Blerja dhe leximi, shkrimi dhe kuptimi janë gjëra të ndryshme
Fatmir Terziu
Shkrimi nuk ndryshon, lexuesit ndryshojnë. Për të shkruar diçka duhet nisur nga vendorja, nga logjika, nga kombëtarja dhe universalja. Sa më shumë që shkrimtari zhvillon një interes shoqëror për opinionet e njerëzve të tjerë, edhe pse i mendon ato gabim, aq më shumë dritë merr në mendimin e tij nga mendimet e të tjerëve dhe aq më shumë depërtohet në thellësi të shpirtit të tij nga disa fjalë. Një rreze drite mund të sjellë vërtet qartësi në atë retrospektivë të kohës që ne morëm dje për të parë, si të thuash, anën negative të gjërave, duke i bërë vetes pyetjen që na ka shqetësuar kaq shpesh deri më tani: cila është natyra më e thellë e ato impulse që e shtyjnë njerëzimin modern drejt ngjarjeve të tilla katastrofike dhe çka është edhe më e rëndësishme, pse i sjellin shpirtrat në një gjendje kaq katastrofike, shenjat e së cilës manifestohen kaq qartë sot? Dhe nëse një shkrimtar nuk mendon seriozisht për këto gjëra këto ditë, atëherë ai nuk do të marrë asnjë rreze drite dhe do të zhytet gjithnjë e më shumë në pesimizmin e madh.
Aspekti i brendshëm i çështjes sociale në krijimtarinë e sotme shqiptare përfshin mendime të brendshme, zbulesa të brendshme nga bota superndjesive, si dhe vizione që hedhin dritë mbi natyrën e jashtme, por epoka jonë ende ka mbetur tek ajo që është mësuar të shikojë gjithçka nga një këndvështrim materialist dhe për këtë arsye asgjë nuk shihet më në dritën e duhur. Në botën e ndjeshme ka dy iluzione që fshehin thelbin e tyre: vdekja dhe lindja e njeriut, të cilat, siç duhet, e sjellin mbindjeshmërinë në të ndjeshmen; janë elementë të huaj në botën e kuptimit, por maskohen si dukuri shqisore dhe për rrjedhojë vendosin një maskë të rreme edhe mbi gjithë pjesën tjetër të natyrës, kështu që njeriu sot e sheh gjithë pjesën tjetër të natyrës në një dritë të rreme. Ngjarjet e dhimbshme dhe të gëzueshme, sprovat e përjetuara nga njerëzimi dhe ngjarje të tilla që mund t'i quajmë hir hyjnor, të gjitha anët e ndritshme dhe të errëta të kësaj epoke shërbejnë për ta ndriçuar gjithnjë e më shumë njeriun për veten dhe marrëdhënien e tij me botën. Por kur e dimë të vërtetën, zbulojmë se edhe historia e jashtme na çon te ngjarjet që mund të hedhin dritë mbi atë që është më e rëndësishme.
Në pragun e viteve 1990-të gradualisht Njeriu dhe Shkrimtari kërkonin të sfidonin një ikje nga realiteti, njëfarë lirie, një mundësi për të thënë diçka, qoftë edhe në mënyrë të mbuluar. Pas kësaj, kur iku komunizmi, liria nuk duhej kërkuar në letërsi, sepse liria ishte vetë jeta. Dhe doli që jeta është më interesante sesa të shkruash tregime dhe romane. Ndaj një pjesë ndaluan së shkruari, pasi u angazhuan në biznes. Gjëra të vjetra i botuan disa, që thjesht për inerci ua dhanë miqve, të njohurve dhe të panjohurve. Dhe menduan se kishin mbaruar së shkruari.
Disa më pas iu rikthyen shkrimit, sepse me kalimin e viteve ata kishingrumbulluar gjëra që ata i dëgjonin dhe i tregonin në tavolinat e kafeneve. Por, t’u thuash miqve në tryezë është një gjë. Dhe t'i shkruash dhe t'i bësh letërsi është tjetër gjë. Gjërat e grumbulluara që kishin frikë se nuk do të shkonin mirë, por bashkë me ta në hiç nisën të bëhen palë me aritmetikën e madhe të librave që janë sot në qoshet me pluhur.
Prandaj them se këto 30 vite kanë ndryshuar kohën në të cilën jetojmë, por shkrimi dhe letërsia jo. Të shkruarit është gjithmonë i njëjtë, nuk mund të ndryshojë në tridhjetë vjet. Përkundrazi, gjuha ndryshon, por vetë shkrimi dhe vetë letërsia nuk mund të ndryshojnë. Ende shembujt më të mirë të rrëfimit mbesin tek mosha midis dy periudhave. Megjithatë, le të jemi të sinqertë, arritjet më të mëdha në letërsinë shqiptare janë në prozë. Ekziston një tezë se proza e madhe, as poezia e tillë, ende nuk është shkruar.
Megjithatë, lexuesit kanë ndryshuar me kalimin e kohës. Qarkullimet, kanë ndryshuar gjithashtu. Shkruhet nga shqiptarë, shkrimtarë dhe poetë, studiues dhe publicistë në disa gjuhë të tjera. Para 30 vitesh, autorët botoheshin në pak kopje dhe njerëzit i blinin dhe i lexonin. Botoheshin vetëm në gjuhën shqipe, dhe vetëm në trojet etnike shqiptare. Edhe poezia u botua në botime të konsiderueshme. Me fat ishin vetëm ata që kishin shansin të përktheheshin, flas për kohën e para 90-ës. Në ditët e sotme, botohet më shumë, por duket se edhe njerëzit blejnë më shumë libra. Sepse blerja dhe leximi i librave janë dy gjëra të ndryshme. Ndoshta blihen libra më “modern”, por nëse lexohen, nuk mund të them.
