Zh.P. Satri – Artist i fjales se skalitur

Nga : Illo Foto

Pjesa e pare

Kete kumtese , une e kam ndare ne dy pjese ,sepse eshte shkrim disi voluminoz . Mendoj se shkrimet e klasikeve , jane nje ndihme , per te permiresuar cilesine e shkrimeve shqiptare . Njerzit , qe shkruajne , nuk jane te gjithe shkrimtare . Perdorimi i frazes artistike , e afron autorin me lexusin .

Dekadat e fundit , ne vendin tone , ka nje bum te botimeve te ndryshme , qe fillohet me botimet letrare te te gjitha zhenreve , por dhe shkrime serioze historike , filozofike , publicistike , pedagogjike, ekonomike . Ky eshte nje stad i ri , qe perjeton kultura e botimeve te krijimtarise .

Lipse ta shofim ne sy realitetin . Cilesia e botimeve , nuk eshte rritur ne propocion te drejte me sasine e botimeve . Qarkullojne botime te dobta , jo vetem nga permbajtja , por dhe nga gjuha , si dhe saktesia e komunikimit .

Pa dashur te bej kritikun puritan , do te paraqes mendime rreth botimeve, me synimin ,qe te kufizohen botimet e dobeta dhe shume te dobeta, pavaresisht nga natyrat e subjekteve . Do te mar per etalon romnin ,si standart i te gjitha natyrave shkrimore.

Disa studjus , madje dhe krijus , dobesite ideore te krijimtarise e spjegojne me mungesen e kritikes si institución i pa varur . Besoj se kurre nuk do te kete nje institución te tille . Nuk kam degjuar se ka diku gjetke , nje fórum krilik . Ky intsitucion ekzistonte ne shtetin monist dhe me shume se letrar, ishte ideollogjik . Sot botimet jane te gjinive te ndryshme , sic i rendita , pak me siper . At’bote shkrimet ideollogjike ishin mbizoteruse .

Kritiken reale , e bejne lexusit . Edhe sikur te ekzistoi kritika e institucionalizuar , perseri fjalen e fundit e thote lexusi . Nisur nga ky fakt , krijusi duhet te jete sycele , se si e pret lexusi shkrimin e tij . Ne te njejten kohe cilido krijus , duhet te jete lexuas aktiv , per botimet dhe ta thote fjalen e tij , pa pritur , qe kete fjale ta thote nje organ i specializiur, qe nuk do te kzistoi kurre . Krijusi , lipset te japi ndihmesen , per organet botuse . Besoj se shtepite botuse duhet te kene nje filter , qe i ruan ato , nga botimet skarto .Ky filter , ndoshta i ngjason kritikes letrare te dikurshme .Kete e realizone shtepite botuse , se me shumti , per efekte biznesi .

Eshte domosdoshmeri , qe njeriu qe shkruan , cilido qofte, duhet te lexoi shumefishin e asaj qe shkruan . Te lexoi ç’do gje , por vecanerisht te lexoi romane , si forma me e larte dhe me e kualifikuar e shkrimit . Romancieri ka ndermarre nje misión te rendesishem shoqeror dhe kulturor . Lexusi i romanit eshte ndihmesi kryesor i romancierit dhe I institutive botuse .

Disa mendojne , se dashuria , per librin eshte veti e lindur . Nuk i besohet teresisht kesaj teze . Dashurine , per librin ta rrenjos shkolla . Natyrisht , mesus te apasionuar dhe te trainuar mire , qe e bejne terheqese oren mesimore. Njeriu , sado i ngarkuar me pune , gjen kohe , per te lexuar , kur leximin e ndien si nevoje te zhvillimit mendor dhe aq me shume , si profesionalist .

Njeriu i mesuar me lexim te vazhdushem , nuk i regjistron ditet , qe nuk lexon . Vecanerisht terheqese , mbeten veprat letrare te arrirra , sic ndodh me veprat e shkrimtareve klasike .

Ka nje hipoteze - suprize , qe thote se njerzit e ngarkuar me shume pune , gjejne me shume kohe edhe per lexime .

Disa shkrimtare klasike , programi i shkolles moniste i pat zhvilluar ne klase , por jo te gjithe . Ruset dhe sovjetiket , i pat zhvilluar me hollesi , por perendimoret, me zgjedhje . Lufta kunder imperializmit , mbante nje sy hapur , nga shekujt e kaluar.

Ketu doja te dilja : Shkrimtaret , qe njeriu , duhet te vleresoi me teper , jane romancieret . Pse ? ç’do njeri ka nje jete te veten dhe me mundime , kurthe , pa besi e shpije ate, deri ne fund, ose i nderpritet .

Romancieri nderton qindra jete te tilla , gjat krijimtarise se tij . ç’eshte me e madhja , jasht jetes se tij . Jetet e personazheve i nderthur dhe i realizon , siç e do interesi i jetes reale . Nje fantazme , qe i shkrep ne koke , i ngjit muskuj , gjak , nerva, ndergjegje , duke e veshur me rrobat e modes , se kohes . Personazhe pa fund .

Thone se aktoret vuajne , se gjat jetes se tyre , futen gjoja ne lekuren e personazheve . Nuk mendoj keshtu , kur kam parasysh romancierin , qe jeton nate dite me nje njeri fantazem , qe nuk e ka pare kurre dhe as do ta shofi , deri sa fantazia e tij ta nxjerri ne rruget e jetes. Ne fund te fundit dhe personazhet e aktorit , nje lloj romancieri i ka krijuar . Romacieret , me te drejte , i japin emrin e pokes ku jetojne , sepse ata krijojne mijra njerez , qe lindin , dashurohen , pesojne aksidente , divorcohen , pra ta japin jeten ne dore , me te gjitha karakteristikat dhe persevitetet , qe shoqerojne njerzit e gjalle .

Romancieri eshte historia , ose , sic e kane percaketuar , guret kilometrike , ne autostraden e jetes . Njof fizikisht pak romanciere , por me shume i njof nga veprat e tyre . Nuk ka nevoje te njofesh romancieret . I ke njohur po qe se ke lexuar vepren e tyre . Romani , ka frymen e vet . Natyrisht romancieret kane merituar pavdekesine .

Njerzit , qe shkruajne , lipset te lexojne , pa pushim klasiket . Ky veprim i ben me elokuente dhe me te lexushem. I ben me tokesore . Lexusi nuk mund te terhiqet me meselera te konsumuara , pa kripe .

Kur lexon nje roman , behesh zgjatim i ngjarjeve . Dashurohesh me personazhin dhe me autorin . Romancieri te behet si njeriu I shtepise , sepse lexusi e ndjek hap pas hapi . Gezohet dhe hidherohet bashke me romancierin , qe ka ndermarre nje mision te veshtire . Romani eshte i veshtire edhe ta lexosh . Do nje kohe te gjate te jetosh me personazhet , te mbash mend , ku hyne , ku dollen ,pse u semur , kur dhe pse vdiq . Ke pershtypjen se ke shetitur nje planet . Ne fakt eshte produkt i nje pune kolosale , qe ka realizuar , njeriu I dashur I njerezimit mbare , romancieri . Te lexosh nje roman ten je shkrimtari klasik , eshte terapi kunder depresionit .

Nje romancier i ri , duhet ta masin veten , sa njerez ka sheruar nga depresioni , ose sa te shendoshe i ka çuar ne depresión .Romancieret e rinj shqiptare , kane shume nevoje te njohin tekniken e romanit .Eshte njejta gje si te njohesh teorikisht, tekniken e fluturimeve kozmike .

Cilido romancier ne bote , sjell diçka te re , ne jeten letrare , historike , filozofike , zakonore , vetqeverrisese , artistike . E pergjithesova , kete vecori te romanit , se sado i dobet te jete nje roman, eshte veper voluminoze , mbi te cilin , edhe pse behen skonto , perseri qendron . Me e rendesishmja , nga te tera eshte fakti , qe njeri me formim medioker , nuk mund te hyje , ne nje aventure te tille , sic eshte , te shkruash nje roman . Romancieri eshte pesha me e rende , ne arenen e jetes kulturore .

Romancieret klasike jane me te lexushem se ata kohore .Keshtu ka qene dhe keshtu do te mbetet . Ne se lexohen me shume kohoret , siç ndodh me Kadarene , fenomeni merr dimensionet e groteskut .

Romancieret klasike e kane kaluar periudhen e proves dhe deri ketu , kane mbritur , me te shquarit. Nga ana tjeter , njerzit jane te prirur te njifen me te pa njohuren se sa te perseritin refrenin kohor . Nobelistet mbeten ajka boterore e mendimit te shkruar . Ne se nje romancier , deshton ne vepren e tij , ka ndodhur nje termet me viktima . Lexusi , nuk ka qene ne lartesine e duhur .

Ideollogjia moniste , kishte hequr nga programet dhe u kishte shpallur lufte frontale shkrimtarve te shquar vendes , Fishtens, Kutelit , Camajt etj. Nga letersia boterore , ishin lene jashte , disa gjigante te pa perseritshem te botes , sic jane : Shopenhauer , Nitche , Kafka , Kamy , Eliot ., Mophasan etj. Kjo liste eshte shume e gjate . Afersisht lejohesh te studjoheshin rreth 20 % e romancierve te famshem boterore . Ishte nje nga diktimet me te egra , qe i behej lirise se njeriut .

Nje nga klasiket , qe nuk studjohesh , ne programin e gjimnazit monist , ishte nobelisti Zh. Pol Sarter(1903- 1980 ) , shkrimtar francez i shekullit 20, qe ne vitin 1964 meritoi Nobelin , per letersi , duke shenuar dhe nje vecçori . E refuzoi çmimin ! Pas nje kohe , kerkoi te merrte vetem honoraret , ne vlere materjale , qe me te drejte ju refuzua, nga Asambleja , kjo kerkese. Eshte trajtuar dhe trajtohet , brenda numurit te romancierve nobeliste .

Ne se pranojme , qe se shtepite botuse , duhet te kane nje filter per botimet , kjo eshte eshte edhe ne dobi te vete autoreve . Per anallogji te tille shofere (romanciere )duhet te ndalohen , qe te levizin me shpejtesine , qe rrezikon vete shoferin dhe te tere rracen e shofereve . Vlerat letrare behen pasuri kombetare

Romancieret e rinj shqiptare jane ne numur te kenaqshem dhe duken , deri diku premtus . Do t’u rekomandoja romancierve , te lexojne pa u lodhur dhe te imitojne metoden e shkrimtareve klasike , per te fituar shprehi te shprehes dhe te behen te kuptushem nga gjitha shtresat shoqerore dhe intelektuale . Ne kete esene time , do te komentoj romanin e Zh. Pol Saterit , “Neveria “ , nga ku te rinjte mund te perfitojne shume , por pa humbur indiviluatin kombetar , qe mbetet vula e krenarise se ç’do krijusi .

Romanin e Saterit , “Neveria “ e ka sjelle ne shqip Pirro Dogo. Eshte botuar ne Sh.B “ Tirana “ , nen redaktimin teknik te Vilhelm Bilanit , korrektor Spiro Turku . Viti i botimit 1994 , ne 8 mije kopje , pa çmim . Shtypur ne shrypshkronjen “A.Z. çajupi “.

I shkrova te tera specifikimet , sepse botimi eshte liber i lidhur keq . Disa faqe , gjenden te ngjitura , ne ekstremin e fundit . Ndoshta dikush i shef keto vrejtje te mijat, per te nxjerre mesime , per cilesite e botimit .Cilesia e botimeve , ze vendin e dyte , pas cilesise se shkrimeve . Problemet , qe lidhen me perkthimin si teknike , do te shprehem gjat zhvillimit te materjalit tim . Nuk duhet te qarkullojne libra te shtypur , lidhur keq dhe me gabime shtypi .

Sartri , ne botkuptimin e tij , pati shume lekundje ne jete . U paraqit , si marxist dhe e braktisi shpejt , kete ideollogji . U bashkua me social-demokracine dhe perfundoi ne sindikatat e punetoreve . Pat vizituar Cuben dhe kishte simpati te veçante , per Che Guevaren , per te cilin shkroi se Ai ecen paralel me historine , kur kemi parasysh , qe Guevara , mori pjese me arme ne dore , kunder regjimeve diktatoriale te Amerikes latine .

Filozofia , qe e udhehoqi Saterin , ishte ekzistencializmi , nje variant I bute i materjaizmit . Mbi kete filozofi , ndertoi veprat e tij te shumta , qe jane te shquara ne France dhe ne bote . Veprat e Sartrit jane te pa krahasushme , per thjeshtesine e fjales artistike. Romanet e tij , kane muzikalitet sa dhe ideor .

Në nje nga ditet , Satri u gjend i arestuar . Nderhyri presidenti De Gol , per ta liruar . Presidenti u shpreh : Nuk mund te burgoset Volteri ! Shprehja e De Golit , eshte tjeter filozofi . Me nje fjali , ngriti monument moral, per Saterin ,gjigantin e fjales artistike.

Do te komentoj , nje nga romanet e Sartrit , Romanin e tij “Neveria “ . Perman gjithsej 200 faqe dhe nuk eshte kryevepra e ketij shkrimtari , por eshte nje nga romanet me interesant , qe kam lexuar . E theksova , interesant , sepse nuk kam lexuar ndonje roman te shkruar ne forme ditari . Nuk eshte ditar i perditshem , por ne disa dite , ka shkruar me shume se nje here dhe fleten e pare te ditarit e ka shenuar te humbur . Te jep pershtypjen e rebelimit , por eshte krejt e kunderta .

Ne ket kuptim , ky roman , behet interesant , qe kur e hap , per te mos thene pa hapur , per titullin . Po ta quajme normal , kete titull ,”Neveria “ , presupozohet , qe romanet duhet te emeroheshin : Hijeshia , Bukuria , tradhetija , femiria , dashuria e te tejere tituj si ky . Titujt kaq te thate , nuk mund te shprehin brendi , qe shtjellohet ne shume plane, prandaj quhet , roman .

Satri , e lufton konformizmin , qofte dhe ne forme embrionale . Titulli i Saterit eshte metaforik dhe diku , brenda shtjellimit , te le te kuptosh , se ndjen neveri , per mjedisin e mbushur me egoizem , me pabesi , me tradheti , madje dhe me dhune . Kjo eshte e verteta , per titullin , por s’eshtre e vetmja befasi . Romani eshte gershetim natyral i filozofise me letersine , po kursesi , nuk e orienton lexusin . Lexusi hyn dhe del me filozofine e vet . filosofía rri diku pezull.

Fabula , shperndahet brenda naracionit te embel , qe ne shumicen e kohes , ka rrjedhshmerine e prallave . Ne se mesusi do te pyesi cila ishte fabula , e romanit , qe lexove ?

E ke veshtire , ti si lexus , ta permbledhesh me pak fjale . Eshte nje rast flagrant , qe mesusi i letersise te le ne klase . Po qe se i spjegon se ke lexuar Saterin e fanmshem francez , mesusi te mirkupton . Sarteri eshte romancier enigmatik . Vetem diallogje te zakonshme , mjedise edhe me te zakonshme , pa ndonje kontradikte , per zgjidhje . Kur ka zgjidhje , jane nga me feminoret . Prapa ketyre situatave , kaq te zakonshme , ndodhet , nje filozof dhe romancier i kalibrit te madh , ndodhet vete , Sateri .

E shkrova , qe nuk e njof perkthysin , redaktorin dhe korektorin . Natyrisht nuk e njof origjinalin , por ata kane bere pune serioze , ne perkthim dhe pune shume te dobet ne tekniken e lidhjes se librit.Te trajtosh pa sajdi nje autor te tille , duhet te kete saksione te renda nga forumet librore , ne se ka te tilla.

Po te shkruaja vetem kaq , per kete gjigant te fjales dhe te mendimit te shkruar, nuk do sqaroja asgje , pa komentuar vete romanin .

Perpara se te shkruaja , kete trajtese timen , lexova me shume vemendje persiatjen e Vangjush Zikos , per psallmet e Moikomit te botuar ne “Dita “. Ziko shkruan : “ Tematika e ketij cikli eshte sa alegorike , aq dhe filozofike….. e larmishme , tokesore dhe kozmike “ . Nje tjeter studjus serioz , Vangjush Saro ka shkruar , ne “Fjala e lire “, sproven” Arti pertej klisheve “ , duke paraqitur nje tabllo te romanit shqiptar , ne te tera kohrat .

Midis dy Vangjusheve ndihem me i sigurte , per sa do te mund te afroj Saterin e famshem , ne letresine shqiptare , qe une e njof pak, krahasimesht , me autoret vangjushe .

Moikomi , ne kete plan eshte shume i veshtire . Te kuptosh brendine e prozes dhe poezise te Moikomit , duhet te keshillohesh me dy e me shume specialiste te fushave . Me Saterin e bashkon te shprehurit e figurshem , kryesisht figurat alegorike .

Romancieret shqipetare , kane shume , c’te mesojne nga Sarteri. E kam fjalen , per romancieret e rinj , qe sipas Saros , nuk i kane kaperxyer ende , disa klishe , qe i bejne te ngjashem me njeri tjetrin , pervec faktit , qe vijojne te kene influenca te realsoc-it, duke vijuar te shquajne heroin pozitiv . I vizatojne me ngjyra shume te theksuara personazhet dhe i ndjekin kemba kembes , deri sa sejcilin persionazh e shoqerojne , me vemendje , deri sa e vene ne gjume , ose deri sa vdes , duke mos harruar te na sqaroje , si vdiq , pse vdiq , ndoshta na paraqesin mundesisht dhe certifikaten zyrtare te vdekjes , por dhe te varrimit .

Kam dyshim , qe ndonje romancier i ri dhe i apasionuar , po qe se lexon , me vemendje ,” Neverine “ , mund te vijojne te shkruajne roman tjeter , deri sa personazhet te perfundojne krejt misionin jetesor, te pakten deri sa te krijojne familje me baza te shendosha patriarkale .Ndoshta dhe me tej . Sa me larg , aq me mire . Ketu e kane zanafillen romanet me shume volume , ku pershkruhen disa breza personazhesh .

Satri dhe klasiket , nuk ndjekin kete linje , me personazhet e tyre .Personazhet e Sarterit , çfaqen krejt spontanisht dhe vijojne ecin gjat romanit , pa e mbyllur veprimtarine e tyre .

Ne romanin e Saterit , personazhi kryesor , eshte vete autori , qe shkruan ditarin e tij . Vete ditari , ka brenda alegorine. Romani shtjellohet me figura , qe te mbane zgjuar .

Personazhi i dyte eshte e dashura e protogonistit , por qe nuk mbahet mend , kur kane bashkejetuar . Perfundon romani dhe kjo skene mbetet brenda enigmes se vet . Personazhi i trete , quhet Autodidakti , qe nderhyn , per te perfunduar bisedat , ne klube , ne rruge , kudo ku ka jete, ne levizje .

Shkelqimi i krejt romanit , qendron te forma e paraqitjes se problemeve , thjeshtesia artistike , qe e ben per vete lexusin . Fjalite e Autorit , jane gure te skalitur , qe krijojne romanin e tij , qe nuk ta ze goja ta “neveritesh “ . Ketu poshte po rendeit shumicen e ketyre “gureve te skaliur “ , per te formuar nje ide , se cili eshte “Volteri i shekullit te 20 “, e me tej .

Pavaresisht filozofise se tij , pasi lexon Satrin , rritet deshira , per te jetuar jeten, ne te tere dimensionet e saj , sepse te tera situata e romanit , jane jetesore , pa ngarkesa emocionale . Jeta ne roman , rrjedh thjeshte dhe e sigurte .

Ne te 200 faqet e romanit , nuk degjohet nje pushke , nje aksident i rende , nje ofendim , nje skene sexi te ekzagjeruar . Nuk perdoret as nje fjale e piste . Jete e thjeshte e nderprere vetem me arsytimet filozofike , qe zhvillohen natyrshem . Romanin e mbizoteron fjala artistike . Sarteri eshte i pa perseritshem , jo per shumicen e romane , por per artin e perdorimit te fjales , te ciles i ka dhene vleren e muzikes .

(Vijon , pjesa e dyte )