BRUNILDA IBËRSHIMI: një lexim kritik i romanit “Hija e mbretit”

Prof Dr Fatmir Terziu
5 hours ago
7 min read

Nën “hijen e Diellit”: një lexim kritik i romanit “Hija e mbretit” të Viktor Canosinaj

Romani “Hija e mbretit” i Viktor Canosinaj nuk lexohet thjesht me mendje, por me ndërgjegje. Ai të ndjek pas edhe kur faqja mbyllet, sepse nuk flet vetëm për një mbret, një oborr apo një kohë të largët, por për hijet që pushteti lë brenda njeriut. Është një roman ku drita verbuese e pushtetit krijon errësira të thella shpirtërore dhe ku frika, heshtja dhe bindja shndërrohen në fat njerëzor.

Ndryshe nga romanet politike tradicionale, ku konflikti zhvillohet përmes veprimit dhe përplasjes, Canosinaj ndërton një narrativë të heshtur, ku tensioni kryesor është i brendshëm.

Që në titull, autori na paralajmëron: mbreti mund të mos jetë më, por hija e tij mbetet. Ajo shtrihet mbi jetët, mbi ndërgjegjet dhe mbi fatet e personazheve, duke i bërë ata të lëkunden mes nënshtrimit dhe rebelimit, mes heshtjes dhe fjalës së ndaluar.

Hija e mbretit e paraqet pushtetin si një “hije” psikologjike dhe morale, e cila mbijeton falë frikës, heshtjes dhe vetëcensurës së individit, duke e shndërruar njeriun njëkohësisht në viktimë dhe bashkëfajtor.

Dielli që shkëlqen dhe djeg: figura e mbretit

Mbreti si autoritet i largët

Figura e mbretit në roman nuk është ndërtuar si personazh me profil psikologjik të detajuar. Ai shfaqet si autoritet absolut, por i largët, pothuaj abstrakt. Mbreti nuk ka nevojë të jetë vazhdimisht i pranishëm, sepse sundimi i tij është tashmë i konsoliduar në mendjen e njerëzve. Në tekst sugjerohet se pushteti i vërtetë i mbretit nuk qëndron në urdhra apo ndëshkime, por në frikën që ai ka mbjellë (Canosinaj).

Kjo qasje e zhvendos vëmendjen nga sundimtari si individ te sundimi si gjendje mendore.

Mbreti – i quajtur simbolikisht Dielli që shkëlqen – është qendra rreth së cilës rrotullohet gjithçka. Ai nuk është thjesht një sundimtar, por një burim drite që verbëron. Shkëlqimi i tij nuk ngroh; ai djeg, shkatërron dhe zhvesh njeriun nga vullneti i lirë. Dielli nuk pyet, nuk dyshon, nuk ndalet. Ai kërkon bindje absolute dhe krijon një realitet ku e vërteta nuk ka rëndësi, për sa kohë që lavdia e tij ruhet.

Në këtë figurë, Canosinaj ka përmbledhur thelbin e pushtetit absolut: një pushtet që nuk mjaftohet me sundimin e trupave, por kërkon edhe shpirtin. Mbreti nuk ka nevojë të jetë i pranishëm fizikisht; hija e tij mjafton për të mbajtur të gjithë në rresht.

Ujëvara: mbretëresha mes bukurisë dhe heshtjes

Përballë Diellit që shkëlqen, qëndron mbretëresha – Ujëvara, një figurë poetike dhe tragjike njëkohësisht. Ajo është rrjedhë, bukuri, qetësi në dukje, por edhe forcë e fshehur. Megjithatë, zhurma e ujëvarës nuk mjafton për të mposhtur zërin e pushtetit. Ajo mbetet e burgosur në rolin e saj, dëshmitare e heshtur e çmendurisë që e rrethon.

Ujëvara simbolizon ata që shohin, kuptojnë, ndjejnë, por nuk veprojnë. Heshtja e saj është e dhimbshme, sepse është heshtje e imponuar. Në këtë figurë, lexuesi gjen tragjedinë e atyre që jetojnë pranë pushtetit dhe e paguajnë çmimin e tij pa qenë kurrë pjesë e vërtetë e vendimmarrjes.

Lisan Nghe: shkrimtari që zgjodhi fjalën dhe u ndëshkua

Një nga figurat më të fuqishme dhe më prekëse të romanit është shkrimtari Lisan Nghe. Ai është antikonformisti, njeriu që nuk u pajtua kurrë me urdhrat, as me lajkat e mbretit. Fjala e tij nuk pranoi të bëhej zbukurim i pushtetit. Për këtë arsye, ai u dënua.

Lisan Nghe përfaqëson intelektualin që zgjedh të mbetet i lirë, edhe kur e di se kjo liri ka një çmim të rëndë. Ai nuk bërtet, nuk bën revolucion; ai shkruan. Dhe pikërisht kjo është e patolerueshme për pushtetin: fjala e lirë që nuk mund të kontrollohet.

Fati i tij është një nga momentet më tronditëse të romanit, sepse tregon se pushteti ka frikë nga mendimi i pavarur më shumë se nga çdo armë. Dënimi i Lisan Nghe nuk është vetëm personal; është një paralajmërim për të gjithë ata që guxojnë të mos pajtohen.

Bo Kendar: profesionisti i sakrifikuar

Po aq tragjike është edhe figura e arkitektit Bo Kendar, një profesionist i zoti, i përkushtuar ndaj artit dhe punës së tij. Ai nuk është rebel, as kundërshtar i hapur. Ai thjesht beson se puna duhet bërë me ndershmëri. Por në një sistem të çmendur nga lavdia dhe egoja e mbretit, edhe profesionalizmi bëhet faj.

Bo Kendar shndërrohet në “kurban” të çmendurisë së mbretit, një viktimë e absurditetit të pushtetit që nuk duron as përsosmërinë, as mendimin teknik kur ai nuk i shërben verbërisht ambicies së sundimtarit. Fati i tij dëshmon se në regjime të tilla nuk ka vend as për të mirët, as për të zotët; ka vend vetëm për të bindurit.

Hija – personazhi abstrakt

Hija mund të konsiderohet personazhi më i rëndësishëm i romanit. Ajo është: gjithmonë e pranishme, gjithmonë e ndjerë, kurrë plotësisht e dukshme.

Hija përfaqëson pushtetin që ka hyrë në mendjen e individit. Teksti sugjeron se njeriu fillon të vetëkontrollohet, të vetëcensurohet dhe të heqë dorë nga liria, pa pasur më nevojë për dhunë të jashtme (Canosinaj).

Njeriu i zakonshëm – protagonisti kolektiv

Romani nuk ka një protagonist individual. Protagonisti është njeriu i zakonshëm, personazh kolektiv që përfaqëson shoqërinë e nënshtruar. Ky personazh karakterizohet nga: frika, pasiguria morale, ndjenja e fajit, konflikti mes ndërgjegjes dhe mbijetesës.

Personazhet janë të vetëdijshëm për padrejtësinë, por të paaftë për ta sfiduar atë. Heshtja e tyre nuk buron nga padituria, por nga frika (Canosinaj). Kjo i bën ata figura tragjike, sepse janë të vetëdijshëm për humbjen e lirisë.

Heshtja dhe faji kolektiv

Një nga idetë më të fuqishme të romanit është konceptimi i heshtjes si akt moral. Heshtja nuk paraqitet si neutralitet, por si bashkëpunim pasiv me pushtetin. Autori sugjeron se çdo herë që individi zgjedh të heshtë, hija e mbretit forcohet.

Ky koncept përkon me Ferma e kafshëve, ku kafshët, duke mos reaguar, lejojnë deformimin e revolucionit. Por te Canosinaj, heshtja ka një dimension më ekzistencial dhe më të dhimbshëm, sepse lidhet me frikën e përditshme dhe lodhjen shpirtërore.

Stili ligjërimor dhe gjuha e nënkuptimit

Gjuha e Viktor Canosinaj është e ngarkuar me ndjenjë dhe simbolikë. Ai nuk i thotë gjërat drejtpërdrejt; ai i lë të rrjedhin si ujëvara e mbretëreshës ose të digjen si Dielli i mbretit. Ligjërimi është i matur, por emocional, i thjeshtë në dukje, por i thellë në kuptim.

Narracioni është i ngadaltë, reflektues dhe i përmbajtur. Ngjarja shpesh tërhiqet në plan të dytë, duke i lënë vend analizës së mendimit dhe ndërgjegjes. Ky stil e afron romanin me esenë filozofike dhe e dallon nga struktura lineare e Ferma e kafshëve.

Romani mbështetet në një sistem figurash të qëndrueshme: hija – pushteti i brendësuar; errësira – frika dhe pasiguria; heshtja – nënshtrimi moral; drita – ndërgjegjja e brishtë.

Këto figura nuk janë zbukurime stilistike, por strukturojnë kuptimin e veprës dhe krijojnë atmosferën shtypëse që e karakterizon romanin. Metaforat, kontrastet dhe figurat simbolike e bëjnë romanin një tekst që kërkon lexim të vëmendshëm. Çdo personazh, çdo imazh, mbart një kuptim më të madh se vetja.

Përdorimi i emrave të përveҁëm si: Dan, Ortek, Ujëvara, Lulebora, Lulebliri, Penda Gri, Hënëplota, Lisan, etj., nga Viktor Canosinaj në librin "Hija e mbretit" nuk është aspak i rastësishëm. Në letërsinë bashkëkohore shqipe, dhe veçanërisht në krijimtarinë e Canosinajt, emrat shpesh shërbejnë si simbole ose përcaktues të fatit dhe karakterit të personazhit. Ky lloj emërtimi quhet "emër domethënës" (ose nomen omen), ku emri mbart një mesazh mbi natyrën e personazhit ose rolin e tij në vepër.

Secili emër zbulon thelbin e personazhit:

Elementet e Natyrës (Ujëvara, Lulebliri, Lulebora): Përfaqësojnë pastërtinë, jetën dhe anën njerëzore që mbetet e paprekur nga etja për pushtet.
Forcat e Natyrës (Orteku): Paralajmëron veprimin e personazhit; ashtu si orteku që shembet, edhe ai tradhton miqësinë në fund.
Simbolet e Dijes (Penda Gri, Lisani): Lidhen drejtpërdrejt me shkrimin dhe qëndrueshmërinë e mendimit intelektual.

Qëllimi i autorit (Mesazhi Universal)

Përmes këtyre emrave, autori kërkon të kalojë nga një tregim i thjeshtë në një parabolë morale. Qëllimi është të tregojë se:

Konflikti mes Dritës (Hënëplota, dija) dhe Errësirës (hija e mbretit, censura) është i përjetshëm.
Pushteti (Mbreti Dan) është shpesh i vetmuar dhe i ftohtë, ndërsa dija (Lisani) lulëzon edhe në izolim.
Emrat shërbejnë si udhërrëfyes për lexuesin për të kuptuar pozicionin moral të secilit personazh pa pasur nevojë për përshkrime të gjata.

Kontrasti mes Pyllit dhe Pallatit: Personazhet që jetojnë në pyll (Lisani, Lulebliri, Lulebora) kanë emra që lidhen drejtpërdrejt me florën. Kjo shërben për të krijuar një ndarje të qartë morale midis botës së korruptuar të pallatit mbretëror dhe botës shpirtërore e të izoluar të pyllit të blireve.

Lidhja me Lindjen e Largët

Stili i emërtimit krijon një mjedis që të kujton filozofinë orientale (kineze apo japoneze):

Harmonia me Natyrën: Emrat krijojnë ndjesinë e një bote ku njeriu nuk është i ndarë nga mjedisi (p.sh. shkrimtari që jeton në pyllin e blireve).
Minimalizmi: Emrat janë poetikë dhe të thjeshtë, ashtu si pikturat ose poezitë e vjetra lindore, ku një detaj i vetëm (një pendë, një lule, një hënë) përfaqëson një botë të tërë shpirtërore.
Misticizmi: Kjo zgjedhje e bën mbretërinë të duket e largët, legjendare dhe përrallore, duke i dhënë ngjarjeve një peshë më madhore se realiteti i përditshëm.

Një roman për të gjitha kohërat; një ftesë për lexuesin

Hija e mbretit është një roman që analizon pushtetin jo si fenomen të jashtëm politik, por si proces të brendshëm nënshtrimi. Viktor Canosinaj ndërton një kritikë të fuqishme ndaj autoritarizmit përmes simbolikës së hijes, analizës së frikës dhe portretizimit të njeriut të heshtur.

Ky roman nuk i përket vetëm një kohe apo një vendi. Ai i përket çdo shoqërie ku pushteti tenton të zëvendësojë ndërgjegjen, ku fjala ndëshkohet dhe heshtja shpërblehet. Është një libër që fton lexuesin të pyesë veten: cilën rrugë do të zgjidhja unë – të Lisan Nghe, të Bo Kendarit apo të heshtjes së Ujëvarës?

Hija e mbtretit ka vlerë për të gjitha kohërat, sepse na kujton se hijet nuk zhduken vetvetiu; ato largohen vetëm kur njeriu guxon të përballet me to. Dhe letërsia, si në këtë rast, mbetet një nga mënyrat më të fuqishme për ta bërë këtë përballje të mundur.

Bibliografi orientuese