Kopi Kyçyku Vlera të epërme në një libër të poliedrikut Aleko Minga
Matematika, një nga lëndët kryesore që mësojnë nxënësit në shkollë, është para së gjithash shkenca e saktë me ndihmën e së cilës mund të zgjidhim problemet, duke nisur me të përditshmet e të thjeshtat ( fjala vjen që të mos mashtrohemi nga shitësit kur marrim kusurin e shumës që paguajmë, apo të dimë si t’i përdorim të ardhurat e shpenzimet), e deri në përllogaritjet e ndërlikuara. Përmes matematikës mund të gjejmë rrugën më të shkurtër dhe më të frytshme për arritjen e çdo pikësynimi. Me kalimin e kohës matematika na e modelon mënyrën e të menduarit, e reagimit, e vlerësimit të situatave dhe kapërcimin e vështirësive që na shfaqen heraherës në jetë. Të gjitha këto ngaqë matematika qëndron në themel të të gjitha shkencave. Në këndvështrimin modern, ajo përbën hulumtimin e strukturave abstrakte të përcaktuara në mënyrë aksiomatike përmes përdorimit të logjikës. Strukturat e sapopërmendura shpesh i kanë rrënjët në shkencat natyrore, sidomos në fizikë. Matematika përkufizon dhe zhbiron edhe struktura e teori ekskluzivisht të vetat, që synojnë sintetizimin dhe njësimin e fushave të shumëfishta matematike, pa përjashtuar disa syresh që ngjallin interes me ndikimin e tyre abstrakt, çka i lidh më shumë me artin se sa me shkencën. Nga pikëpamja historike, degët kryesore të matematikës janë përftuar nga domosdoshmëria e përllogaritjeve tregtare, e matjes së terreneve dhe e zbërthimit të dukurive astronomike në dobi të bujqësisë. Studimi i strukturës mbështetet përgjithësisht në teorinë e numurave: fillimisht studiohen numurat natyrorë, numurat çift, numurat tek dhe më pas numurat e plotë, duke vazhduar me numurat racionalë e duke përfunduar me numurat realë, gjithmonë të gërshetuar me ndërveprimet aritmetike dhe të gjitha së bashku janë pjesë përbërëse e algjebrës elementare. Thellimi në këto teori çoi më në fund në algjebrën abstrakte, e cila merret, ndër të tjera, me unazat e trupat, pra me struktura që përgjithësojnë veçoritë e numurave në kuptimin e zakonshëm. Koncepti i vektorit, i domosdoshëm në fizikë dhe i përgjithësuar në kuptimin e hapësirës vektoriale (që studiohet në algjebrën lineare), është i përbashkët për studimin e strukturës dhe studimin e hapësirës. Ky i fundit ze fill natyrshëm nga gjeometria, duke nisur me gjeometrinë euklidiane e me trigonometrinë tri përmasore, për t’u përgjithësuar më pas në gjeometrinë neoeuklidiane, e cila luan rol thelbësor në teorinë e relativitetit. Një numur i madh teorish që lidhen me realizimin e konstruksioneve duke përdorur vizoren dhe kompasin, janë mëshiruar në teorinë e Galoa-së (Galois). Degët moderne të gjeometrisë diferenciale dhe të gjeometrisë algjebrike, abstragojnë studimin e gjeometrisë në drejtime të veçanta: gjeometria diferenciale e ve theksin në përdorimin e sistemit të koordinatave dhe të drejtimit, ndërkohë që gjeometria algjebrike i përkufizon objektet në veçanti si zgjidhje në ekuacione të ndryshme polinomiale. Teoria e grupeve e hulumton konceptin e simetrisë në mënyrë abstrakte duke bërë lidhjen ndërmjet studimit të strukturës e të hapësirës. Topologjia bën lidhjen midis studimit të hapësirës dhe studimit të ndryshimeve, duke e vënë theksin në konceptin e vazhdimësisë. Studimi i ndryshimit është i domosdoshëm sidomos në shkencat natyrore, ku matja dhe parashikimi i modifikimeve të disa variabilave (ndryshoreve) janë thelbësore. Përllogaritja diferenciale është krijuar pikërisht për këtë qëllim duke u nisur nga përkufizimi relativisht i natyrshëm i funksioneve ndërmjet përmasave dhe shkallës së ndryshimit të tyre në kohë, çka zgjidhet me vënien në punë të ekuacioneve diferenciale. Për nevoja praktike në këtë degë është me leverdi përdorimi i numurave kompleksë. Një degë e rëndësishme e matematikës së aplikuar është statistika, e cila përdor teorinë e probabilitetit për lehtësimin e përkufizimit, analizës dhe parashikimit të dukurive të ndryshme dhe gjen zbatim në shumë fusha të veprimtarisë njerëzore. Të këtij niveli dhe në këtë kontekst ndodhen “Tri sprova për matematikën” të Aleko Mingës (Botimet IDK, 2015), pjesë e kolanës “Horizonte matematike”. Vepra në fjalë, siç na e thotë qysh në titull, përfshin tri sprova për matematikën: “Matematizimi i shkencës - tipar i zhvillimit të saj në kohën e sotme”, “Shënime për një debat: a ndodhin revolucione në matematikë” dhe “Meditimi për një problem të mprehtë”. Autori, një shkencëtar i dorës së parë, por edhe lëvrues i dalluar e i zellshëm i letrave shqipe, me këtë vepër origjinale për nga shtjellimi, mënyra e paraqitjes dhe stili i mirëdallueshëm, u jep përgjigje tri pyetjeve me rëndësi aktuale, teorike dhe praktike: 1. Përse është objektiv dhe i pashmangshëm procesi i matematizimit të shkencës? Çka u ofron matematika shkencave që matematizohen? Përse depërtimi i matematikës në degët e tjera të dijes është një stimul i fuqishëm përparimi për vetë matematikën; 2. Nëse ndodhin revolucione në matematikë, të ç’lloji janë ato; 3. Ndarja midis dy kulturave, kulturës letraro-arttistike apo, në përgjithësi, humanitare, nga njëra anë, dhe kulturës tekniko-shkencore, nga ana tjetër, a është shndrruar në një çarje humnerore apo ende ekzistojnë lidhje midis tyre, që mund të kthehen në kanale komunikimi të dobishëm dhe me përfitim të ndërsjellë? Vepra e eruditit Aleko Minga meriton notën dhjetë me yll për të tria sprovat, jo vetëm për nivelin e epërm, por edhe për faktin që njohuritë e thella i shpalos thjesht e kuptueshëm për lexuesit e të gjitha niveleve arësimore-kulturore.
