( Pjesa e dyte )
Te shkruash , do te thote te vuash , per t’i dhen elexusit , ate , qe i duhet atij .
Ai , qe shkruan duhet te ndergjegjesohet , qe shkrimin e ben , per te tjeret . Duhet te njohi deshirat dhe psilkollogjine e lexusit te tij dhe mundesine e zgjerimit te lexusve te natyres , per te cilen shkruan .
lexusi eshte me arsim te larte , qe kerkon cilat jane kontradiktat dhe zgjidhjet . Besimi fetar duhet te respektohet ,per aq sa e beson autori . Nuk ka arsye , qe c’do autor te ktheht ne prift , ose baba teqeje . Jane argumentet shkencore , qe e afrojne ose e ndajne nga autori i shkrimit , i c’fardo natyre qofte .
Ne kete prizem , mua me kane bere pershtypje shkrimet e klasikeve te letersise . Ata shkruaje thjeshte , pa paramendim dhe pa hiperhipérbola . Madheshtia e tyre , qendron te thjeshtesia . Je shkrimtar , filozof , politikan, nuk ka rendesi . Problemet evidentohen nepermjet bisedave ,ne kafene, ne gosti , ne ceremoni fetare e te tjera te kesaj natyre .
Romane klasike , midis te tjerash , jane dhe argetim . Nuk te lene te plakesh .Jeta esht e nje roman I madh . Autori zgjedh nje segment , qe nuk perfaqeson gjithnje neverine . Mbarest nervore , thone fiziologet , durojne nje kohe “X” pa ngarkese . Kjo eshte arsyeja , qe I mesuari , dallon ne masen e zakonshme komunitare .
Do te permend nje shembull aktual . I keni lexuar shkrimet e Astrit Lulushit ? Te thjeshta dhe te rrjedhshme si burimi malor , por qe , ne pak rreshta , paraqesin nje ide te madhe te nje filozofi te shquar . Askush nuk mund ta mendonte , perpara dhjete vjetesh se do te kishte nje shkrimtar kaq konciz dhe virtuoz sa Lulushi . Te them te drejten , Lulushi ka themeluar dhe zhvillon nje nje shkolle , qe e ka emrin “ Shkrimi konciz “ . Shkrimi I Lulushit eshte specifik , sepse trajton filozofine e fenomeneve , por nga ana formale , na tregon se lexusit , kerkojne te tilla tregime . Ka lexus te “FL “ , qe nuk i lexon shkrimet e Lulushit ? Nuk besoj se ka . Edhe po qe se ka , jane perkrahesit e grafomanise .
Lulushi eshte klasik i ardhur ne kohen tone , per te na ndricuar pozitiven e mundeshme aktuale dhe per te na thene se duke lexuar shume , mund te shprehesh shkurt dhe sakte . .
Ketu poshte , po permend , shume pak fraza , qe zhvillohen pershkrimet dhe dialloget , ne romanin e Satrerit , “ Neveria “ , qe folem ne pjesen e pare . I gjithe romani ndertohet me te tilla fraza te ngjeshura , siç e percaketon Konica yne “pistoleta te mbushura”.Po i shenoj , duke ju siguruar se nuk jane te gjitha . I gjithe romani , eshte ndertuar me fraza te tilla :
-Rri ulur krah leshuar hedh disa fjale . Pres te ngryset .(F 22)
-Rreshqas ngadal ne gjume . ( F 22 )
-Nuk mund te bej asgje , vecse te pres naten .( F 23 )
-Nuk jam mire . Me rremben neveria ( faqe 23)
Keto fraza te shkeputura nga romani, po thuaj jane te zakoneshme . Ne , lexusve , keto shprehje na futin ne boten e zakonshme te dites . E vecanta , qe me fjale nga me te rendomta , eshte formuar nje personifikim letrar , ndersa fjalia e fundit , na jep jo vetem nje figure , por nepermjet figures , na sqaron titullin e romanit .Nuk besoj se gjendet nje fjali , me e thjeshte se “Pres te ngryset “ . Faktikisht nje burre , qe pret te ngryset , eshte njeri pa asnje qellim , jeta e ka marre zvarre . I eshte dorezuar humbetires .
Vazhdojme me disa shprehje te tjera figurative :
-Jam I dehur nga pastertia . Asgje nuk jeton . Atje nuk behen vrasje , se nuk ka vrases , as viktima . ( F 32)
-Aventura eshte ngjarje e jashtzakonshme , pa qene me dimensione te jashtzakonshme . ( F44 )
-Aventura ka kuptim , vetem nepermjet vdekjes .(F 44 )
-Do te isha I lumtur , qe jeta ime te ishte e perbere , prej lendes se melodise . ( F 45 )
-Eshte e diel . Bordellot hapin dyert , per klientet e pare . Ne kishe njeri pi vere , perpara femrave te gjunjezuara . (F. 53 )
-Drita e diellit , ndriste , si per te kaluar radhen .(F. 61)
Si dhe ne bllokun e pare te analizes , ne keto fjali spikat befasia e nxjerries se nje figure , nepermjet te ciles zbulohet nje realitet i ri dhe krejt te pa pritur .
Fjala vjen shprehja “jami i dehur nga pastertia “ , nuk ka asgje te komlikuar , por kur dehet nga pasteria , situata thellohet drejt nje realiteti krejt tjeter . Vijimi i fjalise eshte edhe me befasus , kur thote se atje nuk ka as vrases as viktima . Behet fjale , per nje mjedis krej te ftohte , si i thone qetesi varri .Per ta perforcuar qetesine mjedisore , na i fut ne korrnizen e ligjit , kur perfundon se nuk ka as viktima . Nuk eshte rrastesia , qe rregullon ate fare qetesie , por eshte qetesi ligjore, pa viktima .
Percaketimi i aventures eshte dhene ne forme te postulatit , si ngjarje e jashtzakoneshme , por me dimensione , sipas rrastit. Edhe kur eshte me dimensione te zakonshme , mbetet aventure dhe e perfundon mendimin konkret ne fjaline pasuse , kur shprehet:
“ Aventura , ka kuptim , vetem nepermjet vdekjes” . Ketu mbyllet cikli , per fenomenin , aventure , duke na I pershkruar , fillimin madhesine dhe perfundimin . Me pak fjale eshte thene sa do te thuhej ne nje tregim te plote , mbi aventuren . Fjali koncize , me permbajtje figurative , lexohen me deshire dhe te mbajne te karikuar , per te zhvilluar aksionin , qe ngren autori . Nuk mund te lexosh si papagall.
Fjalia pasuse eshte e nje metafore shume te forte . Te jete jeta e perbere nga lenda e melodise . Kaq e vlereson dhe eshte i dhene, pas muzikes , sa qe melodine e quan lende . Pa kete lende nuk ka kuptim jeta . Eshte lende nuk eshte thjesht muzike , qe shperndahet ne hapesire . Eshte lende , qe perben shpirtin , jeten. Letersine dhe muziken i quan vazhdim te njera tjetres .
Komleksitetin e jetes na i jep me fjaline , per hapjen e zakonshme te bordellove . Nuk na i percaketon se cili eshte qendrimi i tij , per kete biznes , por na dergon te njeriu , qe pi vere dhe grate falen , per mekatet . Te dyja keto evenimente ndodhin ne kishe , kur njerzit shkojne te fallen , jo te pine vere . Te marra se bashku keto momente flasin , per anormalitetin e jetes , aty ku pershkruan autori , ate çast . Autori eshte konciz , se per te trija keto momente nje grafoman i zakonshem mund te na jepte , ndoshta tre tregime dhe ne, lexusit , do t’i kalonim , me durim te kalitur ne kudher .
Fjalia e fundit , shpreh nje peisazh , per perendimin e diellit , qe ndriste , si per te kaluar radhen . Kjo na eshte dhene me nje metafore , per te na mbetur ne mendje dita , ku autori e nis me lindjen e diellit . Perendimi i tij eshte per te kaluar radhen . Shume i zakonshem , pa ngjarje , pa lajm .
Me poshte , kam shenuar shpreje te tjera , si keto , qe komentova me siper . Keto nuk po i komentoj , per tua lene juve kete sprove . Shprehjet , qe vecova nga romani i Saterit , perbejne nje panorame, nga ku mund te mesojne se ndertimi i fjalive , eshte arti i vertete i te shkruarit . Eshte menyra e te shkruarit , qe gjejne veten lexusit e formimeve dhe shijeve te ndryshme . Na jep te kuptojme se nevería e jetes duhet te kaperxehet . Brenda nje fjalie duhet te shprehet me shume se nje kuptim , me nje kusht : Te mos e lodhi dhe ta sforcoi lexusin , bashkepunetorin e ngushte , te c’do autori .
Vijoj me shprehjet nga romani :
-Keto fytyra nuk shprehin asgje veç qetesise . Nje lloj kokfortesie .
-Nuk dija ç’te beja me trupin tim te forte .
-Ne mes te kesaj turme tragjike , qe prehej .
-Ne dritat e ftohta te shtyllave , jeprte shpirt nje ngjarje e jashtzakonshme : Ishte fundi i te dieles .
-Shkruaj , per te nxjerre ne drite , disa rrethana, duhet te shkruaj pa fjale te letrarizuara . Duhet te shkruaj lirisht .
-Njeriu shef nje femer Mendobn se ajo do te plaket . Here here e shef si plaket bashke me te : Kjo eshte ndjenja e aventures .
-Me qe ishte padronia atje , mu desh ta puth. Kete e bera me teper nga njerzilleku .
-Ti pastron hundet si ndonje borgjez .
-Njeriu nuk e fut te kaluaren e tij ne xhep .
-Mjeket , prifterinjte dhe gjykatesit e njohin njeriun , sikur ta kishin krijuar vete ate .
-Kujtimet e tyre jane kondesuar dhe kthyer ne urtesi .
-Kur je me filan njeri , je vet i dyte sa per sy e faqe .
-Ai çlodhet , kur shkruante vargje . Kishte sy shqiponje udheheqesish.
-Kishte thjeshtesine e nje ideje .
-Hedh disa fjale . Pres te ngryset .
-Ne biblioteken ne Paris , ka disa libra te shenuar me te kuq , qe nuk lejohet te lexohen nga te rinjte .
-Neveria jam une , vete .
-Jetoj se lemerisem te ekzistoj
-Askush nuk do te tronditej nga vetvrasja , ne ket e qytet ( F. 130)
-Veshtire zoteri , veshtire te jeshe njeri .
-Hedh veshtrimin ne sale dhe nje neveri e vrullshme me pushton.(F136 )
-Vertet vendi im eshte vendi ku duhet te jetoj si duhet Po vendi im , nuk eshte asgjikundi . Une jam i tepert (F 137 )
Mbi sejcilen nga keto fjali , mund te ndertohet nje diskutim letrar i pa varur . Vete thjeshtesia e zhvillimit te romanit eshte shkolle , per ta marre jeten ashtu sic eshte , te pa ngarkuar me xhingela mingala dhe personazhet , qe jetojne jeten e thjeshte , jane te njohurit e perditshem . Ata , per t’u bere sa me perfaqesus , autoret as duhet ti mistifikojne , as t’i veshin me pa aftesi qesharake .
Kam vrejtur pak gabime te perkthimit . Mendoj se ne te tilla botime , nuk duhet te lejohet asnje gabim , sado I vogel , sepse qofte dhe nje fjale e vetme , ne te tilla vepra , ka peshe , ne te kuptuarit e ngjarjeve . Eshte fjala , per artin e holle te te shprehurit . Kaq gabime , kam kapur une , Po nje frankofoles?
Ja gabimet, qe kam evidentuar :
Deti shkelqente neper zgerdhila ( 59 ) Kercelliten ( 62 )
Mbllacë me gjak (63)
Kafkuli i madh (89 ) Indiferncë (93 )
Largohet me xhamt e zinj (73 ) vigjilence (96 )
Shkoi gargalaçe ( 80 ) Te mund t’i thoja (188 )
Alivan ( Faqe 188) tebdil (Faqe 68 )
Keto jane disa gabime , qe edhe kur jane gjuhesore , si psh “tevdil “, krijojne kakofoni , ne fjali , ndoshta ndryshojne dhe vete kuptimin . Fjalite , si ajo e xhamave te zinj , presupozohet te kupohet , qe treni me xhama te zinj , u largua , por eshte thene keq , ose shume keq . Fjalet , qe nuk jane ne fjalor , une i quaj barbarizma . Ndoshta jane fjaleformime , por duhet te sqarohet lexusi .
Ne , si shqiptare , kemi tradite te lavderushme ne perkthime . te mos ndalemi te Noli dhe Konica , por Vedat Kokona , Robert Shvarc, Sotir Casi , Donika Omari , , pa permendur perkthysit e Dantes , Homerit dhe shkrimtaret te tjere te antikitetit. Ata krijuan shkollen e pa konkurushme te perkthimit shqiptar . Kjo shkolle lipset te zhvillohet , ne sherbim te kultures se kohes .
Nuk mund te pretendoj se eshte tamam keshtu , por gjykoj se njerzit , qe shkruaje , lexojne pak . Mendojne se i arriten majat . Ne fakt eshte e kunderta : Kush shkruan shume , lipset te lexoje me shume . Nuk mund te pretendojme se do mesojme vetem nga klasiket . Gjuha dhe jeta zhvillohen . Keto zhvillime , ne ç’do forme , duhet te reflektohen ne shkrimet.
Ne kohen , kur Driteroi ishte , ne drejtimet e letersie dhe te shtypit , bashke me Profesor Boriçin , Sakajeven dhe titullare te tjere , kishin rene dakort te kishte nje rubrike “Xhevaire shtypi “ aty shenoheshin te gjitha kontravajtjet gjuhesore dhe stilistike te te gjithe shtypit . Ishte nje rubrike shume e lexuar dhe i sherbente rritjes se kualitetit te shkrimeve . Po qe se Terziu e shef te dobishme , kjo rubrike , mund te hapet dhe te “FL” . Natyrisht , kemi nje shtyp pluralist dh jo c’do gje eshte ne dore te nje njeriu te vetem , por e permenda si nje mase , per te rritur cilesine e shkrimeve , qe gjithsesi , perben nje domosdoshmeri , per shtypin e shkruar.
Pa nenvleresuar rolin e tere shtypit , botimet letrare jane i nje rendesie te pa zevendesusshme , per zhvillimin dhe pasurimin e gjuhes . Folem me lart , per rolin e romanit, ne jeten shoqerore dhe ekonomike te c’do vendi , por sejcili shkrim letrar ka lexusit me te shunte dhe me te kualifikuar . Nje gabim , sado i vogel , ne shtypin letrar , gjen plasdarmen , per te konverguar ne te tere shtypin e shkruar . I.Foto , NY Tetor 2020
