Teuta Sadiku: Kujtesa , truall poetik në poezinë e Sokol Lekaj.

Në poezinë bashkëkohore shqiptare, figura e prindit përfaqëson jo vetëm origjinën biologjike, por edhe rrënjën emocionale dhe shpirtërore të subjektit lirik. Poezitë “Nëna ime” dhe “Babai”  shfaqin një ndjeshmëri të thellë përmes së cilës Sokol Lekaj në pozicionin e fëmijës , rikrijon përmes kujtesës dy dimensione të ndryshme të dashurisë: ngrohtësinë përfshirëse të nënës dhe heshtjen moralizuese të babait.

Në dritën e teorive të Roland Barthes mbi trupin emocional të tekstit dhe të Paul Ricoeur mbi kujtesën e rrëfimit, po analizoj mënyrën se si poezia ndërton figurën prindërore si “shenja të mungesës” që formësojnë identitetin e autorit. Krahasimet me poetë europianë si Rilke, Seferis, Sylvia Plath e Ungaretti ndihmojnë në vendosjen e kësaj poezie në një kontekst universal.

Kujtesa është truall poetik  ndaj në ppoezi kur flet për nënën dhe  babain, fëmijëria kthehet në hapësirë mitike. Kujtesa bëhet truall ku poeti rikrijon marrëdhënien me prindin, jo më si fëmijë i vogël, por si njeri që e kupton dashurinë përmes humbjes dhe mungesës.Siç shkruan Paul Ricoeur në La Mémoire, l’Histoire, l’Oubli (2000):

“Të kujtosh nuk është të ripërtërish një imazh, por të rindërtosh një lidhje që ka qenë dhe që vazhdon të jetë brenda nesh.”Në këtë kuptim, kujtesa e poetit është akt krijimi; ajo shndërron ndjesinë në shenjë dhe dashurinë në poezi.

Në poezinë “Po qan për mua, Nëna ime?”, vargjet ndërtojnë një ton përmallues, ku natyra bëhet bartëse e ndjesive të nënës:

“Më erdhën lotët e tua / me shiun që ra / mbi gjethet e zverdhur më erdhi trishtimi, / me diellin, ngrohtësia jote.”

Nëna përjetohet si prani universale, e shpërndarë në elementët e natyrës. Barthes, në Fragments d’un discours amoureux (1977), e përkufizon dashurinë si “një tekst ku subjekti gjallon përmes mungesës së tjetrit”. Kështu, në këtë poezi, mungesa e nënës nuk është boshësi, por burim i përjetshëm frymëzimi.Poeti fëmijë e ndjen nënën përmes ndërmjetësimit të motit, të erës, të shiut , shenja  këto që e mbajnë të gjallë lidhjen. Nëna shndërrohet në simbolin e përjetësisë dhe të ngrohtësisë absolute.Për Barthes, “teksti është trup”, dhe trupi i nënës, megjithëse i munguar, ndjehet në çdo varg si “prekje përmes fjalës”.Poeti këtu është një bir që “prehet” në kujtesë, dhe nëpërmjet artit, arrin ta rikrijojë përqafimin që koha ia ka marrë.

Babai.

“I kish marrë lajmet e shtëpisë

fajin tim fëminor, e dinte,

Kur ulej ngadalë në divanin e vjetër me një gotëz raki.”

Kështu hapet skena intime e kujtesës shtëpiake.Babai është figura e dijes së heshtur , ai e di fajin e fëmijës, por nuk e shpreh.

“Divani i vjetër” është metaforë e traditës, e qëndrueshmërisë familjare.

“Gotëza e rakisë” ,ritual i vetmisë mashkullore, një mënyrë për të reflektuar.

Në këto tre vargje përfshihet e gjithë psikologjia e autoritetit të butë: një prind që e di gjithçka, por zgjedh të heshtë.

“Në heshtjen e babait dëgjoja zhurmat e nënës

E në zhurmat e nënës ndjeja heshtjen e tij.”

Një antitezë e pastër poetike: heshtja zhurma.

Nëna është prania e zëshme, babai prania e heshtur.

Kjo dyshe poetike krijon një simfoni shtëpiake ku çdo tingull ka kundërtingullin e vet.

Në këtë lojë perceptimesh, poetesha zbulon dy mënyra dashurie ajo që flet dhe ajo që hesht.

“Pa më prekur, pa folur,

pa më parë në sy

më fshikullonte me ‘kamzhikun’ e tij lyer me mirësi.”

Një metaforë gjeniale: “kamzhiku i mirë”.

Ky oksimoron e shndërron ndëshkimin në mjet dashurie dhe edukimi.

Babai nuk ndëshkon për të lënduar, por për të formuar.

Në aspekt filozofik, ky varg mishëron parimin e drejtësisë së butë, të ngjashme me mesin e artë të Aristotelit ,jo tepër rreptësi, as tepër lëshim.

Ky është babai që disiplinon përmes dashurisë.

“Akullsinë e vështrimeve të tij, ëndërroja,

Ti afrohesha vetëm pak,

e s'doja tjetër,”

Këtu zbulohet psikologjia e afërsisë së ndaluar.

Babai shihet si figurë e respektit të ftohtë, por fëmija e ëndërron afrimin.

Është dashuria që nuk kërkon shpërblim, por vetëm një afrim simbolik – një shenjë miratimi.

“Madje aroma e duhanit përzier me raki më e mira e botës, do më dukej

Se, e dija që aty rrotull do ngjizej falja ime.”

Simbolika e aromës është thellësisht fenomenologjike (si te Bachelard apo Proust).

Një aromë e përditshme bëhet shenjtëri kujtese ,lidhja midis fajit dhe faljes ndodh përmes shqisës, jo fjalës.

Falja nuk artikulohet, por ndjehet si praninë e tij fizike, si “aroma e duhanit” ,njerëzore, e zakonshme, por plot kuptim.

“E pastaj, një mrekulli,

një përqafim i ngrohtë, babai,

Dhe, vitet ndalnin, si magji

I vetmi çast kur kuptoja,

Sa bukur është të mbetesh fëmi.”

Ky është kulmi katartik i poezisë.

Përqafimi shënon momentin e faljes dhe pajtimit kozmik – aty ndalet koha, si në një mit personal.

Në këtë çast, poetesha rikthehet në pafajësinë e fëmijërisë, ku dashuria është e plotë, pa fjalë e pa kushte.

Ky fund e bën poezinë një udhëtim shpirtëror drejt origjinës së dashurisë njerëzore.

Estetikë e përmbajtur: ndjenjat nuk shpërthejnë, por rrjedhin në heshtje.

Figura e babait paraqitet përmes simboleve konkrete (raki, duhan, divan) që bëhen shenja emocionale.

Gjuha është e qetë, por me tension të brendshëm – ajo që Roland Barthes do ta quante “eufori e kontrolluar e ndjenjës”.

Mungon patetika, prandaj vjen autenticiteti.

Metafora “kamzhiku i mirë” është inovative dhe mund të bëhet qendrore në analizë.Në figurën e babait , heshtja është formë dashurie ndaj dhe në poezinë “Babai”, kontrasti me figurën e nënës është i qartë. Në vend të ngrohtësisë ekspresive, kemi heshtje, përmbajtje, disiplinë emocionale:

“Në heshtjen e babait dëgjoja zhurmat e nënës,e në zhurmat e nënës ndjeja heshtjen e tij.”

Këtu shfaqet një marrëdhënie dialektike midis dy energjive: nënës që shpreh, dhe babait që hesht.Ricoeur do ta quante këtë “kujtesë narrative të përmbajtjes”: fëmija i poetit përpiqet ta deshifrojë dashurinë e babait përmes gjesteve të heshtura.

“Pa më prekur, pa folur, pa më parë në sy, më fshikullonte me ‘kamzhikun’ e tij lyer me mirësi.”

Ky varg bart një paradoks filozofik: dhimbja e dëlirë, ndëshkimi që lind nga dashuria.Në mendimin e Barthes-it, kjo është “figura e paradoxit të prindit” ai që të fshikullon për të të dashur. Poezia këtu përmban një etikë të ndjeshme të autoritetit, ku babai është simbol i drejtësisë, por edhe i ndalimit që e formon subjektin.

Kur poeti thotë:

“Madje aroma e duhanit përzier me raki më e mira e botës, do më dukej,”kujtesa kthehet në fenomenologji të ndjesisë ,një ndjesi aromatike që ringjall përqafimin e munguar.Në fund, kthesa lirike përmban një shprehje të plotë të pajtimit:

“E pastaj, një mrekulli, një përqafim i ngrohtë, babai,dhe vitet ndalnin, si magji.”

Ky “çast i rrallë” është momenti i përjetshëm i faljes. Për Ricoeur-in, ky është momenti kur “kujtesa e lënduar kthehet në kujtesë pajtuese” (La Mémoire blessée). Poezia bëhet akt faljeje, një rikthim simbolik në origjinë.

Në perspektivën e Roland Barthes, këto dy poezi mishërojnë atë që ai quante “efekti i trupit”: përmes tingullit, imazhit dhe heshtjes, lexuesi ndien praninë fizike të dashurisë. Nëna është teksti i prekur, babai teksti i përmbajtur.Barthes thotë:

“Dashuria është vendi ku shenja e mungesës bëhet dëshirë për kuptim.”

Ndërsa për Paul Ricoeur, kujtesa poetike është mënyra për ta mbajtur identitetin narrativ të vetvetes:

“Njeriu është rrëfimi që ai rrëfen për veten.”

Kështu, poeti, duke kujtuar prindërit, rrëfen edhe veten e tij. Nëna dhe babai janë dy pole të së njëjtës vetëdije: njëri përfaqëson butësinë e jetës, tjetri forcën e formimit.Në një lexim hermeneutik, mund të thuhet se poeti është “subjekti i kujtesës së ndarë”, që i bashkon të dy përmes fjalës poetike.

Në letërsinë europiane, figura prindërore ka qenë po aq thelbësore.

Rainer Maria Rilke, në Das Stunden-Buch, e sheh prindin si dritë e humbur që ndriçon përmes mungesës.

George Seferis, në poezinë “Shtëpia pranë detit”, përjeton prindërit si kujtesë e gurëve, shenjë e rrënjës në tokë.

Sylvia Plath, në “Daddy”, e çliron veten përmes rebelimit ndaj hijes së babait ,një proces i dhimbshëm, por çlirimtar.

Giuseppe Ungaretti i dedikon nënës vargje të dhimbshme ku ajo shfaqet si “ëndërr e gjallë e humbjes”.

Në  një krahasim, poezitë e Sokol Lekaj nuk ndjekin rebelimin, por pajtimin: poetit nuk i intereson të thyejë figurën e prindit, por ta shndërrojë në kujtesë estetike. Kjo është veçantia e tyre: një poezi e përuljes dhe e faljes, jo e përçarjes.

Në këto poezi, poeti nuk është vetëm bir që kujton, por autor që e rindërton prindin përmes gjuhës.Ai që dikur ishte fëmijë i dashur ose qortuar, tashmë bëhet krijues që i jep zë heshtjeve.Ky pozicion poetik është dialektik: poeti është njëkohësisht brenda dhe jashtë fëmijërisë së tij.Për Ricoeur, ky është “rrëfimi që shëron kujtesën”.Në plan filozofik, poeti arrin një identitet të ndërmjetëm, ku dashuria për prindërit është një formë e dashurisë për vetveten, të projektuar në të kaluarën.

Nëna dhe babai në këto poezi nuk janë thjesht figura familjare; ata janë arketipa të dashurisë dhe moralit njerëzor. Nëna mishëron dritën, babai imazhin ; njëra jep ngrohtësi, tjetri kufij.Përmes kujtesës, poeti i bashkon dhe e gjen veten në mes tyre.Në këtë mënyrë, poezia bëhet akt i kujtesës së ndriçuar ,një urë midis dashurisë dhe mungesës, midis ndëshkimit dhe faljes.

Poeti, si fëmijë i kujtesës, ndërton përmes prindërve identitetin e vet shpirtëror, duke i kthyer figurat e tyre në shenja poetike të përjetësisë.

Bibliografia

Barthes, Roland. Fragments d’un discours amoureux. Paris: Seuil, 1977.

Barthes, Roland. Le plaisir du texte. Paris: Seuil, 1973.

Ricoeur, Paul. La Mémoire, l’Histoire, l’Oubli. Paris: Seuil, 2000.

Ricoeur, Paul. Soi-même comme un autre. Paris: Seuil, 1990.

Rilke, R.M. Das Stunden-Buch. Leipzig, 1905.

Seferis, George. Poems. London: Penguin, 1972.

Plath, Sylvia. Daddy, në Ariel, 1965.

Ungaretti, Giuseppe. L’Allegria, Milano, 1931.