Nga Prof Dr Fatmir Terziu
Ndërsa kjo është një pikë nevralgjike, e shkuara e saj ka pak hapësirë për një zonë të tillë, por ka disa pika ku shihet e tërësishmja dhe problematika. Arkivat janë ndoshta ende të errësuara në këtë drejtim, por e shkruara që ka ardhur nga kohëra të tjera edhe pse ka lindur në gjuhë të tjera afron disi një argument të lëvizjes, ndryshimit, fatit dhe faktit të kësaj treve në tërësinë e gjërave të ndodhura. Si e tillë mund të thuhet qartë se tradita dhe kultura Gollobordase në ritualet e kohës duket se është shfarosur plotësisht, sikurse ka ndodhur me tërësinë e pretendimeve të shumta që sot mbizotërrojnë, parë në një hapësirë kohore të tillë të gjatë. Bukuria fizike, duart e arta, mjeshtëria e zanateve të ndryshme, madhështia e shpirtit, thjeshtësia e zakoneve, krijimtaria e gjithëanshme, banimet dhe fshatrat, shkëlqimi i gdhendjeve dhe vlerave në ndërtime, madje edhe vetë emri i njerëzve, janë zhdukur nga territori gjeografik. Një shtresë e dyfishtë rrënojash dhe mpleksja e trazimeve të reja dhe të ndryshme mbulojnë varret e vendasve të lashtë. Gdhendjet e pavdekshme në gurë dhe disa rrënoja antike në tokën arbërore janë tani e vetmja dëshmi e faktit se shumë kohë më parë kishte një popull të tillë si vendasit që imitonin ngjashëm më të përparuarit e fiset që i rrethonin e me të cilët bashkëpunonin. Dhe mos të ishin për një gjuhë të mbetur e të dyzuar, mos të ishin për vlerat e tyre të trashëguara, si dhe fatin e mjerë të banorëve të saj, mbi të cilët kohërat në një shpërthim emocionesh njerëzore kanë derdhur gjithë urrejtjen e tyre, pos pasojave me admirimin e tyre, lotët e tyre, dhe elokuencën e tyre, do të duhet të themi se ishte vetëm një vizion i zbrazët, një imazh i pajetë, një qenie jashtë natyrës së gjërave që ka zgjuar thellësitë më të thella të shpirtrave të tyre. Për asnjë pikë të vetme nuk ndodh më të thuhet se ekziston ajo që ishte, sepse tashmë nuk rrjedh në venat e popullsisë ajo që rridhte si një traditë e kulturë, por një uragan i frikshëm është shpërndarë në të gjithë hapësirën midis identitetit dhe pasaportës, ku përgatitet të trazohet e të ngrihet një tjetër debat në racën e madhe sllave. Domosdoshmërisht, Arnautët Ilirë, banorët e tokave Veriore, sllavët e Skithëve, marrëdhëniet e gjakut të Serbëve dhe Bulgarëve, vllehët dhe të tjerët, ata janë njerëzit që ne i quajmë gollobordasit e sotëm, aktualisht dhe gjenealogjia e të cilëve, për habinë e tyre, ne i kemi gjetur si ushqim për librat e rrinj që do të lëshojnë më shumë tym në fatet e kësaj popullate. Një popullatë me tipare të fytyrës dhe me qerpikë në formë harku dhe tipare të mprehta të banorëve malësorë shqiptarë, natyrisht, nuk vinte nga gjaku i trazuar i librave dhe gojëdhënave, dhe vetëm një imagjinatë romantike e etur ende mund të ëndërrojë një ringjallje në ditët tona të fateve që shuhen nën gurë e dhé, që të thuhet sikurse nuk ndodh në fakt të jenë fatet e tyre.
Fatet e tyre, krejt ndryshe dalin nga dhe tregohen nga natyra e luftrave, pak ndoshta më ndryshe nga luftrat e tjera në gadishullin Ballkanik. Ndikimi i kësaj zone ishte më së shumti si fillim nga barbarët e veriut, e më pas me radhë nga Bullgarët dhe Sllavët. Ishin ata që kishin shkatërruar provincat e gadishullit madje që nga mbretërimi i Anastasit dhe që tashmë po hapeshin e zgjeroheshin tutje më thellë. Ajo që ishte njohur ishte dhe mbetej një arye më shumë për të përmendur atë që ndodhi në kohën e Justinianit, kur Sllavët shfaqen për herë të parë me emrin e tyre, “Sklavenes”, në Procopius[1]. Një luzmë e madhe sllavësh dhe bullgarësh, të cilët Prokopi i quan Hunë, kaluan Danubin pothuajse çdo vit dhe depërtuan thellë në provincat Bizantine, duke shkatërruar gjithçka me zjarr dhe shpatë. Në njërën anë ata arritën në periferi të zonave të banuara, nga ana tjetër ata kaluan përmes gjatësisë dhe gjerësisë së kësaj zone të brishtë duke synuar brigjet e Detit Adriatik në perëndim. Gjatë mbretërimit të Justinianit[2] gjithashtu Sllavët filluan të tregojnë një lëvizje të përcaktuar qartë drejt brigjeve të Jonit. Në përpjekjen e tyre për të arritur këtë det ata kërcënuan tërë hapësirën e Drinit dhe duke synuar Selanikun, një nga qytetet më të rëndësishme të Perandorisë, i cili, së bashku me rrethinat e tij, shpejt u bënë një nga qendrat kryesore sllave në gadishullin Ballkanik. Trupat perandorake luftuan dëshpërimisht kundër pushtimeve sllave dhe shpesh i detyruan sllavët të tërhiqeshin përtej Danubit. Por jo të gjithë sllavët u kthyen mbrapa. Trupat e Justinianit, të okupuara në fushata të tjera të rëndësishme, nuk mund t’i jepnin fund vendimtar pushtimeve vjetore të Sllavëve në gadishullin Ballkanik dhe disa Sllavë mbetën atje. Vendasit duke qenë bujarë u lanë hapësirë, u dhanë toka dhe i lejuan të krijonin jetët e tyre bë këmbim të qetësisë dhe paqes. Duhet theksuar fillimi në këtë periudhë i problemit sllav në këtë pozitë gjeografike qasej nga problemi që ishte që të bëhej një me shumë rëndësi për Perandorinë gjatë fundit të shekujve të gjashtë dhe fillimit të shekujve të shtatë.
Duke studiuar Vasiliev, mësojmë se gjysma e dytë e shekullit të shtatë u shënua gjithashtu nga formimi i mbretërisë së re Bullgare në kufirin verior të Perandorisë Bizantine përgjatë bregut të Danubit të poshtëm, një shtet historia e mëvonshme e të cilit ishte e një rëndësie ekstreme për fatin e Perandorisë. Gjatë kësaj periudhe referimi u referohet Bullgarëve të vjetër, një popull me origjinë Hunike (Turke), i lidhur ngushtë me fisin Onogurs. Nën Constans II një hordhi Bullgare e kryesuar nga Asparuch (Isperich), e detyruar nga Khazars të lëvizte në perëndim nga stepat në kufi me Detin Azov, u vendos në grykën e Danubit dhe më vonë u zhvendos më në jug, duke hyrë në pjesën e territorit Bizantin i cili tani njihet si Dobrudja. Këta Bullgarë, siç pohoi V. N. Zlatarsky, kishin formuar më parë një marrëveshje me Perandorinë Bizantine me të cilën, si aleatë të Perandorisë, supozohej të mbronin kufirin Danubian kundër sulmeve të barbarëve të tjerë. Sipas Vasiliev është e vështirë të thuash nëse ky pohim është i saktë apo jo, sepse dihet shumë pak për historinë e hershme të Bullgarëve. Edhe nëse një marrëveshje e tillë ekzistonte me të vërtetë, ajo nuk zgjati shumë. Hordhia Bullgare preokupoi shumë mendjen e Perandorit dhe në vitin 679 Konstandini IV ndërmori një fushatë kundër tyre. Ekspedita përfundoi në disfatën e plotë të ushtrisë bizantine dhe Perandori u detyrua të negocionte një traktat sipas të cilit ai u detyrua të paguante haraç vjetor për bullgarët dhe t’u jepte atyre tokën midis Danubit dhe Ballkanit, domethënë, ish provincat e Moesia-s dhe Skitisë së Vogël (tani Dobrudja). Goja e Danubit dhe një pjesë e bregdetit të Detit të Zi mbeti në duart e Bullgarëve. Mbretëria e sapoformuar, e njohur me sukses nga Perandori Bizantin, u bë një fqinj i rrezikshëm.
Pasi u vendosën politikisht, Bullgarët gradualisht zgjeruan zotërimet e tyre territoriale dhe u përplasën me popullsinë kompakte sllave të provincave fqinje. Të sapoardhurit bullgarë prezantuan organizimin ushtarak dhe disiplinat midis sllavëve. Duke vepruar si një element bashkues midis fiseve sllave të gadishullit të cilët kishin jetuar deri në këtë kohë në grupe të ndara, Bullgarët gradualisht zhvilluan një shtet të fuqishëm i cili ishte, natyrshëm, një kërcënim i madh për Perandorinë Bizantine. Në periudhat pasuese, fushata të shumta ushtarake duhej të organizoheshin nga sundimtarët Bizantinë kundër Bullgarëve dhe Sllavëve. Numerikisht më e dobët se sllavët, hordhia bullgare e Asparuch shpejt u gjend nën ndikimin e madh të atmosferës sllave. Ndryshime të mëdha racore ndodhën midis këtyre Bullgarëve; ata gradualisht humbën kombësinë e tyre origjinale Hunike (Turke) dhe u sllavizuan pothuajse plotësisht nga mesi i shekullit të nëntë, megjithëse edhe sot ata ende mbajnë emrin e tyre të vjetër të Bullgarëve.
[1] Perandoria Bizantine; një shtet për të cilin mund të thuhet se ka qenë në ekzistencë të vazhdueshme nga viti 324 pas Krishtit deri në vitin 1453 pas Krishtit Gjatë kësaj kohe, pasuritë e saj u rritën dhe u dobësuan; ajo ka festuar triumfe të mëdha dhe ka pësuar disfatat më të mëdha, ka mposhtur fuqitë më të forta të kohës dhe është tejkaluar vetëm vite më vonë. Për historianin, një temë me interes të madh atëherë, një histori e së cilës mund të bashkohej vetëm në mënyrat më të shkëlqyera, përmes hulumtimeve të zellshme dhe përpilimit të përpiktë (A.A. Vasiliev). [2] “Historia e Perandorisë Bizantine” nga Alexander Alexandrovitch Vasiliev botuar nga Platforma e Pavarur e Botimeve e Krijoni hapësirë (2015). Vëllimi i parë i A.A. Vasiliev's “Historia e Perandorisë Bizantine” ka arritur kështu. Kjo Histori u botua fillimisht në Rusi, dhe në përputhje me rrethanat në Rusisht. Ajo u lëshua për herë të parë në 1917, pa shënimet në fund të faqes që e bëjnë atë një studim kaq të plotë në versionin e rishikuar. Vasiliev vazhdoi të azhurnojë dhe rishikojë historinë e tij, duke botuar versione në frëngjisht, spanjisht, turqisht dhe anglisht, derisa numri i reviduar që tani po shqyrtohej u lëshua në 1952. Që atëherë, historia nuk është ndryshuar, përveç (sipas botuesit të libër) për korrigjimin e gabimeve tipografike.
