DUKE NDJEKUR VIJËN E HOLLË TË KUFIRIT MES VARIANTEVE
(Shënime mbi veprën “Balada shqiptare e murimit dhe marrëdhëniet me variantet e vendeve fqinje” e autorit Timo Mërkuri)
- Sa shumë pikëpyetje ngrenë krye në baladën shqiptare të murimit. Sa herë e lexojmë, ndiejmë ankthin e flijimit, ndiejmë drithërimën që përshkon trupin e nuses së re që duhet të vdesë, t’i thotë lamtumirë jetës, pa mundur të kundërshtojë. Nuk është një vdekje e zakontë. Një thikë e ngulur, një plumb që mbaron punë menjëherë. Ajo duhet të vdes ngadalë, duke mbajtur peshën e murit, duke iu prishur bukuria, duke ndier fundin e tmerrshëm. Edhe Antigona u varros e gjallë, por ajo ishte në një shpellë. Asnjë gur nuk e preku trupin e saj, vetëm heshtja dhe errësira e shtynë në vetëvrasje. Po nusja e vogël e baladës është e guximshme, ajo kërkon t’i lënë gjirin jashtë, për të ushqyer djalin, sepse aty sheh të ardhmen. Djali është vazhdimësia e saj, është ëndrra e saj jetësore që do të përmbushet në një trup tjetër që ka gjakun e saj.
Baladat kanë qenë gjithmonë në vëmendjen e studiuesve të folklorit e letërsisë, duke gjeneruar këndvështrime të reja. Duke u peshuar në kohë të ndryshme ato kanë zbuluar të dhëna që lidhen me ekzistencën e një kombi dhe jetën shoqërore e mënyrën e organizimit të saj. Këto të dhëna “janë fshehur” mes rreshtave të baladave duke gjetur aty vendstrehimin më të mirë e më të sigurt. Sipërmarrja e një studiuesi për t’i çkodifikuar nuk është e lehtë. Arena e njohjes duhet të jetë shumë e gjerë. Të ndërtosh një libër për një baladë të vetme, t’u japësh jetë mesvargjeve, të krahasosh variantet e ndryshme të saj, pa rënë në përsëritje të lodhshme, është një ndërmarrje edhe më e vështirë.
Balada e murimit me gjithë specifikat e saj, e shtrirë jo vetëm në kufijtë e Shqipërisë, por në gjithë Ballkanin, është bërë objekt studimi në librin e Timo Mërkurit “Balada shqiptare e murimit dhe marrëdhëniet me variantet e vendeve fqinje” . Siç shihet edhe nga titulli, synimi i kësaj sprove është vënia përballë e shumë varianteve të baladës, me qëllim krahasimin, evidentimin e të përbashkëtave dhe veçorive të secilës.
Që në hyrje Mërkuri na njeh me drejtimin e studimit të tij: “… ka një unitet në tërësinë strukturore, duke u mbështetur tërësisht në element tipikë shqiptarë( siç mbështetet çatia mbi trarë) dhe konkretisht mbështetet te “besa”, “tre vëllezërit ndërtues”, “te vëllai i vogël”, “pozicioni i gruas ndaj burrit” etj, ndërkohë që versionet e disa popujve fqinjë, e bazojnë zhvillimin e subjektit te “ndërhyrja e zotit”, “porosia e zanës(vila )” apo fjalët e një “zogu (dërguar nga Zoti) etj. ”
Këto do të jenë shtyllat(trarët) ku do të mbështetet studimi i Mërkurit. Ai sfidon që në hyrje dhe paraqet disa teza që duhen mbrojtur me kujdes, me fakte, me të dhëna nga baladat, që janë strukur në përbërjen e tyre, por mjafton të gjesh çelësin për të hapur portën e të fshehtave. Mërkuri di të hapë porta, mbledh material baladash në motërzime të ndryshme në Shqipëri, Kosovë, Mal të Zi, Greqi, Bullgari etj. Në shumësinë e varianteve ai përzgjedh ato variante që paraqesin të dhëna që do ta ndihmojnë të mbrojë tezën e tij. Fakti që në vendet fqinje baladat janë mbledhur më shpejt, nuk i bën ato më të vjetra. Ai sjell fakte dhe argumente që të vërtetojë se varianti shqiptar është më i vjetër. Për këtë i referohet jo vetëm “dendësisë më të madhe të versioneve të baladës, ndonëse ka hapësirë më të vogël gjeografike”, por edhe unitetit të tërësisë strukturore. Siurisht nuk mjaftohet vetëm me pohimet e gjetjet e tij, ai gërmon në studimet e autorëve të tjerë shqiptarë dhe të huaj, duke i marrë si pika referimi që koha i ka vërtetuar. Me gjithë përpjekjet e zbulimet që bën, Mërkuri pohon thjesht: “Me gjithë këto elemente, ne nuk synojmë që të vërtetojmë autorësinë primare për këtë baladë.”
Ai merr një nga një elementet bazë të baladës, lindjen, funksionin dhe kombësinë, për të parashtruar idetë e tij. Edhe këtu ai nuk del i vetëm. Referimi ndaj autorëve të tjerë si Hahn, Megas etj, i jep fuqi e mbështetje mendimit të tij, duke treguar se ka mjaft fakte që e pohojnë, duke veshur qyrkun e një studiuesi e njohësi të mirë të folklorit shqiptar.
Autori nuk mjaftohet me vënien përballë të varianteve të ndryshme të baladës së murimit. Ai shkon edhe më tej, në antikitet, të kërkojë shembuj të flijimit. Ndalet te Eskili me Ifigjeninë, duke sjellë një paralele që do ta ndihmojë për të përcaktuar kohën e baladës. Megjithëse i mëshon faktit që Ifigjenia pranoi të vetëflijohet, konstaton se koha e këtij flijimi, edhe pse të kërkuar nga perëndia, është më e vonë, sepse, në fakt, ajo nuk u flijua. Në momentin e fundit u zëvendësua me një drenushë. Koha e kësaj historie, është më e vonë, kur flijimet e grave, u zëvendësuan me flijimet e kafshëve. Autori përmend fjalët : “pagane” dhe “matriarkat” për të përcaktuar kohën e baladës.
Studimi i varianteve të ndryshme bëhet duke filluar me Kështjellën e Rozafës. Mërkuri thekson: “Në folkloristikën shqiptare “ balada e murimit në Kështjellën e Rozafës” ndrin si ylli polar në yllësinë e baladave.” Ky variant gjendet edhe në serbisht me titull “Zidanje Skodra” “ Ndërtimi i Shkodrës”. Për të vërtetuar mendimin e tij, autori i kthehet historisë së ndërtimit të qytetit, duke hulumtuar në analet e historisë duke sjellë fakte se sllavët nuk e kanë ndërtuar qytetin e Shkodrës, pasi ata kanë ardhur në Ballkan shumë më vonë se ndërtimi i saj.
Ka një pikë të fortë në këtë punë të madhe të ndërmarrë nga Timo Mërkuri dhe ajo është forca e argumentit. Ai kërkon që burimi i të dhënave të jetë i saktë dhe i besueshëm, ndaj u referohet autorëve të ndryshëm. Vendosja e datave të sakta e emrave të sjellë nga bota letrare e kohës kur u njoh kjo baladë në Europë, si një baladë serbe, bëhet për të vërtetuar se Vuk Karaxhiq i ka bërë shtesa artificiale baladës, e ka incizuar dhe ia ka paraqitur botës letrare të fillimshekullit të XIX.
Komentet e autorit për çështje të ndryshme që lidhen me këtë baladë, janë të një cilësie shumë të lartë. Ai paraqitet si një njohës i mirë i folklorit dhe u shkon deri në fund argumentave që lidhen me ndërtimin e baladës, qoftë në elementet letrarë, qoftë në ata joletrarë. Ai ndalet në variantet që kanë dallime të mëdha, që kanë elemente që përmbushin tezën e tij.
Në libër sillen edhe variantet e baladave të zonave të ndryshme, që vetë lexuesi të shoh nga afër konstatimet e autorit dhe të “bindet” për vërtetësinë e tyre. Autori trajton me detaje të shumta, argumentet e veta. Krijon pamje madhështore në interpretimet e vargjeve të baladës si në rastin e Rozafatit : “Heshtja që të imponojnë këto vargje (vargjet 1-9 të baladës) i ngjan qetësisë para furtunës, por drama nuk mund të luhet në një skenë të vogël sa gjerësia e lumit Buna, prandaj… fryni një freski e hollë,/ e naltoi o mjegullën/ e naltoi o deri në Valdanuz…, duke e zgjeruar në këtë mënyrë “skenën e teatrit”. Drama gjëmëmadhe që po afrohet, jo vetëm që ka nevojë për një “skenë” shumë të madhe, ku do të interpretohet, por edhe për faktin se kjo “skenë” do shërbejë edhe si një bazë nisjeje në distancë dhe në kohë për baladën.(f. 61)
Duke u marrë me “skenën”, vendin ku do të luhet kjo tragjedi pagane, Mërkuri tregon detajet që e shqiptarizojnë baladën, por që në fakt nuk janë ato që duken. Ai i mëshon faktit që ka parashtruar që në fillim se besa, tre vëllezërit, vëllai i vogël, riti i murimit etj, janë shqiptare.
Balada është sjellë në disa variante shqiptare dhe të huaja, duke u bërë një arenë në të cilën gladiatorët shpalosin aftësitë e veta. Jo më kot janë sjellë në libër për t’u përballur e për të shpalosur armët dhe vlerat e tyre. Ato flasin për histori e tragjedi njerëzore duke u dhënë rëndësi elementeve të ndryshme. Në këndvështrimin e Mërkurit ato “flasin” me një gjuhë që nuk ishte njohur deri më sot. Ato tregojnë atë që kanë dashur ta shpalosin gjithmonë, ato mbartin të dhëna që duhen studiuar për të nxjerrë përfundime prej tyre.
Referimet ndaj studiuesve të ndryshëm, tregojnë se për autorin janë të rëndësishme edhe mendimet e të tjerëve në lidhje me këtë temë. Herë pas here në studiues të ndryshëm ai ka gjetur fakte që kundërshtojnë njëra-tjetrën dhe ka mbajtur anën e njërit prej tyre duke e argumentuar mendimin e tij. Këto qëndrime në fakt janë një hap më tej për vërtetimin e tezës së tij.
Libri ngre çështje të ndryshme për një baladë, mund të thuhet se balada është trajtuar në këndvështrime të ndryshme, në mënyrë të shterueshme. Po kështu ka sjellë edhe këndvështrimet e të tjerëve , duke i pranëvënë. Kështu autori i jep mundësi vetes të diskutojë rreth çështjeve më të rëndësishme që lidhen me baladën e murimit, duke u bërë pjesë e diskutimit të madh për këtë baladë shqiptare , duke u renditur si një ndër studiuesit më të zellshëm të saj.
Ky libër është edhe një arkiv që ka mbledhur variante të ndryshme të baladës, të sjella jo vetëm në gjuhën shqipe, por edhe në gjuhët e vendeve fqinje. Bashkekzistenca e tyre në të njëjtin libër do të thotë shumë. Autori, duke i pranëvënë, u ka dhënë mundësinë që ato të flasin vetë dhe të tregojnë gjithë historinë e tyre. Gjithashtu në libër ka edhe foto të vendeve ku mendohet se janë bërë flijimet dhe kanë lindur baladat. Që nga thellësia e shekujve, themelet e tyre të forta tregojnë për madhështinë e flijimit dhe arsyen e qëndresës së tyre.
Bashkë me baladat kanë lindur dhe legjendat për këto vende. Legjendat tregojnë atë që ka ndodhur pasi janë bërë flijimet. Ato na tregojnë se si nga gjiri i lënë jashtë i gruas, vazhdon të pikojë qumësht për të ushqyer djalin e lënë jetim, se ura dridhet herë pas here, sepse e ka mallkuar gruaja që është murosur aty, herë flet era që mbart ende ulërimat e rënkimet e grave të flijuara. Duket sikur këto legjenda kanë lindur për të vërtetuar ato që thuhen në balada, duke u bërë bashkudhëtare të plagëve të shoqërive të kohërave të ndryshme.
Mërkuri parashtron edhe diskutimet që janë ngritur rreth baladave, shpjegon nga ana historike elementet që janë futur në to, duke na bërë dëshmitarë të gjetjeve e argumenteve të tij. Ai i shkon deri në fund çdo diskutimi. Kështu pasi parashtron risitë e variantit të Elbasanit, ku kemi një mallkim të nuses, që e quajnë “nusja frikacake” e baladës shqiptare, ai argumenton arsyet e forta të kësaj tronditjeje dhe arrin në përfundimin se “Mosha e re dhe fëmija që lihet jetim, janë dy argumente më se të fortë, që përligjin paraqitjen e tronditur të kësaj nuseje në çastet e një vdekjeje mizore.”
Gjatë gjithë ndërtimit të tekstit të këtij libri Mërkuri i mëshon faktit se në Shqipëri ekzistojnë variante të murimit në kështjellë (Rozafa), në urë (ura e Fshajt psh) si dhe në kishë (fshati Lin i Pogradecit). Autori tregon se të gjitha këto murime(flijime), lidhen nga elemente të qenësisë shqiptare dhe paraprihen nga motivi i besës, që ka një rëndësi të veçantë për ta. Në lidhje me murimin në kishë, Mërkuri dëshmon edhe njëherë se për të është e rëndësishme të njohë gjithçka që nga rrënjët. Kështu ai bën një parashtrim të gjatë për përhapjen e krishtërimit në Ballkan dhe krahas faktit që në asnjë vend ballkanik nuk ka murime në kishë, flet dhe për martirët e shenjtorët shqiptarë.
Mërkuri e di mirë se ku dhe si ka lindur balada. Ai di çdo detaj që nga më i vogli e deri te më i madhi, di të interpretoj çdo fjalë në të, e shikon të lidhur me jetën shqiptare, i njeh mirë evoluimet e shoqërisë, mënyrën e funksionimit të saj, mentalitetin shqiptar. Ai di t’i vendosë baladat në kohën që janë krijuar, duke analizuar me hollësi të dhënat. Po kështu, variantet në periudha të ndryshme e në vende të ndryshme, brenda territorit shqiptar, kanë dallime mes tyre. Ato lëkunden nga varianti në variant, brenda një trungu të përbashkët duke veshur tipare të kohës e vendit. Analizat e gjata të elementeve historike, vetëm për të vërtetuar një të dhënë të baladës, janë treguese të punës së madhe e këmbëngulëse të autorit për realizimin e këtij libri.
Libri “Balada shqiptare e murimit…” ka rëndësi në fushën e strudimit të baladave shqiptare, sepse ai gjakon jo vetëm në folkloristikën tonë, por edhe në atë të popujve fqinjë duke sjellë veçori e të përbashkëta midis tyre. Ai bëhet një arenë ku shpalosen cilësi të baladës së murimit dhe njëkohësisht është një mbrojtës i fortë i autoktonisë së variantit shqiptar, megjithëse nuk duket në pamje të parë se ky është qëllimi i autorit për këtë sprovë. Duke ndjekur vijën e hollë të kufirit mes varianteve të ndryshme, Mërkuri evidenton perden e kohës në çdo variant dhe guxon ta heqë atë për të lexuar në brendësi të ndërtesës. Ky lexim është i kujdesshëm, i argumentuar qartë, i vendosur në rrafshin kohor që mund ta përligj ekzistencën e çdo varianti të baladës, duke u bërë një çkodues që mbush zbrazëtitë që enden të pafata në baladat tona.
Mërkuri tregon se ka ende për të dhënë në fushën e studimit të folklorit. Ky autor, që endet pas çdo vargu popullor që gjallon në zonën e tij të origjinës, pas çdo krijuesi e interpretuesi që ka lënë gjurmë, pas çdo risie që nxit kureshtje, po bëhet një udhërrëfyes i mirë për folklorin tonë. Ai e njeh mentalitetin e popullit të vet, ndaj arrin ta analizojë krijimtarinë folkloristike të tij. Me këtë libër ai do të vendosë edhe një mbështetje tjetër për baladën shqiptare të murimit.
NATASHA XHELILI
Delvinë, 14. 09.2021
