Stendal - Romancieri i nje realiteti te hekurt

Nga : Illo Foto – Studjus

Stendal eshte francez , por u adopttua , ne “Kryeqytetin e botes “ , sic e quan Ai Romen . Krijimtaria e tij , lidhet kryesisht me Italine. Kryevapra e tij “Manistiri i Parmes “ , eshte ngjarje e zhvilluar ne Itali . Pavaresisht , ku jane zhvilluar ngjarjet e romaneve , Stendal , mbetet nje romancier i famshem francez , i shekullit te 18 ( 1783 – 1842 ) .

Siç kam premtuar , ne shkrimet e tjera , do te sjell , ne vemendje te krijusve , qe frekuentojne portalin “ Fjala e lire “ , frymen artistike te romanciereve klasike . Menyra artistike , e te shkruarit , te ketyre shkrimtareve me emer , do te ndikoje , per te shkruar , me artistikisht , ne portalin tone dhe me gjere . Klasiket mbeten modele te arteve.

Romancieret klastike , jane te ngjashem , per cilesine e shkrimeve , por sejcili ka nje orgjinalitet shume specifik . Standel , ka shkruar nje shekull , me pare se Sater dhe Bëll . Ka ndryshim rrenjesor arti i te shkruarit te romanit. Kemi shkruar me pare se romani eshte pasqyrim adekuat i jetes . Brenda njeqind vjecarit , jeta sociale peson ndryshime drastike , vecanerisht , kur ne Europe eshte cfaqur klasa e re, borgjezia kontaporane . Jeta , ne kohen Stendal eshte e ngarkuar me krime te renda dhe te mistereshme , ndersa koha Sater dhe Bèll eshte borgjezia ne triumf te jetes qytetare . Ka ndryshim rrenjesor . Eshte fjala , per njo cod civil bashkepunus, krejt njerezor, madje fisnik .

Do te kujtoj Stendal , ne tregimet e tij te shkurter te tipit te “ Dukesha di Plamo “ , per t’u ndalur te romani “Abatesha e Kastros “ . Keto krijime , ne shqip i ka prure “ Toena “ , ne vitin 2003 . Perkthys eshte Nexhip Gami . Nen redaktimin e Nevina Gamit . Libri , qe permbledh te tera keto tregime , emertohet , “Kronika italiane “ .

Per te mos u larguar nga gjenarilitet e librit , theksojme se perkthimi dhe lidhja e librit , jane ne nivel te mire , krahasimisht me punen e pa kujdeeshme , qe ishte bere me librin “Neveria “ te Sarterit .Ju lutem kolegeve , qe merren me analizen e librave , te mos harrojne te shkruajne konsiderat , per perkthimin dhe botimin . Sejcili , duhet te kontriboi , sado pak , per permiresimin e cilesive te librave , si baze e kultures se kombit . Libri, duke qene perfaqesus i kultures , duhet te ruaj estetiken . Fjala eshte kur jane botuar , keta autore , por gjithsesi rroli edukus i librit , nuk ndryshon , ne asnje kohe .

Sot librat ne Shqiperi , perfaqesojne nivelin kultural , qe meritojne , per boimet , si teknike komerciale. Natyrisht nuk duhet te pergjithesohet , kjo tendence , sepse ndeshen botime nen nivelin mesatar . Kur lexusi shef nje liber te lidhur keq , krijon pershtypjen e nje permbajtje mediokre , megjithse mund te jete e kunderta .Problem , qe e kam trajtuar , me pare.

Nje botim i pranushem eshte libri “Kronika italiane “, qe do te bejme fjale gjat kesaj trateste modeste . Ne ket liber, jane permbledhur 4 tregime te gjata , me teme nga jeta mondane italiane e fillim shekulli te 18 .

Nepermjet analizave te mia , per shkrimtaret klasike , dua te nxit te shqiptaret ndjenjen e leximit . Une nuk jam shkrimtar dhe e gjej veten te perhtatashem , per te dhene nje nga keshillat me te rendesishme , qe duhet te percjelli sejcili ne jeten e tij . Ai qe lexon , e gjen veten ne krahun e duhur te jeteses . Nuk i bien ndermend te merret me veprimtari te pa ligjeshme dhe aq me pak te futet ne boten e armeve . Kjo eshte njera ane . Nuk besoj se gjendet nje i ri pasionant ndaj librave , te nxisi zhvillime sado te lehta kriminale .

Ana tjeter e medialjes , eshte , qe lexusi te mesojne te shkruajne drejt dhe pa gabime . Shpesh gjuhetaet keshillojne per gabimet gjuhesore dhe drejtshkrimore , qe vrehen ne shkrimet e te rinjve dhe te moshuarve . Edukata e te shkruarit drejt dhe pa gabime te gjuhes , rrenjoset , kur lexojme , pa pushuar shkrime te kesaj disipline . Shrimtaret jane pjesa elitare e shoqerise . Ata e dukojne me jeten edhe kur ka rraste , qe vetvriten . Vetvrasja e tyre , eshte testamenti , qe lene , per te mos u vetvrare .

Kam theksuar se klasiket , ne te tera rrastet , kane karakteristikat individuale , shume te dallushme . Stendal , e perdor fantazine , per te krijuar skena , nga me befasuset , ne veprat e tij realiste . Pasi nderton te tilla skema , futet brenda tyre dhe na i spjegon , si nje kronikant i vertete . Ne shkrimtaret klasike , qe kemi permenduar , me pare , kesaj vecorie i japin me pak rendesi , se sa fantaziive , per te ndricuar te arthmen e personezhave te tyre . Menyra si sillen me personazhet , qe ata vete krijojne, mbetet gjithnje karakteristike , qe lexusi mbetet i vemendeshmen . Nga dimensionet e ketyre marrdhenive , varet dashuria , qe lidh lexusin me shkrimet e pa numurta , qe e rrethojne . Aktualisht , ne Shqiperi , ka nje numur botimesh te pa pare ndonjehere , ne tergun e librit .

Sejcili lexus i vullnetshem , ka mundesi te gjeje veten , deshiren dhe mundesine , per t’u plotesuar , me ate , qe enderron . Botimet shqiptare , nuk kane ndonje ndryshim , nga sa botohen , ne shtetet me nivel te larte zhvillmi . Duhet çfrytezuar ky rrast i arte . Te rinjte dhe veçanerisht te rinjte , duhet te behen miq te librit . Libri te ngjall dashurine , per pune te ndereshme dhe te çkeput nga veset , qe fatkeqesisht gjenden ne te tera segmentet shoqerore, por kryesisht te te rinjte .

Me shume se kushdo , deshiren , per lexim intensiv , ta nxisin romancieret klasike dhe hap pas hapi , leximi te kthehet ne edukate . Koha , qe po kalojme dhe ajo , qe pritet te vije me Cornavidin , krijon mundesine , qe njerzit te jepen me shume , pas leximeve , duke e bere kete deshire , pjese te jetes se perditeshme . Telenovelat dhe filmat , kane specifiken e tyre , per te depertuar te shikusit , por gjithsesi , fillimisht dikush i ka shkruar skenaret . Kersheria , per te shkuar te burimi , mbetet deshire e pa kthyeshme e shuarjes te etjes, per dituri . Sejcili e ka provuar kete kersheri .

Sot , do te komentoj disa nga veporat e Stendal , ketij kronikanti artistik, qe i ka shoket te rralle .

Ne faqen 18 te librit , jepet ky fragment , per dy personazhet e tregimit “Sanfranceskoa Ripa “ : “… Tete te shtena mushkete , qe erdhen njeherazi nga nje dritare , qe binte mbi kopsht , e plandosen Senesene te vdekur , prane sherbetorit te vet ; sejcili ishte grire nga me shume se njzet plumba .”

Autori eshte i drejtperdrejte . Na jep temen dhe zgjidhjen , nepermjet tregimit vertikal . Nuk nderhyn asnje personazh asnje i trete . Dy vdekje me tete plumba , eshte nje tragjedi , rreth te ciles mund te flitej me sterhollime , qe ne c’do rrast do te quheshin normale , por jo per stilin Standel , qe flet me ze te larte , per probleme te vogla dhe te medha .

I ndjen problemet me shpirt dhe i jep te zberthyera , si mund te jete me optimalia , pa e lodhur lexusin . I tille ishte shpirti i Stendalit , qe perben jo vetem karakteristiken e tij dalluse , por mbeti shembell boteror , i delikateses shpirterore . I lindur dhe I rritur ne France , Standel shkroi per Italine , kete atdhe te qyteterimit europjan . Perkushtimi , ndaj Italise dhe gjenive , qe paten lindur , ne kete vend , me materjal Italian eshte shkruar edhe kryevepra e tij , “ Manastiri I Parmes “.

Kur u njof mire me Italine , vizitoi muzeun , ku italianet paraqisin varret e gjenive te kombit , Galileut , Mikelanxhelos , Xhordano Bruno etj . Kjo dhome eshte krejt specifike ,per vizitoret . Ke pershtypjen se takohesh me siluetat e gjenive . Ne momentin , qe flasim , Stendal , nuk e perballoi dot emocionalisht . I ra te fiket . Bashkeshoqerusit e larguan nga vizita muzeale dhe spjegoi se nuk e perballoi dot biseden me gjenite , qe i kishin dhene drejtim real , zhvillimit boteror . Rraste te ngjashme , mjekesia i quan , “Sindroma Stendal “ . Fredrik Stendal – shpirti delikat i shkrire ne krijimtarine e gjithaneshme artisike .

Ky shembull , qe na fut ne boten Stendal , nuk ka nevoje , per komente . Shkrimet e tij burojne nga zemra , nga vete qenia e tij , si njeri . Ne emer te tij flet “sindroma “. Eshte i pa perseritshem .

“Sindroma sendall “ , eshte vete delikatesa e shpirit te shkrimtarit . Shpirti i tij eshte teli i violines , qe shoqeron te tera veprat e ketij prozatori , qe e ruajti me xhelozi , kombesine franceze . Kjo karakteristtike atdhetare , duket ne te tera shkrimet e vepres “Kronike italiane “ , nje prej te cilave e komentuam , me siper .

Nga ky vellim do te ndalemi , per koment dhe tregimin e gjate “ Abatesha e Kastros “ . Ky tregim i gjate , 100 faqe , permbledh , ne vetvete , ngjarje , drama dhe zgjidhje , sa mund te lèvrohen ne nje roman , por do ta quajme tregim , sic e ka emeruar autori dhe botusi fillestar .

Fabula e ketij tregimi , eshte dashuria pasionante e dy te rinjve qe u perkisnin klasave te ndryshme shoqerore , Elena , i perket klases te larte me orgjine klerikale , dashnori partner i perket shtreses se varfer , qe siguron jetesen si vrases profesionist . Ai therritej sa here kishte kontradikta midis grupeve rivale , ku per zgjidhje perdorej shpata dhe aerobusi ( Pushke , qe mbushej nga gryka ) .

Dahuria e te rinjve eshte edhe me e fuqishme se diferencat klasore , qe i ndalon martesat , morali shoqeror dhe feja . Ne kushte normale , kjo dashuri nuk duhet te ndodhi , kur ndodh aksidentalisht , mbi te rinjte derdhet gjithe helmi shoqeror , per te mos lejuar krijimin e nje familjeje te tronditur moralisht . Mema e Elenes , nje vejushe e mbetur .

Pallati i personaliteteve te familjes se Elenes , ruhej nga tre pale roje . Rreshti i pare , ishte me gra (motra ) . Dyert e te tera kateve , te perforcuara me lloze hekuri dhe me kyce , qe i mbanin njerez te besuar te familjes princerore. Ne nje situte , kur dukesha e kishte thirrur Marcellon , per problema te sigurise , ne pallat , ky i fundit , per nje cast u gjend , perballe me vajzen , Elene .

Ja si e pershkruan autori fillimin e kesaj dashurie , qe kushtoi perballje te pergjakeshme dhe vuajtje shpirterore , nga te dy dashnoret me difernca klasore . “ Zonje , mos u shqetesoni fare , kur te degjoni ato dy fjale , qe do te kuturis tua them . Ka kohe , qe ju dua me shume se jeten ime . Kam guxuar te shof bukurite tuaj qiellore , me syte e njeriut te dashuruar . Ju nuk duhet te me beni fajtuor mua , per ate forcé te brendeshme , qe me nxit . Kerkoj vetem , qe ju te tregoheni shpirtmadhe dhe te keni meshire , per nje sherbetor te ndrojtur dhe te perulur .”( LIbri f.93 )

Ishin shume te veshtira shkembimet e letrave te dashurise , ne nje censure supervigjelente . Takimet ishin te nemeruara . C’do takim dhe c’do leter realizohej me nje aventure te vertete , duke kompromentuar rojet , me rrushfete , me njohje dhe jo rralle dhe me lufte , qe sillnin viktima nga te dyja anet . Ja si pershkruhet ne roman , evenimenti i nje prej betejave ne pallat .

“Ushtaret hyne ne shtepi dhe kontrolluan imtesisht . Pastaj I cuan dy nga dy ne burgun e pallatit . Te vraret I lane t’I hanin qente . Per ata , qe u fshehen, u dha nje shperblim prej 50 pjastrash . U gjeten shume syresh.Njerin , Ludovikun e mbyten . Trupin e lane mbi nje tavoline , ne mes te kishes , per te sherbyer , per njerzit pa pervoje . Te henen , qe ishte dita e parafundit e atij viti (1585 ) u varen 13 vete , shume prej te cileve ishin njerez shume te shquar . Dy te tjeret , njeri i quajtur Spendiano dhe tjetri konti , Paganelia , i brodhen neper shesh, duke ua prere mishrat me pinca “ . ( F 44)

Kjo eshte nje nga betejat , qe u zhvillua ne pallat dhe , qe nuk ishte e vetmja dhe as me e ashpra . Kushdo ve re se sa hollesisht I pershkruan autori , keto mizori te denimeve te kohes , ku edhe ligji kishtar ishte i pranishem . Megjithse kjo beteje eshte pershkruar hollesisht , asnje fjale nuk mund te heqesh , as ta ndryshosh se nuk del skema me te tere tragjedine , qe e ka pershkruar , nje nga perfaqesusit e realizmit , francezi Stendal , beniamin i kultures italiane .

Skemat makabre te pershkruara me hollesite , qe spjeguam , marrin nje rendesi te vecante , per rrymat e me voneshme letrare , qe u zhvilluan ne Europe , ne shekullin Stendal dhe me von . Keto te lene te kuptosh , se lindja e demokracise , ka çmim te shtrenjte . E then e ndryshe , democracia , rrjedh pas nje kohe ku sundon terrori çnjerezor .

Pengesa e Memes , per dashurine e Elenes , nuk eshte rrastesore dhe as fakultative . Lidhur me kete barriere , autori na sqaron : “ Zonja De Kapereali , kishte prona te medha ne mbreterine e Napoli. I shoqi e kishte urdheruar te sillte prej andej , disa vrases me pagese , por ajo e kishte bere kete porosi , qe kur e bija ishte lidhur pazgithshmerisht me Xhulio Brançiferien , qe mori pjese ne dy luftra , kunder Spanjes .“

Ngjarjet sollen ndeshje te tjera ne pallat . Vitet rrithnin me ritmin e pa meshirshem . Ne moshe te pjekur nuk e gjeten veten te martuar , siç i paten dhene fjalen njeri tjetrit .

Me kete zgjidhje brutale , Stendali ben fajtor , mentalitetin e kohes dhe ligjet , qe rregullonin jeten shoqerore dhe ate fetare . Autori nuk mund te dilte mbi keto ligje . Na i ka dhene realitetin te pa cenuar . Ka lene ne si lexus , ta gjykojme realitetin e kohes .

Illo Foto , Tetor 2020