Art-organika e poezisë së Agim Matos
Nga Dr.Fatmir Terziu
1.Abstrakt
Qëllimi i analizës sime është që të karakterizoj strukturën, semantikën, dhe retorikën e simbolit poetik me të cilin vargu i Agim Matos qëmton filozofinë e tij. Në mënyrë që të realizoj këtë, unë së pari do të propozoj një model analitik jo-poetik dhe pastaj do të përshkruaj vargun dhe semantikën e tij si një grup kompleks i devijimeve nga modeli i mëparshëm poetik i vetë autorit. Modeli i tij i cili në mjaft poezi përbëhet nga norma të ndryshme, ose shfaqet mes dispozitave që e rregullojnë ritmin dhe pritjen e mesazhit dhe fabulës, duke aplikuar në nivele të ndryshme të tekstit: rregullat formale (p.sh., mendimi duhet t'i paraprijë perceptimit), rregullat strukturore (p.sh., linjat, lidhjet ndërvargore etj., duhet të jenë të qarta), po aq dhe rregullat semantike, qartëson më së miri në të tre derivatet strukturore, semantike dhe retorike tërësinë e fabulës. Mes kësaj së pari le të shihet lidhja art-organike e kësaj derive që lidhet me të hershmen ‘poeti flet art’
2. Në vend të hyrjes
Një material i hershëm studimor i studiuesit Harry Rusche në lidhjen e poezisë me format e tjera të artit na ndriçon lidhjen e enigmës ‘poeti flet art’, të cilën njerëzimi i artit e ka patur në gjirin e tij që nga koha kur poeti romak Horaci dha idetë e tij të përcaktuara në Ars Poetica-n e tij (shek. 13 p.e.s.), kur thënia e tij ‘UT PICTURA poesis’ – (siç është piktura, ashtu është poezia) mori dimensionin e saktë. Dhe që nga ajo kohë të dy këto arte kanë qenë disi të ‘martuara’ në mendjet kritike. Poetët dhe piktorët nganjëherë ktheheshin tek njëri- tjetri për frymëzim, dhe dialogu ka qenë reciprokisht i dobishëm. Piktorë dhe ilustrues shpesh kanë qenë të frymëzuar nga letërsia, sidomos në shekujt XVIII dhe XIX. Kritiku Richard Altick thotë, për shembull, se vetëm në mes të peridhës së viteve 1760 dhe 1900 kanë ekzistuar rreth 2300 piktura të bazuara në veprat e Shekspirit Altick, 1985: 119). Këto piktura janë vetëm një e pesta e 11.500 pikturave që përdori literatura e Shekspirit. Por ne duhet theksuar se jemi duke folur vetëm për pikturat e bëra në Angli, gjatë këtyre viteve. Një aritmetikë absolute tregon ndikimin e ndjeshëm të mëvonshëm mes autorëve e artistëve. Por kjo është një temë e gjerë dhe e gjatë për të diskutuar mbi marrëdhëniet midis artit dhe letërsisë. Për të evituar stërzgjatjen le të analizojmë ndërlidhjen teorike dhe shkencore në vite.
3. Paraqitja
Në veprën e vet, “Laokonti: Një ese mbi limitet e pikturës dhe poezisë” (Laocoon: An essay upon the limits of painting and poetry) Lesingu (Gotthold Ephraim Lessing) (1887) vinte në dukje nëpërmjet ilustrimeve të papërsëritshme të historisë së artit antik, se ‘në qoftë se piktura do të jetë motër e poezisë, le të mos jetë të paktën një motër xheloze; dhe më e vogla mos ta ndalojë motrën më të madhe të stoliset me petkat që ajo vetë nuk mund t’i veshë’ (Lesingu, 1887: 23). Në një mënyrë tejet më sublime për të konceptuar këtë marrëdhënie reciproke të shtruar në një rrugë analitike nga Jakup Mato që në vitin 1975, na vjen në ndihmë teoria e studiuesit dhe poetit shqiptar, Zyhdi Dervishi mes simbolikave të artit të cilat i shikon në studimin e tij si ‘lente të ndërveprimit simbolik’ (Mato, 1975 & Dervishi, 2008). Jakup Mato duke konsideruar poezinë e Dritëro Agollit në studimin e tij thekson se ‘në artin e fjalës këto analogji, këto përshkrime janë të pranueshme, se fjala nxit mendime, emocione, ndjenja dhe s’ka qëllim të krijojë një konkretësi shqisore të plotë, adekuate si në veprën e arteve figurative’ (Mato, 1975: 110). Një ndalesë duhet parë edhe tek libri “Estetika, jeta, arti’ të Alfred Uçit. Uçi na rikujton përvetësimin artistik të mjedisit njerëzor nëpërmjet kofigurimit, të cilin Dervishi e zhvillon në mënyrë shkencore dhe në një nivel më të përparuar. Ajo që studiuesi Dervishi konsideron në studimin e tij është një fuqi që vjen nga vetë dimensioni filozofik i artit të fjalës.
Ajo që është objekt i këtij studimi është poezia e poetit Agim Mato me lidhjen e saj metafizike. Duke i bërë kësaj poezie të ardhur në kohën e duhur, (dhe e përkujdesur në një itinerar vitesh) si një përshkrim verbal e objektiv i punës së artit, vetë arti i fjalës që poeti Agim Mato na riciton mes vargjeve të tij është forcimi i filozofisë me anë të tablove poetike të sintetizuara, gërshetuar këto me ndërhyrjet e vazhdueshme të nocionit lirik, që bën përgjithësime të rëndësishme. A nuk janë tablo ato pjesë të jetës të cilat poezia e Agim Matos i penelon me artin e fjalës? Ndërsa te poema “Qafa e Botës” është traktati shpirtëror i poetit në vargje, poema që ka jetuar gjatë brenda tij, me shumë rrafshe, shtresa e nënshtresa, si një përfaqësim me atë çfarë është vetë poeti në fakt në të gjitha dimensionet, në poezi të tilla si “Nga kush kishe frikë, o Zot?” veç dimensioneve filozofike kohë, hapësirë dhe vend janë edhe potenciale të tilla të fuqishme perceptuese që ridimensionojnë formën e artit të bukur të fjalës. Poeti na vjen në ndihmë që në hyrjë të poezisë së tij:
“O Zot, si nuk u gjende pranë nesh, në ato dimra të mërive të mëdha?
Si nuk u verbove, o Zot, kur pe hetuesit e policët të bastisnin shtëpinë tonë
duke shkelur me këmbë librat e lashta të fisit, “Lulet e Verës”, “Mrrizin e Zanave” syzet vështrimmprehta të tim eti, e të shqepnin laboratorin me oxhakun diellor të fotografive,
herbariumin e gjelbër të time motre?”
Lidhja është komplekse por e qartë. Poeti e sheh forcën dhe fuqinë e tij shpirtërore në një lidhje filozofike të tejskajshme. Zoti është filozofia e tij, harresa, mosndërhyrja, pretenca, eksperimenti e mjaft detaje të tjera tejçohen mes elementin të fiksuar në celuloidin e memorjes, ‘fotografive’ ato pjesë morfologjike të artit që krijojnë pashtershmëri gjuhe në këtë rast.
4. Lidhja ‘art-organike’
Ndërsa poetët e hershëm, ashtu siç Horaci na ka diktuar kanë qenë në një ‘lidhje’ art-organike mes formave piktoreske, poezia e poetit Agim Mato është lidhja art-organike që na vjen sot me një strukturë tejet të plotë e tejet të stilizuar. Një poezi e tillë e ndërtuar me forcën shpirtërore të artit të fjalës për disa dekada, sot ka përparësinë e vet në tregun më cilësor të poezisë, jo thjesht si një material ‘tregu’, por si një ikonë arti që pret vlerën e duhur. Tek poeti nuk është thjesht mënyra e pasqyrimit të realitetit, në marrëdhëniet e tij me këtë realitet, por zdrugimi i imët i vizives, të pashmes që pikturohet në retinën e memorjen e tij. Dhe kjo art-pikturë e sintaksës më të latuar poetike na sjell art-përfytyrimin e zhvilluar mes vetë ndjesisë së poetit, heshtjes dhe ndërgjegjes së tij në sipare të largëta e të afërta vitesh. Vetë vargu i tij është një lidhje art- organike me perceptimin dhe një hapësirë e thekët mendimi filozofik. “Qafa e Botës” e zbulon fuqishëm këtë:
”Nënëmadhja qeveriste shtëpinë si perëndia mbrojtëse e fisit dhe fytyra e saj i ngjante një vazoje antike prej balte. Nga çibuku i saj ngrihej tymi i miteve të lashta. Si ishte ngjitur ashtu rreptësia
gjer tek gardhi i vetullave që mbulonte puset e syve të saj të frikshëm?”
“Nënëmadhja, rrëfimtari dhe ‘vazoja antike’ janë lidhjet më të fuqishme art-organike në këtë ridimensionim të formave të arteve mes fuqisë së artit të fjalës. Më tutje poezia e tij e ardhur nga severgjeni katër dekador na sjell këtë art-organikë tek “Afërdita” duke ritheksuar fuqishëm mes perceptimit lidhjen organike të kohës me moshën e rinisë së poetit, ku çdo gjë funksionon si një normë tejet kuptimplote. Retorika në këtë rast është vetë fuqia e shpërthimit e ardhur me ngjyrimin më të fuqishëm poetik, emocional:
“Nga erdhe papritur në atë verë të largët të rinisë sonë si një hyjni deti?
Ç’ishte kjo drithërimë që shkaktonte kalimi yt dhe vinte në lëvizje elikat e zemrave tona të njoma? Dy shokë nga ne u zunë se kujt i takonte karfica jote
e humbur.
Ne ruheshim të mos shkelnim formën që linte trupi yt mbi rërë. Kujt do t’i përkisje?
Zemra e kujt do të shkonte gjer aty ku ëndrrat strehojnë pulëbardhat? Sa të tjerë do të shkelnin të trishtuar mbrëmjeve duke
dëgjuar të qeshurën tënde të lumtur?
Deti i së dielës me trëndafilat e bardhë të dallgëve. Ti u hodhe të mblidhje trëndafila dhe harrove të dilje. Kaq ditë dhe kaq netë pa ty, Sikur na vodhën papritur statujën e Afërditës. Ç’u bënë gjurmët e hapave të tua që na tregonin të fshehtat e rrugëve të largëta? Mërmërima e detit mos ishte zëri yt që vinte i lodhur nga thellësitë dhe thoshte: “jam këtu,
jam këtu, jam këtu”...?”
Në tre vargjet e fundit të kësaj shkëputjeje nga origjinale kemi përsëritjen e togfjalëshit “jam këtu”...” me një mbyllje sërrish retorike, duke dhënë kështu tredimensionalitetin e lidhjes art-organike. Vargu me theks fundor “jam këtu” fuqizohet me përsëritjen tre herë të togfjalëshit dhe lexuesi freskon perceptimin e tij mes kësaj përsëritjeje tredimensionale, jo si një formë materiale e tre-dimensionit, por si një retushim qëndrimtar ndaj fateve të ardhura në karakter-botën e poetit. Dhe sërish ne festojmë zellshëm emocionin ngacmues si një mënyrë e faktorit të jashtëm ndikues për të parë interpretimin e botëshpirtit të artistit për këtë subjekt të veçantë të ardhur nga kohështriga dhe për të shijuar atë hapësirë, kohë dhe vend me poezinë e tij si një pamje të brendshme të ndjenjave që nxitën këtë forcë qëndrimtare nga vetë kjo pjesë e lidhjes art-organike të artistit- poet.
5. Shumëdimensioni poetik
Ndryshime të fuqishme shihen në stilin e tij të poezisë që plotëson ndjeshëm aspektet dy dhe tre dimensionale intriguese. Agim Mato prezantimin e poezisë së tij ka marrë përsipër që ta ridimensionojë në një rrugë të hapur, përtej kornizës tradicionale, duke filluar të ngrejë vargun në lidhje organike të ndryshme, të tilla lidhje që perceptohen si stërkala të ndritshme arti, të angazhuara parësisht me lëndën abstrakte dhe tradicionale. “Mbush një grusht me guaska deti” ndoshta është njëra prej dhjetra e dhjetra poezive që e përcaktojnë qartë këtë rrugë të hapur poetike, duke vënë theksin tonik në një alteracion artistik me theksin fundor për të forcuar mesazhin filozofik të fabulës dhe syzhet, me një arsye të qartë art- organike. Duke lexuar vargjet e “Mbush një grusht me guaska deti” filozofia ndërlidhjes organike na percepton fate të ndryshme qëniesh, mes të cilave hyjnë edhe fatet e njeriut. Këto fate që theksohen nga fuqia artistike e dy llojeve të theksave që përdor poeti na japin një vizion të qartë për pamjen reale dhe mesazhin:
“Mbush një grusht me guaska deti. Ç’u bënë jetëzat brenda tyre? Ndiej vetëm tringëllimën boshe tek i trazoj në duar. Korale të ftohta, pa vlerë, që vala i flak orë e çast në breg. Si Hamleti rri e kundroj këto kafkëza të vogla, llogore të braktisura të luftës për ekzistencë. Dhe sado të lëmuara, sado fine, pa atë shkëmbim lëndësh që i lidhte me botën përreth më ngjajnë tani me skulpturat absurde që vala e kohës i flak në harresë.”
Poeti Agim Mato me poezinë e tij “Ati ynë që zbret në tokë” ndërton anë të dyfishta strukturore dhe semantike që fuqizohen mes dy teorive të filozofisë dhe laicizmit. E para është vetë tehu me të cilin poeti Mato spatializon (hapësiron: këtu krijon hapësirë semantike) funksionin emergjent të fjalës në funksion të një perceptimi me të cilin njeriu dhe qenia e tij sedërton tërë jetësinë dhe përjetësinë në shërbim të vetë praktikës jetike. E dyta është një sprovë disi guximtare që lidhet me atë citim të vetë Lukianit, që mbeti disi si një argument në shekuj. Mes të parës dhe të dytës është ndërlidhja semantike e konceptit. Koncepti si një funksion perceptues mes filozofisë së vargut priret në heshtje të krijojë logjikën e tërë lidhjes ‘joklerikale’, ‘jashtë kontrollit institucional dhe politiko-social të argumentit në shoqërinë njerëzore’ por me një pjesëmarrje të ndjeshme në funksionin jetik me të cilin arti i fjalës qëmton deri në labirinth.
Jo më kot Agim Mato përzgjedh Lukianin që stigmon se “mëkatar nuk është ai që hedh poshtë perënditë e turmës, por ai që bashkohet me mendimin e turmës për perënditë” (Lukiani, cituar nga Mato). Nga ana tjetër poeti shqiptar pikëtakon filozofinë e Senekës. Seneka shprehet: “Feja është konsideruar nga njerëzit e thjeshtë si e vërtetë, edhe pse e dinë atë si të rreme, por nga sundimtarët të gjetur si të dobishme (Seneka, cituar tek Anthony James Boyle, 1997:56). Dhe më tej në vargun e filozofinë e poetit Mato gjejmë atë që Volteri e shpreh ‘Ateizmi është një ves i disa njerëzve të zgjuar’ (Volteri, cituar tek Alister McGrath, 2008: 38).
6. Përditësia dhe aspekti metafizik
Është vetë përditësia që në vargun e Matos shtron qetazi aspektin e saj metafizik, ku ‘cdo mbrëmje’ e ndërlidhur është jo thjesht ana e errët e saj, por metafora me të cilën ‘errësira’ e vetë tematikës me të cilën dikton arti i fjalës së Matos. Dhe poeti na shtron metafizikën e tij:
“Çdo mbrëmje shkryqëzohem nga Golgotaja dhe endem pranë bazave ushtarake, pranë bareve të ndriçuara, pranë çifteve moderne
dhe të dehurve. Endem në mijëra Jeruzaleme
duke trokitur në portat e farisenjve, në portat e monopoleve dhe të bankave. Mirëmbrëmani, u them.Dymijë vjet u mundova të
zbusja për ju
shpirtin e trazuar të popujve. Dymijë vjet që i shtegëtova kopetë e tyre nëpër rërën
përvëluese të shekujve drejt tokës së premtuar,
duke i mbajtur orë e çast me erën e thimjamit të shpresës.”
Në këtë gjendje të ‘errët’ përthithja e ‘thimjanit të shpresës’ është vetë dukuria ateike me të cilën autori gjen forcë të shtjellojë më tej funksionin emergjent të fjalës në funksion të një perceptimi më të detajuar:
“Isha bariu i tyre. I kullosja nëpër lëndinat biblike të harrimit dhe në hajate kishash e manastiresh i mërzeja. Në muzgjet romane e bizantine të kishave u fola kaq herë për amëshimin në qiej ku do të ngjiteshin shpirtrat e tyre të transportuar nga engjujt.”
7. Struktura dhe semantika
Struktura dhe semantika e poezisë së Matos është përshkruar në këtë mënyrë si një grup i qartë art-organik i vargut metafizik. Ky grup art-organik është një mëvetësi sublime e botës së brendshme të poetit që vjen si një strukturë semantike
196
me një risi të re, pra me një figurë retorike në mjaft raste, në të cilën lexojmë drejtimin e papajtueshëm apo kontradiktor si një argument i kombinuar, që na jepet si në një sfond me heshtje shurdhuese por me një optimizëm pikëllues. Kjo është një nga figurat letrare me në zë me të cilën poezia postmoderne funksionon, kjo është oksimaroni poetik. “Oksimaroni poetik” gjendet qartë në vargjet e poezisë “Ati ynë që zbret në tokë”:
“Mirëmbrëma, farisenj. E di se tani ju vjen ndot nga firoma ime prej avujsh mbytës
të shpirtërave që vuajnë, nga eshtrat e mia të mbuluara nga miliarda puthje, si një masë xhelatinoze, si një rrobe e neveritëshme e mjerimit që s’kam si ta xhvesh. Herë, herë, atje lart, i kryqëzuar, më duket vetja si ata shirita të lyer me ngjitës e të varur nëpër lokalet
tuaja
endeshin në teatrin e pafund të Mesdheut
duke shirë si në një lëm të stërmadh natë e ditë mitet, duke plaçkitur tempujt dhe rendnin duke ngritur pluhurin e hapave të tyre drejt sheshmejdaneve të luftrave të para klasore?”
ku venë e ngecin mizat gjatë verës. Ende ngecin tek unë turma të gënjyerish. A ju kujtohet koha kur turmat e urritura të skllevlërve
Ose më qartë oksimaronin poetik e japin vargjet e së njëjtës poezi më poshtë: “Po ku ta dinin ata se edhe frika,/edhe padija,/ishin prona juaj, farisenj,/dhe unë, perëndia e re/që nisa t’u shërbej?” Duhet theksuar se shembuj të oksimaronit në poezi mund të gjenden tek poetët më të famshëm, duke përfshirë Milton, Donne dhe Tennyson. Përshkrimi i John Milton tek Perëndia në Parajsën e Humbur është një një fakt i kuptueshëm mes pasqyrimit të errët dhe asaj me të ndritshme të tepruar. Po aq edhe ‘besimi i pabesë’ tek Idilet e Mbretit të Tennyson na jep një shembull të qartë të tematikës me të cilën vjen fabula dhe syzhet i Agim Matos. Më tej është John Donne që thekson: “bollëk o të mjerë, e pasuri e poshtër” tek ‘Devocionet në raste emergjente” e mjaft të tjerë.
8. Në vend të mbylljes
Në përfundim ne padyshim duhet të prekim thelbin e preambulës kur poeti “flet art”. Me një influencë të madhe në historinë poetike, po aq edhe në kritikën e artit, diametralisht e dukshme në literaturën dramatike, ‘Poetika’ e Aristotelit, një libër i përkushtuar kryesisht për diskutimin e tragjedisë dhe epikës poetike, ka një lidhje edhe në strukturën dhe simbiozën e vargut të Matos. Vetë poeti Mato shprehet “Më ngazëlleu ajo që thua me të drejtë për simbiozën midis pikturës e poezisë. Unë kam dashur të bëhem piktor, kam konkuruar, kam fituar, por dyert e shkollës së artit m'i mbyllën. Që të vazhdoja të isha piktor më duheshin mjete shtesë, që s'i kisha, dhe poezisë iu futa që të plotësoja atë zbrazti. Gjithmonë e kam menduar veten si një piktor që vizatoj me vargje.” Po të shihet në fakt poezia “Piktori”, natyrisht kuptohet jo vetëm epika poetike, por edhe ‘tragjedia’ me të cilën vetë art-fjala poetike e Matos, laton dhe skalit art-pikturën dhe plastikën e saj skulpturore. Ja dhe poezia “Piktori” dhe dëshmia e saj që në hyrje:
“Eja, më tha shoku im piktor, ç‘pret, nuk i dëgjon zërat e fëmijëve të mbledhur rrotull
pranverës së sapoardhur? Nuk e ndjen në zemrën tënde
oshëtimën e saj të heshtur, bubullimat e saj të kaltërta, ç’pret?...” (Mato, poezia “Piktori”).
Ndalesa tek poezia “Në Butrint” nuk është thjesht një arsye në renditje, por një parantesë logjike e spatulës poetike që art-skalitja e Matos e bën të thekun për të kuptuar, ‘damarët’ që lidhin fatet e mbijetesës historike, ato fate ‘mbi gërmadha qytetërimesh’ që pena dhe spatula e poetit ‘piktor’ të art-skalitjes i gjen ‘të mbuluara me pyjet e dafinave/si me lavdinë e vet’. Dhe këtë na e shuguron rikthimi tek poezia “Piktori”:
“Ngriti kavaletin, hapi akuarelet dhe nga peneli rrëshqiti drita e diellit; ranë mbi letër drurët, shkëmbinjtë e detit, anijet dhe më tej qyteti i bardhë me të gjitha dritaret e tij. Një lëvizje, dy dhe ja, pulëbardha rrahu krahët. Fshap, fshap. Dhe pranvera çapitej...”
Por ndërsa Pranvera çapitej, stinëarti premtues i Matos lulëzonte strukur mes katër stinëve të vitit, aty në një kënd ku
199
vendi dihaste tinguj të vrullshëm, por të sigurtë për këtë ditë. Për këtë ditë kur kiaroskurot janë në ikje dhe vendin ia zënë shenjat e bukura të artit të vërtetë të fjalës. Dhe këtë përlotja e Agim Matos është dëshmia më e mirë mes vargut që flet e flet me vite të tëra përdore.
Referenca:
Altick, R. D. (1985) Pikturat nga librat: Arti dhe literatura në Britani, 1760-1900 (Paintings from Books: Art and Literature in Britain, 1760- 1900). Columbus: Ohio State University Press.
Boyle, A. J. (1997) Tragic Seneca: an essay in the theatrical tradition. Londwr: Routledge.
Dervishi, Z. (2008) Lente të ndërveprimit simbolik. Tiranë: Emal
Gotthold Ephraim Lessing, G. E. (1887) “Laokonti: Një ese mbi limitet e pikturës dhe poezisë” (Laocoon: An essay upon the limits of painting and poetry). Londër: Roberts Brothers.
Mato, J. (1975)Marrëdhëniet reciproke midis llojeve të artit. Tiranë: Nëntori.
McGrath, A. (2008)The Twilight Of Atheism: The Rise and Fall of Disbelief in the Modern World. Londër: Random House.
Uçi, A. (1972) Estetika, jeta, arti. Tiranë: 8 Nëntori.
