Tek poezia e Kristo Çipas bota dhe jeta përfshihen në gjuhë
Prof Dr Fatmir Terziu
Paraqitje
Poezia e poetit Kristo Çipa[1] karakterizohet nga një lidhje e caktuar, që varion, midis asaj që është dhe asaj që thotë “Balli retë i bën shami/Po s’fshin dot rrudhat-mërzi.” (Poezia; “Toka ime dëshpëruar”). Ajo që është mund të identifikohet me rregullimin e fjalëve në të cilat konsiston, materia e saj fono-morfo-sintaksore ose, me pak fjalë, trupi i saj gjuhësor. Ky trup është i shënuar nga karakteristikat të cilat, zakonisht, kontribuojnë për të thënë diçka dhe të tjerët fjalë që, zakonisht, nuk e bëjnë. Për sa kohë që një poezi është e shënuar nga tipare të llojit të tillë, të krijuara nga, ose që të kujtojnë fjalët e zakonshme dhe mënyrat për t’i kombinuar ato, ajo që thotë ajo, do të përcaktohet, si pikë nisjeje, prej atyre që përcaktojnë nocionin filozofik kohë, hapësirë dhe vend. Lidhja midis këtyre tipareve të poezisë të cilat, zakonisht, nuk kontribuojnë për të thënë diçka dhe kuptimi i poezisë nuk mund të jetë i jashtëm, megjithatë na jep atë veçori poetike, tipologjike të poetit, që shkon në hullinë e vetë krijuese. Sepse, në këtë rast kuptojmë qartë dhe saktë, se tiparet e veçanta të poezisë thjesht zbukurojnë një sens që është i shkëputur prej tyre.
“E pacaktuara” e përkufizimit
Sipas Wittgenstein[2], është karakteristikë e poezisë të shprehë mendime të cilat mund të shprehen vetëm në vetë fjalët në të cilat shprehen. E njëjta ide duket se nënkuptohet nga vërejtja e Paul Valéry[3] se poezitë përbëhen nga një “zbatim i përsosur i bërë nga gjuha e një kombi”. Sepse, “zbatim i përsosur”, duket se do të thotë, nga njëra anë, se asgjë në lidhje me atë përdorim të fjalëve nuk mund të konsiderohet si e parëndësishme për ato që thuhen.
Nga ana tjetër, do të thotë se asgjë përtej këtij përdorimi të fjalëve nuk duhet të konsiderohet si e parëndësishme në kuptimin vijues: një poezi konsiston në përdorimin e fjalëve (ose të asaj që të kujton ato), e cila është e vetëpërmbajtur, pasi që qëllimi i këtyre fjalëve objektiv është i shkëputur për aq sa nuk është, as e nevojshme, dhe as e mundur të vlerësohet, ose justifikohet ajo që thotë një poezi duke iu drejtuar diçkaje përtej vetvetes.
Valéry shpalos një konceptim të tillë të poezisë si më poshtë: “Fuqia e vargut ka të bëjë me një harmoni të papërcaktueshme midis asaj që ata thonë dhe asaj që janë. “E pacaktuar” është pjesë e përkufizimit.
Kjo harmoni mund të mos jetë e përcaktueshme. Nëse është “e pacaktuar”, i cili është rasti i harmonisë imituese, kjo nuk është ndonjë rastësi, por një intuitë e poetit të shkoj deri në thellësi të mendimit: “Gjiri yt, o Shqipëri,/Lindi një perandori/Por shumë pak të rrinë në gji/Sikur s’i ke bërë ti.” (ibid). Pamundësia, ose të paktën vështirësia, për të përcaktuar këtë relacion, e kombinuar me pamundësinë për ta mohuar atë, përbën thelbin e vargut. Vargu më i bukur: “O Zot, me fuqinë që ke/Merr nga balta një grusht dhè/Rikrijo botën e re/Me njerëz që rrojnë në Atdhe! etj. (ibid) Është transparent si vetë dita dhe jeta e një jete të shkruar në varg.
Format poetike
Poezitë e poetit Kristo Çipa befasojnë nga format e tyre poetike. Mund të themi qartë, se prania e formave të vendosura mbetet e mjaftueshme për ta bërë një rregullim formësor dhe estetik të fjalëve në një poezi të tillë. Sidoqoftë, një rregullim fjalësh tek këto poezi shënohet nga “mjete poetike” të vendosura, si rimat, ku nocioni i korrespondencës përcaktohet vërtet, në mënyrë që të sigurojë një kriter të poezisë “reale”. Ndaj, ideja e një korrespondence midis formës dhe përmbajtjes poetike na kthen te nocioni i një përmbajtjeje të pavarur, e cila tashmë tregon qartë se nuk është më një rrugë pa krye: “Nënë, o dhembshuri tallaze!/O zjarri, që trembej flaka!/A është e mundur për fare/Të të mbajë brenda balta?!” (Poezia; “Guri i lotit”).
Pamja themelore e formës dhe përmbajtjes tek poezitë e vëllimit “Vesha mjegullën e hollë” (2019) është transparente në dy mënyra. Nga njëra anë, është e tillë, pasi ne e dimë se çfarë duhet të bëjmë me konceptin e përmbajtjes (propozuese) kur përballemi me një poezi dhe nga ana tjetër e gjejmë të lehtë këtë përmbajtje propozuese në këtë rast: “Shtatë - larta kambanare/S’e dije kë djeg shikimi!/Ti me sy ndeze dy zjarre/Njëri nga ata është imi,/Fike! Të mos i dalë tymi!” (Poezia; “Shtatë - larta kambanare”).
Poezitë janë të tilla ku gjithkush mund t’u atribuojë atyre seriozisht edhe një përmbajtje shumë të përgjithshme propozuese. Ajo që na mbetet është një rregullim i caktuar i fjalëve, të cilat zakonisht kontribuojnë në shprehjen e mendimeve, ndërsa, në kontekstin e poezisë në fjalë ato e bëjnë mes nocionit të formës. Nocioni i formës në tablonë njohëse të poezisë është edhe më shumë kuptimplote: “Mos më shko si Shën Mëria!/Duke trembur trëndafilin!/Se kam mëkatet e mia/N’ato buzë e brenda gjirit/Aman, të lutem mos shko,/Eja ktheu m'i trego!” (Poezia; “Rri një herë, brumin ta zëmë!”).
Ndërsa, në lidhje me “përmbajtjen”, zbatueshmëria e tij për poezinë, e cila është mjaft e qartë, në lidhje me “formën”, shkon përtej mesazhit se çfarë mund të thotë: “Thashë një herë malit t’i ngjitem/Nëpër gjurmë të djalërisë,/Atje ku thëllëzat priten/Në shtegun e gjuetisë./Vajta për ku isha nisur,/Tek thëllëzat këngë derdhur,/Po çiftja krismë-gremisur/Pa vajisur kishte ngelur.” (Poezia; “Shtegu i gjuetisë”).
Harmonia “e papërcaktueshme”
Kjo poezi është e shënuar nga një harmoni “e papërcaktueshme” midis asaj që është dhe asaj që thotë, e cila do të thotë që gjithçka në lidhje me trupin e saj gjuhësor ekspozohet si e rëndësishme për atë që thotë. Kjo do të thotë se marrëdhënia midis asaj që është dhe asaj që thotë është një, dhe nga harmonia, nënkupton se nuk është e papërcaktuar. Me këtë poezi kuptojmë vetë kumtin për të përcaktuar mënyrat në të cilat tiparet e trupit gjuhësor të poezisë, të cilat, zakonisht, nuk kontribuojnë për të thënë diçka, kontribuojnë në atë që thotë ajo. Sidoqoftë, që lidhja midis asaj që është poezia, dhe asaj që thotë është e papërcaktueshme, nënkupton që, duke u angazhuar me të, ne mund të arrijmë në një pikë në të cilën specifikohet në mënyrë shteruese kontributi i trupit gjuhësor të poezisë në atë që thotë. Tek poezia “Nuk jam Krisht i kryqëzuar”, jepet estetikisht harmonia “e papërcaktueshme”: “Greke e bukur, borë në hënë,/Shikim ndukur, vetull ngrënë!/Udhë humbur më ke lënë/Një të puthur s’të kam dhënë./Kupë e syrit si planeti./Derdhet shpirti, mblidhet derti/Kur e shkrep, fillon tërmeti/Nata del e thyet qelqi.” Në këtë poezi kuptohet mjaft qartë se harmonia e tillë është një hezitim i zgjatur midis tingullit dhe sensit. Një poezi është një hezitim i tillë për aq sa shfaq trupin e saj gjuhësor si kontribues i përcaktuar dhe i pashtershëm në atë që thotë, në atë rast për një “greke” në përgjithësi, që lidhet vetëm nga estetika dhe dashuria në vargun ritmik.
Natyra e këtij kontributi mund të specifikohet pak më tej. Meqenëse një shprehje poetike është e reprodhueshme pa humbje, trupi i saj gjuhësor është një tip më shumë sesa një shenjë. Ky trup është, nga njëra anë, i strukturuar nga të njëjtat parime që rregullojnë strukturën fono-morfo-sintaksore të thënieve të zakonshme. Nga ana tjetër, ajo mund të shënohet nga tipare të mëtejshme, të cilat, zakonisht, nuk i përkasin strukturës gjuhësore, p.sh. distancat hapësinore midis fjalëve në një vargëzim.
Konkluzion
Për aq sa trupi gjuhësor i kësaj poezie kontribuon në mënyrë të pashtershme në atë që thotë, ajo që thotë nuk mund të hiqet nga ky trup dhe të shprehet me fjalë të tjera. Prandaj, një poezi e tillë nuk mund të perifrazohet. Kjo është një pasojë e trupit të saj gjuhësor që kontribuon në mënyrë të pashtershme në atë që thotë. Në këtë mënyrë dallohet nga rastet e tjera të shqiptimit që përjashtojnë parafrazën. Rasti paradigmatik i një fjale që përjashton parafrazën është citimi. Që një citat nuk mund të parafrazohet nuk është pasojë e sensit të asaj që citohet të jetë e pashtershme, por rezulton nga aplikimi i një pajisje gjuhësore - p.sh. thonjëza - e cila shërben për të bllokuar parafrazën. Në kontekste praktike dhe ashkencore, raportimi i asaj që dikush ka thënë me anë të thonjëzave mund të shërbejë për të ruajtur formulimin e saktë të shprehjes për shqyrtim të mëtejshëm të kuptimit të tij. Në këtë mënyrë nuk presupozohet se forma gjuhësore nga trupi i shprehjes përkatëse kontribuon në mënyrë të pashtershme në atë që thotë, por, përkundrazi, supozon se shprehja ka një kuptim të caktuar, në të vërtetë, i cili citim ndihmon për të ruajtur saktësisht pra formën, idenë, mesazhin dhe trajtën gjuhësore. Kështu funksionon thuajse e tërë poezia e këtij poeti.
Edhe pse një poezi e tillë flet drejtpërdrejt për vetveten, indirekt, ajo mund të zbulojë diçka për botën. Mund ta bëjë këtë në sajë të dy tipareve të saj të formës. Për aq sa kontribuon në mënyrë të pashtershme në atë që thotë, zbulon se bota përmban burime për të prodhuar diçka domethënëse të pashtershme edhe atje në Himarën e tij të dashur.
Për aq sa është ajo që thotë, ajo e vë botën në perspektivë. Ajo zbulon se sfera e fakteve jo vetëm që mund të flitet, me të vërtetë, por se gjuha është absolute në kuptimin që ajo që është, mund të merret, në një kuptim jo-fjalë për fjalë. Një poezi e tillë nuk përpiqet të deklarojë fakte, por konkretisht tregon se gjërat nga të cilat është bërë bota dhe jeta jonë janë të tilla që mund të përfshihen në gjuhë. Gjërat në këtë mënyrë humbin perdet e tyre, sepse, poezia tregon se ekziston një kuptim në të cilin dikush mund të thotë në mënyrë jo arbitrare se një akt gjuhësor, i cili flet për qartësinë e një dite është vetë e qartë si një ditë jete. Poezia tregon kështu botën dhe jetën e poetit, si të thuash, pafundësisht të lakueshme dhe rezistente ndaj gjuhës. Nuk e bën atë në mënyrë abstrakte, por konkretisht tregon atë që është dhe atë që ne jemi aq të përkthyeshëm në një botë që ka kuptim të pashtershëm.
[1]Kristo Çipa, poet shqiptar. Poezia e Kristo Çipës është një këngë e magjishme, me të cilën poeti shëtit nëpër brigjet e Himarës dhe Atdheut, duke u falur kohës dhe njerëzve më shumë dashuri dhe fisnikëri. Është dekoruar nga Presidenti i Republikës së Shqipërisë Bujar Nishani me Titullin „Naim Frashëri“ dhe nga Ilir Meta titulli „Mjeshtër i Madh“. [2]Ludwig Josef Johann Wittgenstein ishte një filozof austro-britanik i cili punoi kryesisht në logjikë, filozofinë e matematikës, filozofinë e mendjes dhe filozofinë e gjuhës. Nga viti 1929 deri më 1947, Ëittgenstein dha mësim në Universitetin e Kembrixhit. [3]Ambroise Paul Toussaint Jules Valéry ishte një poet, eseist dhe filozof francez. Përveç poezisë dhe trillimit të tij, interesat e tij përfshinin aforizma mbi artin, historinë, letrat, muzikën dhe ngjarjet aktuale. Valéry u nominua për Çmimin Nobel në Letërsi në 12 vite të ndryshme.
