Traditë pafund
Astrit Lulushi Shpesh shohim ndërtesa të larta, por rrallë mendojmë për themelet mbi të cilët janë ngritur. Duke shkruar në ditarin e tij në pranverën e vitit 1759, John Adams mendoi me zë të lartë mbi imazhet që kishte të ngjarë të kalonin nëpër kokën e tij: “Ulur vetëm në dhomë, ose shtrirë zgjuar në shtratin tim, mendimet zakonisht shkojnë mbi Diturinë, Virtytin, Librat, pasi jam i prirur t'i harroj në rrëmujën e qytetit dhe në bisedat me njerëzit”. Çdo vepër tregon nga forma, thelbi dhe karakteri, mençurinë dhe virtytin. Nëse vështrojmë qiellin dhe tokën, shqyrtojmë lëvizjet e tyre dhe gjykojmë se si janë - të forta dhe të buta, të rënda dhe delikate, të errëta dhe rrezatuese, ne do të zbulojmë menjëherë se drita dhe errësira kanë nxjerrë veten dhe kanë vulosur mrekulli; janë formuar së bashku me kupën qiellore, yjet, elementet dhe të gjitha krijesat e dukshme të imagjinueshme, ku jeta dhe vdekja, e mira dhe e keqja janë njëherësh në çdo gjë. Kjo është e treta nga dy jetët e fshehura dhe quhet koha, e cila lufton me kotësinë. Kështu kjo botë qëndron në jetën e përzier të kohës midis dritës dhe errësirës si një pasqyrë e vërtetë e të dyjave, në të cilën zbulohen mrekullitë nëpërmjet Fjalës - “të gjitha gjërat u bënë me anë të saj dhe pa të nuk u bë asgjë që është”. Lëvizja gnostike dhe veçanërisht faza e saj hebraike, e shfaqur në jetën sektare dhe në literaturën postkanonike, ka një rëndësi më të madhe sesa pranohet përgjithësisht. Vetëkuptohet se legjendat e vjetra biblike, jo duke e humbur vlerën e tyre duke u vërtetuar se janë shumë më të vjetra, fitojnë vlerë shtesë - tani janë më interesante se kurrë. Më parë tregimi biblik i krijimit mendohej të ishte fillimi i evolucionit fetar të njeriut, por ai është thjesht as fillimi dhe as fundi, por përmbledhja e një historie të gjatë hetimesh dhe spekulimesh, të cilat do të kishin mbetur të harruara po të mos ishin zbuluar pllakat asiriane që dëshmojnë aspiratat që i paraprinë Dhiatës së Vjetër. Ka një gjë që duket e çuditshme: besimi në pavdekësinë e shpirtit nuk gjeti jehonë në literaturën e hebrenjve. A refuzuan ta përfshinin atë në konceptin e botës hebraike sepse nuk e besuan; apo thjesht e injoruan sepse ishin tepër realist dhe nuk do ta lejonin veten të rrëmbeheshin nga iluzione edhe të llojit më të lartë? Qytetërimi i Babilonisë ishte më kozmopolit se qytetërimi i Izraelit. Megjithatë, ekziston një ndryshim i rëndësishëm midis legjendave dhe spekulimeve të këtyre dy kombeve, se ndërsa pllakat babilonase janë politeiste dhe mitologjike, teksti hebraik është monoteist. Ornamentet mitologjike të tregimit origjinal janë thjeshtuar. Pa qenë të verbër ndaj bukurive të origjinalit, i cili në mënyrën e tij nuk është më pak i nderuar se versioni i mëvonshëm hebraik, duhet thënë se ky i fundit është një përmirësim. Thjeshtësia më e madhe dhe liria nga detajet fantastike i jep atij një maturi dhe madhështi të veçantë, e cila mungon absolutisht në mitin asirian të krijimit. Ndërsa njohim pa mëdyshje epërsinë e tregimit hebraik, duhet, megjithatë, të përmendim qytetërimin asirian dhe babilonas se monoteizmi nuk ishte aspak një besim ekskluzivisht hebraik. Kishte himne monoteiste me forcë dhe bukuri të madhe fetare, si në Egjipt ashtu edhe në Babiloni, shumë kohë përpara ekzistencës së popullit të Izraelit, dhe nuk është e pamundur që ajo që Henry Rawlinson e quan "partia monoteiste" e Babilonisë ose vëllezërve të tyre në Egjipti ishin themeluesit e monoteizmit hebre. Është e sigurt se filozofët e Egjiptit dhe Babilonisë nuk kanë qenë pa ndikim në zhvillimin e fesë izraelite. Monoteistët egjiptianë dhe babilonas me sa duket vuajtën mitologjinë popullore si shprehje simbolike të së vërtetës fetare, ndërsa në periudhat e mëvonshme udhëheqësit fetarë të hebrenjve nuk kishin durim me idhujtarët dhe, duke u bërë intolerantë ndaj politeizmit, arritën të fshinin nga literatura e tyre e shenjtë, bestytnitë e kohës së tyre; mbetën vetëm disa gjurmë, të cilat tani tregojnë natyrën e tekstit përpara se të ndryshohej. Në ditët e Augustit dhe pasardhësve të tij, njerëzit u mësuan të prisnin shpëtimin, dhënien e drejtësisë, mbrojtjen, paqen dhe prosperitetin nga perandori. Ashtu siç kemi monarkët ose kryetarët e shteteve të sotëm; për të qëndruar gjithmonë në krye e konsiderojnë veten si të veshur me hirin e Zotit; apo si perandori romak që pranoi nderimet hyjnore, dhe madje filozofë si Seneka nuk hezituan për të pranuar pretendimin e tij. Rëndësia praktike e kësaj pikëpamjeje është se qeveria duhet të shihet me frikë dhe zyrtarët e saj si të tillë, janë hyjnorë. Të krishterëve që refuzonin të adhuronin imazhet e perandorit, duhet t'u jenë shfaqur romakëve të atyre ditëve si anarkistë dhe rebelë. Por kur Neroni kreu krime të egra, besimi në hyjninë e perandorit u zvogëlua dhe ideja e Zotit që vuante, njeriu që vdiq në kryq sepse do të preferonte të ishte sesa të dukej i drejtë, fitoi terren mes njerëzve. Krishterimi nuk ishte feja e vetme që premtoi çlirimin nga e keqja. Dihet për misteret premtuese për pavdekësinë, dhe veçanërisht për kultin e Mithras, i cili kishte mishëruar shumë ide dhe ceremoni që hasen edhe në krishterim. Të krishterët e hershëm i përkisnin ekskluzivisht shtresave më të ulëta të jetës dhe autoritetet më të hershme të Kishës, me pak përjashtime, nuk ishin aspak persona të kulturuar ose me arsim të lartë. Disa shkrimtarë të krishterë ishin njerëz mjaft të talentuar; por pak nga etërit e Kishës mund të thuhet se kanë gëzuar më shumë se një arsimim mediokër. Filozofia platonike, për shembull, nuk hyri drejtpërdrejt në mendjet e krishtera, por vetëm përmes kanaleve të librave të Filos. Kështu është e natyrshme,të krishterët nuk kishin njohuri për origjinën e shumë riteve të tyre, dhe kur u përballën me të njëjtat praktika dhe koncepte midis jo të krishterëve, ata u hutuan dhe nuk gjetën shpjegim tjetër për rastësi të tilla të jashtëzakonshme. Edhe sakramenti më i veçantë i krishterë, Darka e Zotit u kremtua nga persët në të njëjtën mënyrë si nga të krishterët; dhe Justini është mjaft mendjemprehtë për t'ia atribuar këtë rastësi pa më të voglin hezitim ndikimit të shpirtrave të këqij. Tertuliani është gjithashtu i vetëdijshëm për shumë ngjashmëri midis institucioneve të Kishës dhe mënyrave pagane të adhurimit të Mithras, dhe vëzhgimi e shtyu atë të deklaronte se "Satani imiton sakramentet e Perëndisë." Djalli duket se ka qenë shumë dinak në ato ditë, sepse nëse ai nuk do të kishte spiunë të guximshëm në qiell, ai vetë duhet t'i kishte parashikuar planet e Zotit; sepse institucionet pagane që fliten si imitime satanike, si sakrifica, ngrënia e ëmbëlsirave të shenjtëruara në përkujtim të të vdekurve për hir të fitimit të jetës së pavdekshme janë më të vjetra se krishterimi. Konkurrentët e krishterimit që u përpoqën të mishëronin idealet fetare të epokës, për arsye të ndryshme nuk arritën të ishin të kënaqshëm, duke ia lënë fushën Krishterimit, i cili në doktrinat e tij kryesore ishte i thjeshtë dhe në moral i drejtpërdrejtë dhe praktik. Por është për të ardhur keq që fanatizmi i murgjve të krishterë ka fshirë pothuajse tërësisht gjurmët e aspiratave të tjera fetare, duke lënë vetëm fragmente të shpërndara, të cilat megjithatë janë shumë interesante për historianin, pjesërisht për shkak të ngjashmërisë së tyre me krishterimin, pjesërisht. përmes pangjashmërive të tyre. Ne dimë për disa perëndi orientale që u bënë modë në Romë, ndër të cilët Mitras, Serapis egjiptian dhe Iao-Abraxas ishin më të famshmit. Përmendim veçanërisht ritet e pagëzimit, Eukaristinë, kthimi nga Orientin në lutje dhe shenjtërimin e ditës së diellit. Skithët në fushat e Azisë Veriore, adhuronin hyjninë e tyre më të lartë nën simbolin e një gjarpri. Për ta gjarpri nuk vdes kurrë natyrshëm, por vetëm kur plagoset nga dhuna. Në mënyrë të ngjashme egjiptianët i kanë dhënë gjarpërit kokën e një skifteri për shkak të shpejtësisë së veçantë të atij zogu. Persianët shpesh quhen adhurues të zjarrit, por vetëkuptohet se ashtu si dielli, edhe flaka që ndizet si adhurimi nuk është zot. Fryma e ligë nuk ishte e barabartë me Zotin në dinjitet, madje as në fuqi; megjithatë, të dyja ishin krijuese dhe të dyja ishin origjinale. Të njohur janë dy shpirtrat primarë të ndërlidhur, por të pavarur; njëri është më i miri dhe tjetri më i keqi për sa i përket mendimit, fjalës, veprës - kjo krijoi idenë se njeriu del prej tyre.
