Diksursi evolues i kulturës fluide
Prof Dr Fatmir Terziu
Nëpërmjet këtyre krijuesve kuptojmë më së shumti dhe më saktë atë që kultura në vetvete nuk është statike, madje është shumë fluide. Në krijimtarinë e tyre ndjejmë faktin se kultura evoluon, përshtatet dhe adoptohet. Në këtë kuptim, identitetet e udhëtimit janë pjesë e një hapi inicues. Udhëtimi është një rrugë në dukje lineare dhe fikse, ndërsa bredhja, apo aventura ka disa implikime të paparashikuara dhe të dredha-dredha. Megjithatë, qëllimi i dukshëm i imponimit të një udhëtimi përputhet me mungesën e dukshme të qëllimit që karakterizon dhe karakterizhet nga narrativi. Si shembull mund të meren dhe dy romanet e shkrimtarit Hamit Gurguri. Ai me titullin „99 vjet rrugëtim“ fillon me vrasjen e konsullit rus në Manastir, ndërsa romani tjetër, „Nish, Jerusalemi im“ (“Erik Hans”; Borås) fillon në Londër më 2013, në 1700 vjetorin e Ediktit të Milanos, kur Perandori Konstantin e lejoi krishtërimin si fe të barabartë. Busti i tij i bronxtë, në pjesën ku ekspozonte Serbia, e shtyu autorin ta shkruaj atë roman. Ekziston pjesa e dytë, që bën fjalë për shpëtimin e hebrenjëve nga Kosova nëpër Shqipëri, të cilët e morën me veti edhe bustin e artë dhe më pas ai vajti në Izrael. Sofia, një vajzë e re nga Stambolli takon një djalë të ri, Monin, në të cilin dashurohet shpejt. Ata kishin përkatësi të ndryshme fetare, çka ishte pengesë për lumturinë e tyre. Megjithatë, falë zemërgjerësisë së babait të saj, Hajros, ata bashkohen e arrijnë në Nish. Kur ushtarë serbë e vullnetarë rusë me 31.12.1877 zaptuan tërë kazanë e Nishit, vranë, masakruan, shpronësuan e shpërngulën gadi të gjithë banorët shqiptarë. Monin në petk fetar, vetëm pse nuk pranoi të bëhej prift serb, e izoluan në kalanë e Nishit bashkë me katërmijë burra, deri sa vdiq urie. Para vdekjes, fjalët e tij të fundit ishin: Nish, Jerusalemi im! Sofia, në atë tmerr lindi një vajzë, e përkundër rreziqeve, ajo nuk ia ktheu shpinën Monit deri sa e varrosi me dinjitet.
Për këtë A. Buçpapaj në hyrjen e këtij romani shkruan, se është një „Një roman, pasqyrë e kohës në ndërrim të perandorive me shumë sakrifica, tragjedi e përgjakje njerëzore, por edhe për një dashuri të sinqertë që iu rezistoi të zezave të kohës“, duke shtuar se mbetet „Një libër i shkruar me stil të kuptueshëm për lexuesit.“
Romani „Dhuratë nga Londra“ (“Erik Hans”, Boros – Suedi), fillon në Toplicë, prej nga vijnë paraardhësit e autorit, prej nga mban edhe mbiemrin e tij. Atje, një vajzë serbe, që ishte pasardhëse e shqiptarëve të mbetur, dashurohet me një student shqiptar që vajti të punonte atje dhe basti i tyre ndjehet pikërisht tek thelbi qasjes dhe ndërsjelljes kulturore, pikërisht siç pohon Baudelaire, „Udhëtarët e vërtetë janë ata që largohen për të shkuar!“ Sipas Behram Hotit ky është „një libër i shkruar me gjuhë të lehtë“ dhe qaset në diskursin e një kulture që ndërlidhet realitetin identitar. Një dashuri jo e rëndomtë, në rrethana jo të zakonshme dhe me vështirësi të kohës, por e cila u kurorëzua me sukses për fatin e dy të rinjve, të rritur në kushte të ndryshme, që flisnin gjuhë të ndryshme, kishin profesione të ndryshme, përkatësi të ndryshme fetare e kombëtare, por ata i bashkoi dashuria e sinqertë.“ Më tej „Dani dhe Dara, dy të rinj entuziastë dhe shumë energjikë, patën pengesa nga paragjykimet, por ata me vendosmëri e guxim të paluhatshëm iu bënë njëri - tjetrit krahë jete, shokë e bashkëshortë të denjë. Dara, e cila priste më shumë vështirësi, tok me Danin, arritën të arsimohen, po kurrë nuk iu nënshtruan presioneve as ndërskamcave; as të pushtetit, as të smirëzinjve përreth. Vala e luftës u godit edhe familja e tyre. Darës së vetme, pasi nuk dinte asgjë për të afërmit, befas i erdhi një dhuratë shumë shumë e çmueshme nga Londra.“
Nënteksti që shihet si në krijimtarinë e Sokol Demakut, qoftë në poezi, prozë apo dhe në publicistikë, tek Rizah Sheqiri, gjithashtu, apo dhe tek Hamit Gurguri, Bahtir Latifi, e ndonjë tjetër, thelbi i kulturës identitare kapërcen atë që quhet kalim i mesëm ndërkulturor dhe aty kultura e karakterit, identitarit, udhëtarit lëviz vetë, zhvendoset, humbet brenda, i reziston dhe përzihet me kulturën receptive. Në tekstet e këtyre shkrimtarëve tashmë kjo kulturë udhëton nëpër histori specifike të lëvizjes së popullsisë, mërgimit dhe vetë migrimit për motive narrative dhe mes mesazheve të ndërthorta kultura e udhëtimit bëhet kulturë diasporike, e cila, rezulton nga mënyrat se si njerëzit largohen nga shtëpia dhe kthehen, duke zbatuar botë të përqendruara ndryshe, kozmopolitanizma të ndërlidhura dhe fakte që tashmë krijojnë risi të re, atë që më përpara krijimtaria shqiptare nuk e ka pasur. Kjo konsideratë sjell konceptin që ne quajmë 'signifyin(g)' që nënkupton idenë e udhëtimit dhe lundrimit në kultura, normalisht i ndikuar nga lëvizshmëria kulturore në mjedisin e gjerë suedez e në hapësirën nga vjen ideja e formimit të narrativit, dhe mes kësaj 'signifyin(g)' synon të japë llogari për intertekstualitetin në përvojat e pasardhësve shqiptarë, pra brezave që do ta lexojnë këtë krijimtari në kushte e ekzistencës dy apo shumëkulturore. Në skenarin letrar me origjinë shqiptare, 'signifyin(g)' shpjegon si hapësinorja dykrenore, apo qasja simbolike e lexuar jo pak herë në formësimin e identitetit kombëtar shqiptar.
Me këtë kontekst Stuart Hall argumenton se ne nuk duhet t'i shikojmë kulturat kombëtare [transnacionale] si diçka të unifikuar nga disa vlera ndaj të cilave jemi të detyruar t'u nënshtrohemi. Përkundrazi, ai sugjeron se kombet/transkombet ―kapërcehen nga ndarje dhe dallime të thella të brendshme, edhe kur narrativi na ofron mesazhe të ndjeshme. Ai gjithashtu sugjeron që “ne duhet të mendojmë për kulturat [kombëtare/transnacionale] si një prodhim diskursiv që përfaqëson dallimin si unitet ose identitet” (Hall 61-62). Glissant është i të njëjtit mendim kur sugjeron se identiteti është i hapur dhe zhvillon një rrënjë të dyfishtë, që sipas tij është identiteti që vjen nga kreoliteti, pra nga identiteti rizome, nga identiteti jo më si një rrënjë e vetmuar, por si një rrënjë që lëviz drejt dhe ndeshet me rrënjë të tjera” (Glissant 27).
Megjithatë, në të menduarit për diskursin e ndryshimit nga vendi, hapësira dhe koha, pyetjet identitare që lindin janë: Çfarë bëhet kur lëkundet ndjenja e shtëpisë? A është shtëpia thjesht një vend për t'u larguar, apo mund ta shohim udhëtimin që na shtyn të mendojmë se si shtëpitë duhet të kultivohen gjithashtu nëpërmjet lëvizjes? James Clifford e argumenton këtë kështu „Qendrat kulturore, rajonet dhe territoret diskrete, nuk ekzistojnë para kontakteve, por mbahen nëpërmjet tyre, duke përvetësuar dhe disiplinuar lëvizjet e shqetësuara të njerëzve dhe sendeve“ (Clifford 3). Kjo humbje e identitetit të cituar në këtë diskurs, sipas Leed, „sjell një fitim të shtatit dhe siguri të vetvetes“. Shkrimtari i theksuar dhe i fokusuar në narrativin e udhës, lëvizjes, „i reduktuar në gjërat thelbësore“, angazhohet në një aktivitet vetë-reflektues, i cili lejon që „dikush të shohë se cilat janë ato thelbësore“ (Leed 6). Dhe në këtë rast diskursi formëson dhe jo thjesht formon narrativin që shtjellon se kultura, sikurse kultura e memorjes dhe ajo identitare janë fluide, por mbartin në vetvete dhe atë që krijon risinë e re e të domosdoshme në ndërtimin e urave të komunikimit kulturor mes kombeve.
Këta shkrimtarë na kanë dhënë të qartë tashmë se shtëpia nuk është një vend që dikush lë pas, por një pikë referimi gjeografike, një ndjenjë vendi që shërben si një spirancë për lidhje shpirtërore, kulturore, identitare dhe jetike. Sipas James Clifford, përvojat ndërkulturore ose „kufitare“ të udhëtimit nuk duhet të shihen si kulturim, ku ka një progresion linear nga kultura A në kulturën B, në këtë rast nga Kosova, apo territori shqiptar në Suedi, apo në territorin suedez, ose skandinav, as si sinkretizëm, ku dy sisteme mbivendosen njëri-tjetrin. Përkundrazi, Clifford i kupton këto përvoja ndërkulturore ose „kufitare“ si raste të kontaktit historik, „me ngatërrim në nivele rajonale, kombëtare dhe transnacionale“ (Clifford 7). Frymëzuar nga krijimtaria e lartcituarve, dhe jo vetëm e atyre, kuptojmë tashmë se një qasje kontakti thekson ndërveprimin ndërkulturor që ndodh brenda këtyre hapësirave të ndërveprimit dhe shkëmbimit.
Në leximin e thelluar të këtyre krijuesve, që ne kemi marë në konsideratë në këtë pjesë të parë të këtij studimi, natyrisht ndeshim dhe atë diskurs që fiksohet mbi ritet e kalimit, ku vetë krijimtaria identifikon tre faza në punë në ngjarjet kalimtare si lindjet, martesat dhe vdekjet: ndarja (faza paraprake), tranzicioni (faza kufitare) dhe inkorporimi (faza pasfundore). Ndërsa vetë kalimi përfshin një prag të paqartë, përfundimi i një riti të kalimit vendos identitetin e individit brenda një kategorie, ose faze të re shoqërore të jetës. Për shembull, është plotësisht e përshtatshme që Dara, një serbe, që deklarohet vetë në romanin e Hamit Gurgurit, „Dhuratë nga Londra“ „Po, jam serbe. U martova, përkundër atyre që më urrejnë e deshën të më ndanin nga Dani im. Unë kalova një jetë, që më mirë nuk ka. Kurrë, asnjë i afërm i burrit nuk më mbajti inat, nuk fshehu asgjë nga unë pse isha serbe. Linda djalin, që e emërtuan Dardan. Unë mendoja se ishin të dy emrat tanë: i imi Dara dhe i tij Dan. Por, më vonë e kuptova se ishte emër i moçëm. Unë njëzet e pesë vjet e thirra me dashurinë e nënës. Shumica e grave përreth e njihnin, pasi ajo pati folur disa herë në grupe. Asnjëra nga to nuk i pati thënë një fjalë të ligë, përkundrazi, përpiqeshin që t’i shprehnin kujdesin e duhur si nënës, e cila kishte humbur djalin e vetëm, djalin e hasretit.“, e cila sipas kontekstit dhe qëllimit të autorit shpenzon kaq shumë nga romani, duke refuzuar kategoritë e sfumuara identitare me kujdes (serb-shqiptar) në mënyrë që të banojë në hapësira të përziera konceptualisht, në vazhdim të romanit do të theksojë prerë dhe qartë „─ Kush ta mori djalin, Dara? ─ Paramilitarët kriminelë serbë.
─ A e dinin se ishte i biri i serbes?“, sepse është një hapësirë jo më misterioze që përmbush dëshirën e saj të mëparshme për hijet e zhvendosura në memorjen e dyshimtë e të dhimbshme kulturore dhe identitare. E rëndësishmja, megjithatë, ky pasazh nuk ka destinacion, por ka vlerë mbijetese. Krimi është i pranishëm, dhe krimet janë në duar mizore, por këtu romani, pa e çuar askund urrejtjen meton me atë që e kemi tashmë të qartë si mesazh për vetë jetën: „Jam në qendrën për fëmijë bonjakë, teta Dara! Darës iu drithë mjekra, e afroi tasin të pinte ujë, që Dora të mos e shihte të përlotur e të emocionuar. Ajo vajzë qëndronte në këmbë para saj me shishen me ujë, me shpinë kah dielli, që uji të mos ngrohej, siç e kishte mësuar edukatorja e saj. ─ Sa vjeç je, Dora? –pyeti Dara e ia ktheu gotën. ─ Nëntë vjeçe, teta Dara! Sa ëmbël tingëllonte emri teta Dara në gojën e vajzushës. Pasi e mori gotën, Dora e mori ta hidhte në thesin e plastikës, të vendosur anash, që të mos bëhej sheshi i papastër. Duke e shikuar Dorën, e cila iu ndau ujë edhe dy grave tutje, Dara, si të zgjohej nga një ëndërr e keqe, vëzhgoi njerëzit që këqyrnin përreth dhe vërejti një fytyrë që iu duk e njohur. I picërroi sytë, thua se po shikonte diç në errësirë.“ Ajo mbetet e kapur në një hapësirë që duhet të lidhë dy gjendje të veçanta, por nuk është në vetvete, as këtu e as atje, vetëm në qëllimin thelbësor të cilin e përshkron vetë narrativi i romanit. Këtu duket dhe liminaliteti i përhershëm i një riti të dështuar të kalimit, që pasqyron shpërbërjen e koncepteve diskrete me anë të të cilave metafora shkon drejt çmendurisë, ndërsa tranzicioni i suksesshëm kufitar mund të lexohet si një metaforë për vetë metaforën, kurthja brenda një hapësire kufitare është një metaforë për çmendurinë. Nëse paaftësia për të njohur kufijtë e hapësirës metaforike është paaftësia për të ruajtur mendjen duke mbështetur përvojën në koncepte diskrete, atëherë thyerjet e kontekstit asociativ të karakterit e lënë atë të kapur brenda hapësirës së metaforës, ku „kjo“ Dara nuk mund të dallohet më nga „ajo“ Darë.
