Timo Mërkuri: ZËRI QË DUHET TË DËGJOHET

Prof Dr Fatmir Terziu
Jun 25
7 min read

ZËRI QË DUHET TË DËGJOHET

Nga Timo Mërkuri

Leximi i një sërë poezish me tema, ndodhi apo personalitete filozofike e mitike nga antikiteti i hershëm greko-romak dhe më tutje drejt Egjyptit të faraonëve, më solli në kujtesë një ndodhi në Greqi, në prag të Revolucionit të vitit 1821, në kohën kur shpirti grek nisi të ziejë në kërkim të lirisë nga zgjedha osmane, ndodhi që nuk u shënua në kronikat e betejave, por në heshtjen e pagëzimeve. Ishte një kryengritje pa thirrje dhe pa armë, një revolucion në emër, në fjalë, në shpirt.

Pak vite para Revolucionit të vitit 1821, grekët ndërmorën një veprim të pazakontë dhe të heshtur: shumica e fëmijëve të porsalindur nuk u pagëzuan me emrat tradicionale ortodoks si Jorgo, Dimitri, Panajot… por Sokrat, Platon, Arkimed, Leonid, Katon etj. Me pagëzimin e fëmijëve me këta emra, grekët kërkonin distancim me kohën e robërisë turke dhe një rilindje të re shpirtërore, një rikthim te origjina shpirtërore, te filozofia dhe urtia që dikur kishin ndriçuar botën. Pak a shumë si ftesa publike që bëri Kadareja në fillim vitet ’90 për tu rikthyer në besimin e të parëve tanë, për tu afruar, jo vetëm shpirtërsiht me Europën.

Por le të vijojmë me ngjarjen greke: edhe në viset epirote nën sundimin e Ali Pashës, kjo lëvizje u përhap si një frymë që s’të pyet për kufijtë. I habitur nga ky fenomen, Aliu, me zgjuarsinë e tij prej sundimtari vizionar, thërret shefin e zbulimit, Tahir Abazin, dhe i jep urdhër të hetojë ç’po kurdisin grekët me këta emra të moçëm filozofësh. Dhe shumë shpejt vjen përgjigjja: po përgatitet një revolucion, por ky nuk nis nga armët, nis nga mendja, nga fjala, nga shpirti. Historia e mëvonshme e njohu qëndrimin e Aliut: ai nuk e pengoi, përkundrazi, e ndihmoi këtë revolucion me oficerët dhe armët e tij, pse ai e kuptoi se rilindja e vërtetë fillon aty ku ringjallet mendimi.

I-Kjo histori, që ruan në heshtje një të vërtetë të madhe, më erdhi në mendje kur pashë ciklin e fundit poetik të Robert Martikos, kushtuar figurave si Laokonti, Arkimedi, Sokrati, Katoni e të tjerë filozofë të mendimit që koha i ka kthyer në gur themeli të qytetërimit. Por ndryshe nga grekët e asaj kohe, që emrat e fëmijëve i vendosnin në heshtje, duke ftuar rikthimin e mendimit filozofik të antikitetit ndriçues, Martiko nuk e fsheh idenë: ai e shpall me vargje të qarta dhe të forta nevojën për rilindje shpirtërore te krijuesit shqiptar. Ai kërkon që poeti dhe artisti shqiptar të mos i mbështesë rrënjët e tij vetëm në realitetin e zhurmshëm të së tashmes, por të ngjitet më lart, te mendimi, te përmasat që qëndrojnë mbi kohën, te universaliteti.

Në poezinë “Laokonti”, Martiko shkruan:

“Ai nuk kishte armë,

vetëm një zë

që më kot shpresonte të dëgjohej.”

Kjo figurë e zërit të vetmuar përballë verbërisë kolektive është për poetin një ikonë e ndërgjegjes që nuk e pranon heshtjen si shpëtim. Zëri i Laokontit është zëri i mendimit të lirë, që në çdo epokë rrezikon të mbytet nga gjarpërinjtë e dogmës, servilizmit, dhe frikës. Dhe Martiko e vendos këtë zë si busull morale në poezinë e tij.Për poetin, rilindja nuk është thjesht rikthim në të shkuarën, por një ringjizje e dritës së mendjes në njeriun e sotëm. Nuk është zbukurim kulturor, por një përpjekje për ndriçim të brendshëm. Pikërisht për këtë arsye ai i kthehet figurave të antikitetit jo si relikte muzeale, por si forca që duhen rimenduar, rivënë në jetë, ririnjohur në shpirt.

Në një kohë kur fjalët janë bërë të lehta dhe mendimi ka humbur thellësinë, poezia e Martikos ngrihet si një altar i ri, ku emrat e filozofëve nuk janë thjesht evokime, por thirrje për t’u ringjallur si vetëdije. Dhe kjo vetëdije nuk ka nevojë për britma, por për zëra të qartë, të ndershëm, që nuk e frikësojnë tragjedinë, por i dalin përballë. Sepse, siç thotë në fund të poezisë “Laokonti”:

“Që nga ajo ditë,

sa herë dikush ngre zërin para tragjedisë,

era kujton veç zvarritjen e trupave

rreth një altari të besuar verbërisht.”

Ky është mallkimi i shoqërive që zgjedhin të mos dëgjojnë, por edhe paralajmërimi që Martiko, si një “prift” i heshtur i mendimit, vendos në themelet e poezisë së vet: vetëm përmes rilindjes së brendshme, përmes kthimit te ideali dhe mendimi i lartë, mund të qëndrojmë më këmbë në këtë kohë të përkulur.

II-.Poezia “Laokonti” e Robert Martikos është një poemë e shkurtër, por me përmasa të mëdha filozofike, që depërton në zemrën e konfliktit të përhershëm ndërmjet fjalës dhe pushtetit, së vërtetës dhe besimit të verbër, njeriut dhe fatit. Ajo është një rikthim poetik te miti i priftit trojan Laokont, por edhe një akt dëshmie për tragjedinë e atyre që guxojnë të paralajmërojnë, të ngrejnë zërin, të mos heshtin.

1.Në hapjen me vargjet e guximëshme:

“Ai nuk kishte armë,

vetëm një zë

që më kot shpresonte të dëgjohej”

poeti i vendos lexuesit përballë figurës së njeriut të zhveshur nga gjithçka, përveç zërit. Ky zë , pa armë, pa mbështetje, pa pushtet është vetë ndërgjegjja. Martiko filozofon se fjala nuk është vegël e dhunës, por një akt etik, një vetëflijim, një thirrje e dënuar të mos dëgjohet në një botë që ka vendosur tashmë të besojë gënjeshtrën më të rehatshme.

2. Laokonti:

“E pa kalin, si një heshtje me rrota,

të hidhte hije mbi pluhurin e oborrit.”

ku në vargje Kali i Trojës, ndriçuar nga metafora, është bërë mishërimi i mashtrimit së heshtur, e cili lëviz ngadalë, por i sigurt, drejt zemrës së qytetit. Laokonti e njeh rrezikun jo përmes armëve, por përmes intuitës së njeriut që sheh përtej formës. Ai thotë:

“Nuk është dhuratë,” — tha,

“mban brenda një natë që nuk flet.”

Fjalët e tij janë profetike. "Një natë që nuk flet" është simbol i errësirës që heshtja e mashtrimit mbart në vetvete, është nata e pushtimit, nata e rrënimit moral dhe fizik. Në këtë moment, Martiko vendos vlerën e zërit të vetëm përballë heshtjes kolektive.

3. Në vargjet:

“Por hyjnitë,

që gjithnjë kujdesen kush i admiron,

nuk donin të vërtetën,

por një rrëfim të përshtatshëm.”

zbulohet qartazi dimensioni filozofik i poezisë: jo gjithmonë perënditë, si metaforë e pushtetit, opinionit publik, apo ideologjive sunduese, janë në anën e të vërtetës. Ato e favorizojnë më shumë rrëfimin që i shërben stabilitetit të tyre. Martiko ironizon mitin hyjnor për të nxjerrë në pah të vërtetën e dhimbshme moderne: sistemi shpërblen bindjen, jo të vërtetën.

4. Në vargjet:

“Dërguan gjarpërinjtë nga deti

t’i mbyllnin fjalën në mishin e tij.

Derisa prifti u shtri përdhe,

me bijtë e lidhur në britmë.”

shfaqet sakrifikimi i Laokontit dhe bijve të tij jo për fajin e tyre, por për mosdëgjimin, mosbesimin e popullit për rrezikun që sillte kali i drunjtë . Unë shpresoj se lexuesi e kujton historinë e tij, qoftë dhe nga poezia famoze e Kadaresë. Gjarpërinjtë mitologjikë janë simbol i dënimit të zërit që flet ndryshe dhe thotë të vërtetën. Kjo është filozofia e “ndëshkimit të ndërgjegjes.” Ndërsa Laokonti shtrihet përdhe, vargjet nënvizojnë jo vetëm tragjedinë personale, por edhe heshtjen kolektive që vijon:

“Qyteti nuk lëvizi.

Portat u hapën.

Të nesërmen, muret e Trojës ranë.”

Martiko nuk flet vetëm për Trojën e lashtë. Ai flet për çdo qytet, çdo shoqëri që zgjedh të mos lëvizë kur e vërteta therret. Zëri që nuk dëgjohet sot, sjell rrënimin nesër. Është ky raport fatal midis heshtjes dhe tragjedisë që e bën poezinë filozofikisht tronditëse.

5. Kujtesa shfaqet ne vargje si mallkim dhe urti:

“Që nga ajo ditë,

sa herë dikush ngre zërin para tragjedisë,

era kujton veç zvarritjen e trupave

rreth një altari të besuar verbërisht.”

nëpërmjet të cilave , poeti na përball me një kujtesë të përgjakur. Edhe era, kjo frymë që zakonisht simbolizon jetë apo liri, është e detyruar të mbajë në kujtesë zvarritjen e trupave. Besimi verbër është një altar që vret. Në vend të shpresës, Martiko ofron një përkujtim të dhimbshëm, një urti që nuk predikon shpëtimin, por përgjegjësinë për të dëgjuar zërin e arsyes, për të mos e harruar Laokontin brenda nesh.

Poezia “Laokonti” e Robert Martikos është një elegji për zërat që nuk u dëgjuan, që u shpërfillën, u anatemuan, për ndërgjegjet që u mbytën nga besimi i verbër, për të vërtetat që u flijuan në emër të heshtjes. Ajo është një poezi filozofike që na rikujton, me një tis tragjik dhe një ligjërim të kthjellët, se shpesh rrënimi nuk vjen nga armiqtë, por nga heshtja jonë përballë së vërtetës. Dhe se zëri i një njeriu që flet, ndonëse pa armë, është më i fuqishëm se një perandori që hesht. Ibrahim Rugova foli ndryshe në Kosovë, u pagëzuar vetë, madje mori emrin Pjetër, në nderim të Pjetër Bogdanit. Tashmë një numër i madh shqiptarësh rikthehen në identitet si Ibrahim Rugova, nëpërmjet pagëzimit.

III-Nëse grekët që bënë Revolucionin e vitit 1821 e zgjidhën heshtjen përmes emrave që ngjallnin kujtesën e mendimit, përmes një pagëzimi që ringjallte filozofinë si akt shpëtimi kombëtar, sot Robert Martiko e ringjall këtë frymë përmes poezisë. Ashtu si Laokonti i tij, edhe ai ngre zërin në një kohë kur besimi i verbër mbizotëron mbi mendimin, kur mitet e përshtatshme zëvendësojnë të vërtetën. Në këtë kuptim, “Laokonti” nuk është vetëm një rikthim mitologjik, por edhe një projekt poetik rilindës, që përpiqet të pagëzojë krijuesin shqiptar jo me emra, por me zgjime mendore e shpirtërore, për të përballuar “kalin e heshtjes” që çdo epokë sjell me rrotat e saj. Pikërisht ky kuptim, e vendos poezinë e Martikos në këtë traditë të rilindjes shpirtërore përmes kujtesës. Kjo e thellon kuptimin e “Laokontit” si akt i qëllimshëm kulturor, jo vetëm poetik.

Sarandë, më Qershor 2025

LAOKONTI