Konsiderate , per romanin “Keneta “ te Fatmir Gjates
Prodhimtaria letrare e viteve te diktatures moniste , ne Shqiperi , eshte e gjere dhe e gjithaneshme . Ne shtypin e viteve post moniste jane cfaqur mendime , qe kundershtojne njeri tjetrin . Ekstremistet shprehen se kjo letersi , nuk i duhet me popullit . Ajo lloj letersie i sherbeu diktatures dhe duhet eliminuar . Moderatoret thone se duhet te korigjohet e te rishkruhet, behet fjale , per letersine extremiste , qe i ka mbajtur iso pushtetit .
Per ate regjim ,si per cdo tjeter , brezat duan te dine se cili ishte dhe c’karakteristike autentike kishte Atdheu . Cilat ishin idete desidente te kohes dhe kush i mbarte . Letersia ka vlera dokumentare . Mjafton te permendim letersine e periudhes antike . Askush nuk mund ta parafytyroje te kaluaren , pa ju drejtuar letersise te kohes . Letersia ka qene dhe eshte ciceroni , qe na tregon nga kemi ardhur dhe ku shkojme .
Romanistika shqiptare , u konsolidua gjat diktatures , duke u nisur nga nje fillim tejet i brishte . Qindra shkrimtare te tjere shqipetare kane kontribuar me veprat e tyre , ne te tera zhanret , duke krijuar sejcili nje individualitet letrar te mirenjohur , ne pershhtatje me talentin e vet . Disidentet , qe kane debutuar , brenda regjimit , jane masakruar , si c ka ndodhur me Vangjel Leshon , Trifon Xhagjiken, Blloshmin e te tjere te ngjashem . Veprat e tyre as kane humbur , as tjetersohen . Disidente te tjere , si Pjeter Arbnori Visar Zhiti etj , u burgosen . Kjo plejade shkrimtaresh kane krijuar nje rryme letrare , te emeruar “Letrsia e burgut “. Eshte nje letersi , qe flet mbi egersine e asaj diktature te pa shembellt
Eshte absurd gjykimi tjeter , qe ajo letersi duhte te retushohet. Si mund te ndermerret nje veprimtari e tille , qe barazohet me retushimin e historise , te nje periudhe kohore . Flasim , per realitet , per histori ; pse te tjetersohet realiteti . Kur retushohet , nuk quhet realitet .
C’do te kishte ndodhur , ne se Franca , Anglia , Gjermania , do te kishin eliminuar letersine e krijuar , ne kohen perpara se borgjezia e tyre te behej klase sunduse ? Do te kishim kombe te cperfytyruara, pa trashegimi . Ato do te ishin shtete pa letersi , po te vepronin sic pretendojne disa ekstremiste te sotem shqipetare , per letersine tone te socrealizmit .Ajo ka vlere shpirterore dhe dokumentare, pa perfillur ndonje nostalgjik.
Kur shkruhet nje roman , qe e pranon masa e lexusve , konservon nje pjese jete te atdheut , per periudhen , kur behet fjale . Une e kam pershkruar gjere e gjate bonifikimin bujqesor te Shqiperise , duke filluar nga projekti , prej inxhinjerve italiane dhe perfitimet ekonomike , qe jane siguruar nga cfrytezimi shkencor i kesaj ultesire , me nivel te larte produktiviteti . Bonifikimi i Ultesires bregdetare ka ndodhur ne vitet 1945- 46, une s’kisha si te kisha njohuri , per kete veper , kur jetoja ne nje fshat te vogel , ne juge te Shqiperise , qe besohet se nuk dihej kuptimi as i fjales kenete .
Versioni shteteror , per tharien e kenetave , qe mesohej dhe ne shkolle , ishte ky: “ Pushteti popullor , nen udheheqjqn e Partise , ndermori planin , per tharjen e kenetave te Ultesires , qe mbanin nen uje rreth 50 mije Ha. toke , nga me te mirat dhe u zhduken mushnonjat anofelis , qe shkaketonin malerjen vdekjeprurese . U eliminuan nga Partia , grupet sabotatore . As nuk ziheshin ne goje projektet italiane , as porosia e Zogut . “
Ne vitet 60 te shekullit te kaluar , une punova ne ish fermat shteterore , ku njoha shume ish te burgosur politike , prej tyre mesova version tjeter , te bonifikimit shqiptar . Ky version perbehej si vijon : “ Projektin e bonifikimit te Ultesisres e kryen inxhinjeret italiane , me kerkesen e Zogut . Fuqia punetore ishin te burgosurit , nga diktatura . Keta dhe njerzit afer tyre , u akuzuan , per sabotim , ne bonifikimin e kenetes se Maliqit , qe ishte specifikisht ndryshe , sepse ujet e saj do te derdheshin ne lume , jo ne det. Nga gjyqi special , u denuan me varje dy inxhinjere dhe tre te tjere me pushkatim. Faktikisht nuk kishte sabotim . Njerzit me te cilet pata biseduar , me paten thene se vete ata , nuk paten punuar ne bonifikiminin e Maliqit , por u kishin treguar bashevuajtesit . Gjithcka eshte realizuar me krahe , pa mekanizma . “
Ky eshte versioni i besushem i bonifikimit te Ultesires bregdetare shqiptare , qe mbetet investimi me I madh , qe eshte kryer ne Shqiperi , ne te gjitha kohrat . Nuk kam takuar balle per balle asnje person qe ka punuar ne tharjen e kenetes se Maliqit, por e kam njohur specifiken e kesaj kenete , qe komunikonfe me lumin Devoll .
Versionin real , per kete investim , une dhe shume te tjere , e kemi pase ditur , ne forme krejt sekrete . E vetmja veper letrare e shkruar , per kete veper madhore , eshte romani i Fatmir Gjates , me titullin linear “Keneta “ . Gjata eshte shkrimtar i socrealizmit, prandaj e lexova kete roman , per te pare cilat ishin devejimet nga versionet , qe kane qarkulluar ne regjimin monist . Romani , qe kam ne dore , eshte i botimit te vitit 1977. Shtypshkronja “Mihal Duri “ Tirane , me tirazhin 10 mije kopje . A eshte romni I Gjates , nje liber me frymen e kohes , apo eshte nje veper , qe i qendron kohes . Kete do sqaroj ne kete esne time .
Fillimisht do t’I drejtohem nje gjykimi , te A. Pipes , per letersine e realsocialit .
Arshi Pipa , nje kritik letrar objektiv, ne librin e vet” Subvercion drejt konformizmit , fenomeni Kadare” , Shkruan : “ Artistet nuk mund te jene detyrimisht shembuj te heroizmit moral. Qe te kene mundesi te shprehin vetveten ne regjimet diktatoriale ata duhet te mbijetojne , por ka menyra , per te jetuar dhe grade kompromisi , pa bere loje te dyfishte dhe pa u shitur krejtesisht “ ( F. 77 – botim i “Phoenix “1999, perkthyer nga Bardhyl Shehu )
Ne kete fryme do ta analizojme , “Keneten “ e Fatmir Gjates dhe ne anallogji me te edhe vepra te tjera te shkruara gjat monizmit te shofim cili eshte raporti , midis heroizmit dhe mbijeteses , qe stigmatizon , Arshi Pipa .
Fillimisht po jap shkurtimisht permbajtjen e shkurter te romanit. Ngjaria eshte vendosur ne fshatrat , per rreth ish Kenetes, qe nga Zvirini , ne Gore, nga Liboniku ne Vishocic , Opar dhe ne kantjerin , per tharjen e kenetes . Puna drejtohej nga nje kantjer dhe nje drejtori , me organika te miratuara nga Komiteti i Partise Komuniste te rajonit dhe te nje komiteti vartes , qe vepronte brenda drejtorise se tharjes se Kenetes . Teknikisht punimet drejtoheshin nga Ministria botore . Fuqia puntore sigurohej me fshatare vullnetare , qe nderroheshin ne c’do 2 jave . Fuqia e thjeshte puntore leviste n ga 13 mije vullnetar , deri ne 10 mije . Kater inxhenjeret , qe drejtuan punimet ishin Abdyl Sharra , Kujtim Shaqiri, Vasil Minga dhe inxhinjeri italian Skutarini .Vasil Minka , banonte me te shoqen , Zyrake , ne Maliq . Shtepia e tyre ishte dhe nje qender kordimi te veprimtarise te grupit “sabotator” . Nderlidhjen me Fullcin , ne Tirane , i kryente Zyraka .
Veshtiresite natyrore dhe te terenit ishin te medha edhe per faktin se mjete mekanizuara ishin te pakta . Nje dite , nen tufan , u rrezua kapanoni i vullnetareve , pati nje te vdekur dhe shume te plagosur . Keto veshtiresi , aparti i Partise ne kantjer dhe qark , i emertonin si akte sabotazhi . Kjo llogjike , mbeshtetesh nga gjyqet e shumta , qe zhvilloheshin ne Tirane , kunder deputeteve , klerikeve , nepunesve etj . Nuk vonoi dhe u arrestuan , ne Maliq te 4 inxhinjeret dhe Zyraka . Me proceduara te pershpejtuara , grupi “Maliqi “ , u ekzekutua ne Maliq . Tre me pushkatim dhe dy me varie ne liratar .
Jane pershkruar me hollesi ngjarjet rreth personazhit Stavri Lara dhe familjareve te tij . Ky ish partizan , u plagos dhe I humbi lidhjet me familjen . U quajt i vdekur , kur befas u cfaq ne shtepi dhe u emerua sekretar i Komitetit te Partise , ne Mliq . Punimet e bonifikimit te kenetes , u zhvilluan te tera nen drejtimin e tij , simbas parimit monist , Partia mbi te gjitha .
Ne nje kohe u tansferua inxhinjeri , Abdi Sharra dhe ne vend te tij erdhi bashkekestudenti me te , Kujtim Shaqiri . Te dy inxhinjere me kapacitet dhe ish studente te Fulltcit. Nuk mund te linte autori , pa realizuar kete lidheje , kur Fulltzi , u rikthye ne Shqiperi , me funksion politik , si Zvevendes i kryetarit Jakobs , qe erdhen , per te vrojtuar dhe krijuar lidhje diplomatike me qeverrine e re te vendosur , pas lufte .
Autori , lidhjen e Fullcit , me ish nxenesit e tij , e ka emertuar sabotim dhe nuk mund ta quante ndryshe . Ishte agjenturiore ose jo agjenturore , midis inxhinjereve dhe Fulltcit ,nuk mund te besohet , sepse ai shtet akte sabotazhi dhe armiqesi , quanin dhe kur bisedonin dy shoke , perndonje padrejtesi shoqerore te kohes . Per kohen e sotme , bashkepunimi Fulltz – inxhinere konsiderohet progresive , duke pasur parasysh , qe nuk do te vendosej diktatura enveriste .
Ne menyre te natyrshme , pershkruhet perditshmeria ne kantjer dhe jo vetem puna , por dhe mardheniet njerezore . Lidhjet dashurore , jepen ne tere dimensionet , qe i ka dhene koha , kesaj ndjenje mbi natyrore , nga ku lind dhe zhvillohet jeta . Gjat zhvillimit te romanit ka dashuri , divorce , kontradikta dhe pajtime . Autori e ka ndjekur zhvillimin jetesor , me kalem ne dore . Eshte romancier , qe nuk i shpeton asgje nga mjedisi , ku ngulet per te pershkruar dhe nga plani , qe ka bere , per te plotesuar mjedisin dhe kontradikten baze te romanit . Simbas socrealizmit , pershkrimet e dashurive , divorceve , martesave , duhet te ishin te reduktuara , sepse edhe ne to , nderehynte Partia , madje dhe lagjia .
Vleresimin e “Kenetes “ do tja neneshtrojme edhe gjykimit kritik te Arshi Pipes . Vepra e Gjates ruan raporte midis heroikes dhe mbiekzistences , qe do te thote e ka kaperxyer ngurrtesine e socrealizmit .Autori ka zbuluar nje fakt tjeter interesant . Fshataret per rreth kenetes punoin vullnetarisht, sepse pretendonin , te merrnin ndonje cope toke , nga fundi i kenetes . Eshte koha , kur ende nuk flitej per kooperativizmin monist.
Kjo eshte permbajtja e romanit Te Fatmir Gjates . Me sa duket , eshte roman i socrealizmit , por nuk eshte zhvilluar me shabllonet zhdanovjane . Sikur sot te ulej ta shkruante Fatmir Gjata , do te ishte po ky roman , me ndonje ndryshim , jo thelbesor . Perpara se te shkruaj ndonje karakteristike tjeter te romanit , me duhet te shtroj nje pyetje , per ekstremistet : Si mund te hiqet nga qarkullimi , nje veper e tille ? Askush nuk ka shkruar , per veprat bonifikuse, vec romancierit , Gjata . Ato jane nje problem natyror , me perfitim te madh ekonomik . Ato nuk I bonifikoi monizmi , por populli . Kjo duhet pasur ne qender te vemnendjes . Vetem populli krijon ,ne c’do sistem . Diktaturat kane perfituar , nga djersa dhe gjaku popujve , sic perfitojne dhe pasurohen oligarket , sepse pushtetaret moniste , jane oligarke .
Nen siperfaqen , ku do hapej kanali ckarkus , qelloi nje masiv shkembor . me volum 150 metro kub dhe i pa parapare ne projektin italian . Ne se do te vonohej armatura e kanalit kryesor , toka do te pesonte errozion , qe do ta sillte situaten ne piken zero . Kjo nuk ndodhi , jo nga fati , por nga pjekuria e inxhinerve dhe drejtusve te asaj kohe ,bij te popullit, qe ndermoren nisma te medha , ne sherbim te Atdheut .
Do te ishte nje katastrofe kombetare , jo thjesht per shpenzimet kolosale , ne vlera materiale dhe jete njerzish , por do te ishte nje dekorajim shqiptar , per te marre vepra te tjera , qe jane ndryshuan faqen ketij shteti te prapambetur ne ekonomi , teknike dhe kulture . Shqiperia ishte e lodhur dhe e sakatuar nga lufta , disfata te tilla , nuk mund t’i perballonte me nje popull , qe e kercenonte zija e bukes .
Diktaturat kurre nuk kane bere vepra , pa llogaritur interesat e pushtetit te tyra . Populli nuk ka ambicje pushtetore . Populli eshte i pa mposhtur . Po qe se Gjata nuk do te na linte kete roman , askush nuk do te dinte , cila ishte saga e tharjes se kenetes se Maliqit , qe ishte ndryshe , nga te gjitha ish kenetat . Ish kenetat bregdetare u derdhen ne det , ndersa keneta e Maliqi u derdh ne lume . Kjo eshte nje vecori me rendesi inxhinjerike . Meret me mend c’fare presion uji , perballon diga , qe u inagurua nga Inxhinjer Mborja , nje intelektual i devotshem i viteve 30 . Per vete faktin , qe inxhinjeret e rinj u denuan , barra e teknikes dhe e ndertimit , u ckarkua te ky inxhinjer , qe nisi pune , diten e pare te fillimit te punimeve , ne Maliq , dhe inaguroi porten e ujit te kenetes , mbi uren e ndertuar gjat procesit bonifikus .
Kete moment autori na i ka pershkruar me dashuri te rralle profesionale dhe njerezore . Inxh Morja , i vetem po hapte porten mekanike , qe ndan keneten nga lumi . Stavri Lara , kerkoi qe dhe ai te ishte prezent me Inxh. Morjen . Nuk dihej , ne se ujet e kenetes do te rrithte nen une , apo do ta merrte uren me vete . Ne kete moment solemn , Inxh. Morja i tha Stavri Lares : Une do te jem i vetem perballe ketij rreziku , sepse jam zbatus i projektit . Nuk dua te kem shoqeri me njeri , ne kete perballjje me furine e ujit te kenetes shekullore . Po qe se me merr vala e ujit, e meritoj kete denim . Xhesti I Inxh Mories , ishte sa besim ne kalkulimet inxhinjerike , aq dhe heroik . Ky eshte perfaqesus i denje i intelektualve te viteve 30 , ose illuministet shqiptare . Besohet se autori na I paraqet , kete moment , per te trguar , se intelektualet , kane rolin e dyte , pas popullit , per veprat e medha te bonifikimit , ne nje fushe krejt mocalore .
Do te ishte nje katastrofe kombetare , jo thjesht per shpenzimet kolosale , ne vlera materiale dhe jete njerzish , por do te ishte nje dekorajim shqiptar , per te marre vepra te tjera , qe jane ndryshuan faqen ketij shteti te prapambetur ne ekonomi , teknike dhe kulture . Shqiperia ishte e lodhur dhe e sakatuar nga lufta , disfata te tilla , nuk mund t’i perballonte me nje popull , qe e kercenonte zija e bukes .
Zhvillimi i temes se romanit , perben nje kontribut me vlere , ne frazeollogjine artisike te romanit shqiptar . Kur lexon ,te krijohet pershtypja se degjon gurgullimin e Devollit shqiptar . Nuk diktova asnje gabim frazeollogjik dhe ortografik , megjithse ne ate kohe , pak rendesi u kushtohej botimeve cilesore . Libri eshte i paisur me komente nga Dhurata Xoxa . Ne fund vijojne 10 faqe me shenime , per zberthimin mesimor te romanit, ne shkolla . Si pjesa e komenteve dhe shenimet kane influence te theksuar partiake , ashtu sic e kerkonte koha moniste . Romani duhet te vleresohet , jo mbi keto shtesa , por ne kuptimin real permbajtesor dhe artistik . Autori e njef mire gjuhen , jo vetem ata drejtshkrimore , por dhe nendialektet gjuhesore te fshatrave.
Diallogjet jane shume natyrale dhe zberthejne problematike , ne pajtim me subjektin kryesor te vepres . Ja si zhvillohet nje bisede e shkurter i nje inxhinjeri , me nje punetor:
- Ah , sikur t’i kishim te tere keto makineri!
- Shendosh krahet .
- Te bonifikojme me krahe ?
- Ku ka ndodhur kjo ?
- Ne Shqiperi le te ngjase ! ( F144 )
Nuk ka pse te komentohet ky diallog i shkurter , qe zberthen nje situate te nje procesi me vlera historike dhe perfitime te nje siperfaqe bujqesore kolosale .
Po permend dhe nje dialog , midis Stavri Lares , sekrtari te Partise dhe nje grupi puntoresh , qe kerkonin te largoheshin , per punet e stines ne fshat .
- S’ka kush na i korr grurin , u degjua nje ze nga turma
- S’kemi krahe te tepert .
- Edhe ketu fleme jashte si bagetia . Na keni thene se c’do gje do te jete ne rregull . Ama c’rregull.
Keto biseda , kane qene reale , por shume te veshtira te shkruheshin ne leter ,ne ate kohe , nga cilido shkrimtar , qe ishte i monitoruar rrepte .
Hapur , pa dorashka flitet , per burokracine e pushtetit , per pa aftesite e funksionarve ne Ministri . Ja si shprehen , keto mardhenie , ne nje rrast , po ka me dhjetra te tille : “Kur Abdiu , i kerkoi Ministrit , mjete mekanike , Ky , pa e prishur qejfin , i tha Abdiut , se kerkon qiqra ne hell , por tani , qe kaloi nje fare kohe , ai filloi t’i japi te drejte , Kujtim Shaqirit , i cili theksoi , se ne Shqiperi kishin dale ne siperfaqe forcat e erreta , dhe kishin zene vendet kyce , duke drejtuar shtetin dhe popullin . “( F 155)
Te shqiptohen sot keto fjali , nuk perben ndonje gje specifike , por t’i shkruaje keto , ne vitet 70 te shekullit 20 , ne Shqiperine ultra staliniste , eshte e pa konceptushme .Gjata , na i ka shkruar ne romanin , qe qarkulloi brenda Shqiperise diktatoriale , ku monitorohej dhe levizja e gjetheve te shkurreve .
Romancieri Gjata , eshte mjeshter i pershkrimeve te natyres dhe mjediseve , ku zhvillohet teatri i ngjarjeve . Keto lidhje perbejne karkasen e nje romani , qe mbetet gjinia me e livruar dhe me e veshtira , e te tera zhanreve letrare .
Ja si pershkruhet natyra , ne nje rrast , kur bisedohej , per problemet e punes ne kantjer : “ U zhduken hijet e gjata , po c’do gje u be me e erret . Hijet e pluhurosura te shelgjeve shushurisnin lehte . Nga malet zbriten zogjte dhe qielli u mbush me cicerimet e tyre te mbrehta .Thellezat ja thirren kenges , neper manaferrat dhe shkembinjte e Gradishtes. Tatepjete faqes te Hijes se Korbit zbriten lopet , qete dhe kuajt . Ne bregun e Krastafillakut u duken dhente …. Ajri u mbush me tringellima kemboresh , me shushurimen e gjetheve , me thirrje , kenge e te qeshura te cfrenuara . Devollinjte , ne nje lendine rrethuar me dushk te shkurter dhe dellinja , ja kishin marre kenges , Te plepi i Bilishtit dy martina rane ….. “ ( faqe 280 )
C’vihet re ne kete pershkrim mjedisor ? Fillimisht permendim se pershkrime natyrore , si ky me siper , gjenden me dhjetra ne veper. Autori , eshte njohes I holle I natyres dhe jetes se fshatit . Kur shkruan se gjethet e shelgjeve , jan e te pluhurosura , mbahet parasysh shtrirja gjografike , ne lartesi . Shelgu eshte i pari , pastj vine dushku dhe geshtenja . Gjethet e Shelgut presupozohen te kene me shume pluhur . Zoqte nuk zbresin nga mali , kohe e pa kohe. Zbresin me koloni , kur bie flladi I mbremjes . Kolonite e zogjve tregojne gjallerine e pyllit . Ku ka zogj , ka dhe gjah . Pylli pa zogj , quhet i shkrete . Autori na ka treguar shtegun nga vine thellezat dhe dhente . Pergjithesisht kane nje shteg ato vine nga bregu i Krastafillakut . Nuk mund te zbresin nga , nga Hieja e Korbit . Kjo ndodh se kullotat e dhenve , jane te ndryshme nga ato te lopeve dhe kuajve .
Merr rendesi te dores se pare saktesia ne pershkrimin e te tera mjediseve , por mjedisi natyror , eshte shume komleks. Autori eshte mik i natyres dhe i jetes idilike .
Qendrimi ne pune i te kater inxhinjerve , qe u denuan barbarisht, jane pershkruar me simpati nga autori . Ata paten mendime progresive te parakoheshme . Denimin e tyre , autori e jep me nje fjali te vetme . E vuan ate denim makaber te shtetit te tij stalinist . Demokracine e sotme , inxhinjeret viktima , e mendonin , qysh perpara 75 vjetesh . Meritojne permendore ne Maliqin e sotem demokrat , per te cilin ata u flijuan .
Mbyllja tragjike e romanit “Kenata” nuk eshte rastesi . Eshte pershkruar ne faqen 367 , nga 391 faqe , qe ka romani . Lexusit nuk i hiqet nga mendja kjo masaker e ngjashme me denimet mesjetare- inkuizitore . Metaforikisht nenkupton terrorin , qe e pret vendin , nga qeverria e dale nga lufta clirimtare. Kete mendim , kam edhe per titullin .
Ky roman , ne rastin entusiast mund te titullohaj , me shume apostrofa dhe nota shprese. Autori na i ka lene , me titullin e thate , “Keneta “ . Ky titll ,rri pezull si nje tingull i leshuar ne hapesire , per te paralajmeruar nje gjeme tjeter , duke supozuar se ishte i kenetetezuar pushteti politik i Shqiperise moniste- staliniste , qe kishte lindur , pas luftes .
Keto jane cfaqjet e trimerise te autorit , F. Gjata , kriteret qe percaketon , kritiku Arshi Pipa . Romancieret shqiptare te monizmit e kane justifikuar veten . Eshte koha , kur romanistika shqiptare u shtua ne prurje dhe ne cilesi , ku prin , vepra me vlera kombetare dhe nderkombetare e Kadarese . Ne gjuhen tone , vazhdon te shkruhen romane ne numur te kenaqshem dhe nga autore te rinj . Letraret e rinj kane krijuar bindjen se rruga e romanit eshte e veshtire , qe kerkon , jo vetem shume pune te kualifikuar , por dhe pervoje jetesore . Nje nder shembujt para ardhes , eshte “Keneta “, qe i kushtuam , kete analize modeste .
Illo Foto , Studjus , Maj 2021
