1.
Oriko një emërtim i lashtë për Orikumin .Një qytet i lashtë në bregdetin shqiptar,më saktësisht njëskelë. Një port i rëndësishëm i Adriatikut, ku anijet, ishin bazë për të. Sipas traditës,shkruan Alberto Gitti, Enciklopedia italiane (1935) ajo u themelua nga Eubeesit, të cilët , pas kthimit të tij nga Troja, u vendosën atje nga një stuhi, sipas Pliny, megjithatë, ishte një koloni ,mirëpo më parë atje ka pasur popullësi vendase .Pikë e rëndësishme strategjike për komunikime midis Greqisë dhe Italisë, ishte shpesh në fushën e veprimit të luftërave të mëdha, të tilla romake-ilire, të parë dhe të tretë, maqedonase dhe sidomos lufta civile midis Cezarit dhe Pompeut. Gjatë dimrit të 48 të. C. ka vuajtur shumë dëme. Ishte një koloni romake gjatë perandorisë dhe u restaurua nga Atticus Herodit. Në shekullin e tretë. Ka prere monedhën shkruan Pr.DR M.Korkuti.Luajti një rol të rëndësishëm në luftërat maqedonase (ndër të tjera u pushtua në vitin 214 pes nga Philip V i Maqedonisë) dhe, më vonë, gjatë luftërave civile. Në vitin 49. pes, ushtria e Pompeit, i cili kishte vendosur,në Orik ju dorëzua Cezarit pa luftë i cili, nga Brindisi, zbarkoi më shumë për Palasë kreu një manovër nëpër malet e Akrokeraunia.Julius Caesar më3 korrik 100 pes -15 mars 44 mars Pr. Krishtit,mori pa luftë Orikun dhe marshoi drejt Apolonisë. Gaius Julius Caesar ishte një gjeneral romak,burrë shteti,konsull dhe autori dukshëm i prozës latine. Ai luajti një rol vendimtar në ngjarjet që çuan në dështimin e Republikës Romake dhe rritjen e Perandorisë Romake. Ardhja e Cezarit në Orik lidhet me tre toponime vendase:”Qafa e Cezarit”,”Rrugët e bardha të Cezarit”,”Varri u ushtarit të Cezarit”. Krahas kësaj është dhe :”Luftëa civile” shkruar nga vet,Cezari.
2.
Thirrja Palaestaesi për Palasë
Prof.Dr N.Ceka ka analizuar kalimin e Cezarit në Orik. Megjithatë malet Acroceraunia tani të pabanuar nga njeriu, nuk kanë ndryshuar, përgjatë shtigjeve të njëjta të dy mijë vjetëve më parë. Ata ende flasin për Cezarin, ku ai u ul. Thirrja :”Palaestaesi “për Palasën e sotme. Banorët shërbyen si udhërrëfyes për ushtrinë romake dhe kërkoi nga të gjithë barinjët për të ndryshuar zhurmët e këpucët e tyre për të mos i diktuararmiku nga zhurma e gurëve nëpër:”Rrrugët e bardha” ,tregojnë:” Qafa e Qesarit” dmth:Kalimi i Cezarit, ku fillojnë zbritjen drejt Orikumit.Cezari kishte zbarkUAR rreth mesditës në janar 5 në gjirin e Palasë. Ka dorëshkrime në të cilën lexojmë në vendin ku Germinorum toka ...quhet Pharsalia. Emri i dytë është di Palaestae, ndërsa i pari është identifikuar me fshatin e sotme Dhërmi.Cezari vetë, në librin e tretë, shkroi një përgatitje të fushatës së tij, një veprim me qëllim për ta befasuar kundërshtarin, që nuke pret sulmin.
“Pompey,shkruan Ceka,mburrej me një epërsi absolute detare, me Flotën e 110 anijesh, komanduar nga M. Bibulus, dhe që shkonin në tëgjitha portet nga Dyrrhachionnë Korkyrë.Pjesë e Brindisit është 4 Janar vitin 48 p.e.s,niset me shtatë legjionet e anijet e tregtare, mbërrijë në mëngjesin e 5 janarit, në plazhin e Palaestaes. Në të njëjtën ditë për të, qyteti Orikum u dorëzua pa rezistencë. Pastaj kreu drejt Apollonisëu dorëzua ,pa rezistencë, së bashku me Byllisin, Amantian. Marshimi i tij i shpejtë do të ndalet vetëm në brigjet e lumit Apsos, ku ai ka instaluar kampin e tij, për të pritur mbërritjen e legjione të tjera nga Italia dhe të kalojnë dimrin. Flota e Pompey, nën komandën e M. Bibulus, ka reaguar duke bllokuar bregdetin, për Sasonis në Curici dhe definitivisht mbylljen e hyrjes së Gjirit të Vlorës .Cezari u kthye edhe një herë Orikumit,shkruan Ceka,për të kryer negociatat me komandantët e trupave të Pompeyt, duke bllokuar atë.Ceka flet edhe për Appiano, e cila është burimi i dytë për fushatën e Cezarit në Acroceraunia, ndjek linjat e përgjithshme të përshkrimit të;” bellum civile”, por na jep më shumë detaje.Për kalimin e Adriatikut, Apiani informon se anijet janë kryer nga era . Sipas tij, marshimi drejt Orikumit u bën atën , përmes një rruge të ngushtë dhe të vështirë. Si pasojat kolona u ndërpre në disa grupe, të cilat ishin në vështirësi, gjithashtu shton: Një tjetër detaj, që është zhdukur në librin e tretë, të shqetësimeve Cezarit, anijet tregtare ,që transportojnë gur dhe atë të Pompey, pas dorëzimit të qytetit, u zhytën në gjirin e tyre nga oficerë, Lucretius dhe Minucius, për të shmangur rënien në duart e armikut.
3.
Një zbulim i shquar gëlqeror ndodhet brenda maleve Acroceraunian
“Në 1936,shkruan K.Francisë, Luigj Cardini gjithashtu bëri një ekskursion në gadishullin e Karaburunit, duke përfshirë edhe shpellat e Ravenës, të regjistruar në detaje .Fletoret e tij tregojnë se ai udhëtoi gjerësisht në zonën midis Sarandës dhe Vlorës dhe ishte ende në vijim të informacionit, që ishin raportuar atë tij nëntë vjet më parë. Gjatë këtyre dhjetë ditëve të fundit në Shqipëri, Cardini zbuloi site si: Sipërfaqja paleolitit në Xarrë; shpellat e Himarës dhe Shën Marina dhe shkëmbinjtë e Kanalit. Një muaj më vonë, Cardini me padurim arin të kalojë rezultatet e ekspeditës së Mustillit.Një nga faqet më të shquar Cardini e shpellës parahistorike në drejtim të depozitave arkeologjike ishte tek shkëmbinjtë, një zbulim i shquar gëlqeror ndodhet brenda maleve Acroceraunian, me pamje gjirin e Vlorës:"Në Capa Petrusit është një shpellë e cila quajnë Sinan kanal i vogël, por ku ka fragmente në sipërfaqen ........ Një hendek në afërsi të fytyrës shkëmbit, zbuloi stratigrafinë në vijim ... Si një tërësi, artefakte nga pjesa e poshtme e depozitimit, edhe pse të pakta për shkak të madhësisë së vogël të kanalit, japin dëshmi të sigurt e pranisë së një industrie të epokës neolitike. Vendi, i cili paraqet një sipërfaqe jashtëzakonisht të madhe të eksploruar premton të jetë në gjendje për të nxjerr një bollëk të materialit të sigurt , të shtresuara dhe interesante, [IPU: Luigi Cardini, 1939] Gërmimet sistematike ".Në qershor të vitit 2001, si rezultat i informacionit të përftuar nga banorët e qytetit modern të Orikumit, përshkrimin e Kanalit ishte vendosur në veri-lindje përballë, shpatet e malit të ulët të Kanalit të gjatë. Pas arritjes në skajin perëndimor të fushës Dukatit dhe zonën e njohur si :”Rrëza e Kanalit”, shpati veri-lindje përballet me Malin e Kanalit, nga ku shkëmbi i madh ishte qartazi i dukshme nga poshtë, përmbante brenda një dalje guri gëlqeror .Në strehimin në shkëmb, ne kemi ekzaminuar planin Cardini dhe ishin në gjendje ta lidhen atë menjëherë në funksion para nesh, e tillë ishte saktësia e vizatimi. Tipari më i dallueshëm në tokë ishte një bllok i rënë (4a), vendosur në frontin e dalje, e cila kishte errësuar një pjesë të madhe të sipërfaqes së tokës dhe depozitave. Prapa shkëmbit, ku kishte gërmuar Cardini, së pari, vërej strehim aktual. Ky përbëhej nga pjesë e rreme e konsiderueshme në shkëmb, që përmban zgavrën më të madh (1), dëmtimit të dhëmbëve dhe të dy zgjatime të vogla 'tuneli', (2) dhe (3). Në fundin jug-lindore të shpellës ,shkëmbi ishte më e vogël, dalje të izoluar (6), që Cardini kishte shpresuar për të shqyrtuar më në detaje në një datë të mëvonshme dhe pas kësaj, dalje të ulët (7), dhe një tjetër bllok i shkëputur (4b) - vendi i kanalit të vogël (5b).Strehim në shkëmb,pra shpella përballë në lindje, me një pamje spektakolare të fushës së Dukatit dhe lumit Gjimares më poshtë, si dhe Pasha Limani, në Gjirin e Vlorës dhe gadishulli i Karaburunit. Cardini kishte referuar si:” Shpella e Kanalit” dhe gjatë vizitës së tij atje, në 7 qershor 1939, ai ka gërmuar dy llogore të vogla ,që zbuloi prova të veprimtarisë së epokës neolitike :'Një llogore e kryer në afërsi të shkëmbt, zbuloi stratigrafin e mëposhtme: 20 cm e tokës thellësi me pleh në sipërfaqe, shenjat e zjarreve të fundit dhe një fragment të qeramikës të disa kohëve të fundit.10 cm të verdhë, një tokë argjilore, gurë, në bazë të të cilit ishte një lloj guri brisk i bukur stralli i bardhë, 6 cm të gjatë dhe 2 cm e gjerë.30 cm në thellëesi të tokës me gurë të shpeshta, shenjat e vatrat me qeramikë,të fërkuar disa atipike stralli thekon dhe disa nga kockat e kafshëve shtëpiake.Më poshtë është [IPU: ekstrakt Cardini fletore, 7 qershor 1939] themel të pandryshuar '.Cardini, përsëri propozoi një fushatë të ardhshme gërmimesh, që u pengua edhe nga shpërthimi i Luftës së Dytë Botërore:"Si një tërësi, artefakte nga pjesa e poshtme e depozitimit, edhe pse të pakta për shkak të madhësisë së vogël të kanalit, për të siguruar dëshmi të sigurt të pranisë së një industrie të epokës neolitike. Vendi, i cili paraqet një sipërfaqe jashtëzakonisht të madhe dhe explorable, premton të jetë në gjendje për të nxjerr një bollëk të materialit të sigurt të stratifikuar dhe interesante, si një rezultat i gërmimeve sistematike. Çdo gërmim duhet të kryhet në dimër, ose në fillim të pranverës, megjithatë, për shkak të afërsisë së ngushtë së faqes së kënetës së Pasha Limani, një nga vendet më të egër në Shqipëri për malarien '[IPU: ekstrakt i shëenimeve Cardini ne fletore, 7 qershor 1939].Gjatë vizitës sonë të shkurtër për te Kanali kemi bërë një ekzaminim paraprak të sipërfaqen së tokës për të kërkuar dy llogore të gërmuara nga Cardini dhe për të gjykuar çdo material arkeologjik. Zona ishte e mbuluar kryesisht me bar dhe mbeturina. Si përfundim: Cardini ka konstatuar se :strehimi në shkemb të Kanalit duket se kanë shumë potencial arkeologjikë.
