen e personazheve, dhe ansjelltas personazhet të kacafyten në memorjen e tij gjatë e gjatë. Kah fundi i romanit, autorja kapërcen ritmin. Pavarësisht nga zgjidhja e pashmangshme mes ndjenjave, Vranari arrin të lë qetë hapësirë edhe për dilemën e lexuesit, por kjo nuk duket fare e papritur papritur thuajse për të gjithë nivelet dhe tërë lexuesit e saj. Ky roman është bujar i dashur mes dhimbjes dhe qartëson shumë për talentin e shkrimtares Shpresa Vranari.
TĂ« shkruash e tĂ« rrĂ«fesh atĂ« çâka don, atĂ« qĂ« tĂ« shqetĂ«son e tĂ« rri si njĂ« pikĂ«pyetje e madhe nĂ« brendĂ«si tĂ« shpirtit tĂ«ndâŠĂ«shtĂ« e drejta e gjithkujt. Mjafton tĂ« gjesh shtegun e tĂ« zgjedhesh fjalĂ«n qĂ« duhet. Ky Ă«shtĂ« dhe lejtmotivi i atyre qĂ« marrin penĂ«n e shkruajnĂ«. TĂ« depĂ«rtojnĂ« nĂ« çdo shpirt e tĂ« japin sado pak nga pĂ«rvoja e ndjesive dhe mendimeve tĂ« tyre. Kjo Ă«shtĂ« dhe detyra e vĂ«shtirĂ« qĂ« marrin mbi shpatulla shkrimtarĂ«tâŠqofshin âtĂ« vegjĂ«lâ apo âtĂ« mĂ«dhenjâ. E hapin tej e tej zemrĂ«n me tĂ« vetmen dĂ«shirĂ« ...tĂ« komunikojnĂ« me lexuesit, tĂ« cilĂ«t nuk janĂ« tĂ« panjohur pĂ«r ta. Sepse ata janĂ« njĂ«shâŠnjerĂ«z qĂ« kanĂ« nevojĂ« tĂ« dĂ«gjojnĂ« âfjalĂ«nâ. Tek krijimtaria e shkrimtares Shpresa Vranari vjen kjo frymĂ« komunikimi me njĂ« stil tĂ« veçantĂ«, qe shpreh vetĂ« autoren nĂ« njĂ« lidhje tĂ« hapur, tĂ« sinqertĂ«, tĂ« thellĂ« dhe njerĂ«zore me lexuesin.
Shpresa Vranari u lind nĂ« qytetin e VlorĂ«s dhe pasi kreu studimet e larta, ka punuar pĂ«r njĂ« kohĂ« tĂ« gjatĂ« nĂ« profilin e saj si mĂ«suese e letersise shqipe dhe asaj tĂ« huaj, nĂ« shkollat e mesme. Jeta pĂ«r tĂ« ka qĂ«nĂ« âjetĂ«â si e mijĂ«ra personave tĂ« tjerĂ«. Po e veçanta e saj ishte dĂ«shira pĂ«r tĂ« shkruar, e cila kishte lindur qysh nĂ« fĂ«mininĂ« e largĂ«t, kur nĂ«n qiellin e verĂ«s, mbushur det me yje xixĂ«llitĂ«s, nĂ« fshatin Borsh, ajo dĂ«gjonte apo rrĂ«fente pĂ«rrallat dhe legjendat shqiptare. Ishte kjo njĂ« kohĂ« e bollshme, me brumin qĂ« pĂ«rgatitej qĂ« nga pikĂ«limimi i yjeve e deri tek stĂ«rkalat e detit blu. Por nĂ« veçanti ishte koha kur mĂ«soi tĂ« shoh tej e pĂ«rtej shpirtin, njerĂ«zit, tĂ« cilĂ«t do ta shoqĂ«rojnĂ« gjithandej gjatĂ« krijimtarisĂ« sĂ« saj.
Ju do të mendoni se mbi njëqind faqet e romanit kanë brenda vetëm fatin tragjik të pafund, por jo aty mes fletëve të arta të tij struket edhe një enigmë tjetër e cila zbulohet vetëm kur ke lexuar krejt hapësirën e ngjeshur mes një gjuhe tejet tërheqëse të autores.
