Romanet e Orhan Pamuk ,romancierit bashkekohor, u vleresuan sa ne vendlindje dhe ne Perendim . Ai ju perkushtua problemeve kohore , qe shqetesojne shoqerine , kryesisht europjanizimit te Atdheut te vete , Turqise islamike , te tronditur ne themel , nga reformatori i pa perseritshem , Qemal Ataturku .
Europjnizimi i Turqise ishte pjese e zhvillimit te botes , sepse ka trasheguar nje kulture specifike te perandorise osmane , kulture , qe ja imponoi kombeve te pushtuara , nepermjet luftrave te pa nderprera , ne Lindje dhe ne Perendim . Shteti – komb turk , edhe pas cperberies te perandorise , zoteron nje pozicion gjeografik kyc , nepermjet portes se Bosforit, nje nga 4 portat e rendesishme detare te botes . Brenda kesaj specifike historike , jeton Orhan Pamuk , i cili u be zedhenes i perparimit , brenda vorbulles , qe ndryshoi mentalitetin te jeteses , qe e kishte frenuar popullin turk , drejt emancipimit kombetar .
Mund te thoni , se kete emancipim e programoi dhe e zbatoi ne praktike , Ataturku. Brenda ketij realiteti konkret , merr rendesi te dores se pare , interpretimi shekencor dhe artistik , fushe , qe ka merite te vecante edhe vepra e gjere e Orhan Pamukut . Ne dekaden e pare te ketij Shekulli , “Nju-Jork Times “ shkruante : “ Nje Yll i ri eshte ngritur ne lindje . Ai eshte Orhan Pamuk “.
Nga ky vleresim , kuptohet qarte se europjanizimi i Turqise ka rene ne dore te sigurte , per t’u interpretuar dhe per t’u masivizuar , ne aspektin artistik_ Letrar . Pamuk , eshte shkrimtar , qe godit , pa meshire padrejtesite , qe kryen pushteti ne masen e gjere te popullit . Nuk eshte bere kurre ortak i qeverrive , kur shkelen te drejtat e minoriteteve , kryesisht te kurdeve. Ne kete veshtrim , ka influencuar edhe fakti , qe gjyshja e Pamuk , ishte azere. Ne vepren e tij , nuk ka kombe te vegjel dhe te medhej . Kombet jane kombe me te drejta te barabarta , per kulture dhe traditat e tyre.
Vepra e Pamuk beri vend , ne ndergjedjen e lexusve, si ne Azi dhe ne Europe . Ne moshen 66 vjecare u shperblye me cmimin Nobel , per vepren madhore “ Une jam e kuqja “ . Kjo veper eshte botuar ne 25 gjuhe te botes, midis tyre edhe ne gjuhen tone . Orhan nuk mbeti thjesht romancier i kabinetit te shkrimtarit . U perkushtua ne studime gjithperfshirese te kulturave dhe letersive te popujve . Keto studime , fondamentale i kreu ne “ Njujork Univesitety “ dhe ne Universitetin Ajova ne USA, ku u angazhua per punime shkencore .
Ne vitin 2004 u botua romani I tij “Bora “ , qe u vleresua shume , ne rrethet letrare dhe nga lexusit e te dy kontinteve . Lidhur me kete eveniment letrar , “NjuJork Times” , e rendit romanin “Bora “, ne 10 librat me te lexuar , ne vitin 2004 . E gjithe vepra e Orhan pershkohet edhe nga pasioni , per pikturen , duke i dhene prozes romantike , nje shkelqim , qe ne rraste te tjera , vjen e fshehur , brenda mungeses se ngjyrave . Reflekset e ngjyrave , realizmi dhe figurshmeria e prozes e bejne “Boren “ , roman me lexushmeri te larte .
Vete tiulli eshte alegorik . Bora mbulon gjithcka . E ben te pa dukshme boten . Ne shumicen e diallogjeve dhe epizodeve , fenomeni klimatik bore eshte prezent , por gjithsesi , eshte pengese , qe kaperxehet , me pune , me bahkepunim , me dituri . Bora nuk eshte fatalitet , por pengese provizore ne rrugen e veshtire , per te arritur te duhuren e mundeshme ne c’do fushe te jetes .
Te permendim shkurtimisht permbajtjen e ketij romani me titll , klimatik . Emigranti me emrin “Ka “- poet , vjen vullnetarisht, nga Leipsigu, ne qytetin turk , te periferise , Kars . Qellimi i vizites lidhet me zgjedhjet e pushtetit vendor dhe dy studimeve sociale : Zbulimi i vajzava nga ferexheja dhe shkaqet e vetvrasjeve . Ne Kars u ballafaqua me nje situate politike shume komplekse , nga aj , qe pati lene , kur nuk kishte emigruar .
Ishin krijuar shume parti polike , pro dhe kunder islamike , midis tyre militonte Partia progresiste pro perendimore . Situata elektorale ishte e elektrizuar . Kane ngritur koke edhe elemente komuniste , qe publiku i quante terroriste . Te tera Partite kishin militante, qe shpesh revoltoheshin .
Ishte prishur qetesia e qytetit . kishte vrasije te intelektualeve , qe shquheshin ne aksionet politike . Shpesh aksionet merrnin pamjet e vllavrasjes masive . Nje nder aksionet me te nxehta ndodhi , kur ne teatrin e qytetit u cfaq nje pjee tetrale , me indikacione anti aslam dhe properendimore . Pati shtirje me arme . U vrane 29 njereza. Ketu filloi i quajturi “grushti i shtetit “ .
Poeti Ka , ne kete aksion politik recitoi vjershen e tij , me indikacion anti Islam . Bisedat , partiake dhe aksionet politike si grushti i shtetit , nuk I shkojne per shtat poetit . Ai ruan profilin popullor . I perkushtohet dashurise me Ipekun , vajzen bukuroshe te zotit Turgut , njeri autoritar , patriarkal , ish I burgosur si njeri , me pikpamje komuniste . Turgut , kishte dhe vajzen tjeter , Kadifen ,aktore e “Teatrit popullor “ po kaq te bukur dhe inteligjente sa dhe motra Ipek . Kaltri , eshte personazhi , qe na jepet I interrnuar politik.
Te tere keta personazhe , me pikpamjet e tyre politike , shoqerore dhe mbeshttjen perkatese popullore , perbejne lenden , ku zhvillohet i tere romani , duke mos nenvleresuar rolin e personazheve epizodike dhe ata , qe cfaqen aksidentalisht . Permenda fjalen , lende . Me kete fjale kuptojme materjen , me interpretimin filozofik te se ciles ndajen rrymat idealiste dhe materjaliste . Romani ka lende , eshte i rende , llogjik , ka hermedicitet ndaj mjedisit spekullator dhe aq heterogjen politik sa ekziston ne provincen , Kars, ne veri-perendim te Anadollit .
Ku bien ne sy keto vecanti te romanit te Orhanit ?
Per alegorine titullit folem me siper . Nuk ka ngjarje , bisede , kuvendim partiak , ku te mos permendet bora , qe ka pllakosur Karsin , kete vit zgjedhjesh dhe vetvrasiesh . Bora justifikon veten dhe mundesite e pakta te ecjes perpara te qytetit . Bora eshte ndihmesia kryesore e autorit , per te zhvilluar romanin , me baze politike . Kushdo , qe e shef librin , ne vitrine , kujton se kemi te bejme me stuhine e bores , ne nje rajon , ku borerat jane te shpeshta dhe te renda, por si kjo e ketij viti .
Romani eshte i stilit te lire . Ananon nga klasicizmi , i shkruar ne kohen kur ne bote eshte perhapur realizmi sovjetik , i personazhit kryesor dhe pozitiv
, qe kryen “heroizma “, ne emer te Partise , qe perfaqeson. Orhani nuk afrohet me keto izma , qe mbytin artin e lire dhe traditen . Personazhet e “Bores “ , kane vlere te barabarte njerezore . Duken dhe zhduken , ne baze te aftesive te tyre njerezore . Perkatesite e tyre partiake , jane thjesht bindje te tyre parsonale . Autori qendron krejtesisht jasht tyre .
Personazhin kryesor te romanit , autori na i jep me pseudonimin “Ka “ . Pse me pseudonim ? Kete te fshefte , e di vete personazhi , qe nuk i ka pelqyer emri origjinal . Kemi te drejte te hamendesojme , sepse per sa ka pohuar vete autori , “Ka”, duhet te flitej me emrin e vertete . Ne faqen 275 , Autori , ne nje syth te vecante , na jep lajmin e vdekjes te “Ka “ . Kjo vdekje eshte diktuar pasi romani te kishte perfunduar , sepse ne 201 faqet e tjera , “Ka” vijon te jete aktiv , ne jeten e perditeshme te Karsit turk . Arrin te kthehet ne Frankfurt dhe te mirret me poezi , ne menyre shume me te kualifikuar . Autori me kete kalim pindarik , na le te kuptojme , se i urren rregullat strikte . Ana tjeter e problemit eshte fakti , se personazhi Ka, nuk eshte determinant ne zgjidhjet , qe jepen ne roman . Mjafton qe autori te mirekuptohet me lexusin . Ka gjen hapesira , per t’u shmangur .
Ja si na i pershkruan personazhin enigmatik , Ka: “Jetonte ne Gjermani si azilant politik, prej 12 vjetesh . Ishte 42 vjec. Nuk ishte martuar kurre. Pasioni vertet dhe gjithe energjite e tij ,vertiteshin rreth poezise .Kishte karakter te drojtur dhe i pelqente vetmia . Dukej i trishte dhe i perngjante heronjve te Cehovit . I pelqenta ta therrisnin me inicialet e emrit . Keshtu filloi t’i fliste dhe nena e tij . Me von fitoi nje fare fame dhe misticizmi , ne Turqi dhe nder miqte e Gjermanise . Nuk kam nder mendje t’u mashtroj . Une jam nje mik i vjeter i Ka dhe i di te gjitha ato , qe do t’i ndodhnin atij ne Kars , pa e filluar ende ate histori “ ( F 11 )
Nga ky portret I realizuar me kujdes mesojme se Ka , me te tera keto karakteristika , ka ardhur t’i perkushtohet talentit te tij te poezise . Problemet e tjera te Kars , I perfshiu rutina ditore . Per te hequr kurreshtjen e lexusit , autori cfaqet si mik familjar I Ka-s. Mjedisin , ku kishte ardhur Ka vullnetarisht , per te ndryshuar situaten politiko- shoqerore , pershkruhet me nota te nje empatie statike .
“Ka , piu nje cingare ne dhome , duke e tretur veshtrimin jasht dritares . Tashme bora kishte ndalur . Rruget e zbrazura dhe te mbuluara nga bora , te ndricuara dobet nga llampat , dukeshin si te vdekura dhe kjo i falte paqe njeriut . Kjo njenje paqeje lidhej me shume me dashurine dhe lumnturine se sa me bukurine e bores .Per here te pare ne jeten e tij e ndjeu veten kaq te qete . Kishte fshire nga kujtesa dashurite seksuale , qe i ruante ne nje skaj te mendjes , dikur , kur bente dashuri me gra te tjera , apo skenat e mesuara nga filmat dhe revistat pornografike . Teksa bente dashuri me Ipekun , trupi kishte gjetur nje ritem muzikor te padalluar me pare dhe tani po perparonte ndaj ketij ritmi . E ndjente veten si ne nje avion , qe kafshonte nje molle , qe s’kishte te sosur , pastaj zgjohej nen ndjesine e lekures se ngohte te Ipekut , qe kundermonte arome molle “ ( F 338 )
Faktikisht lexusi , si ne mes dhe ne fiund , do te informohet thjesht , per nje vdekje te nje personazhi .Vdekja e Ka eshte tragjike . Nje nate ju be atentat , ne nje rruge te Frankfurtit . U gjet I braktisur , sepse as vrasesit , nuk u zbuluan . Jeta e Ka , kur u kthye ne Franfkfurt ishte e izoluar , ne apartament te vetmuar dhe i dorezuar te alkoli , por i pa ekspozuar totalisht ndaj tij .
Vete Orhani , si mik i familjes se viktimes , udhetoi ne Frankfurt , me kerkesen e familjes te poetit turk , te vdekur po ne Frankfurt . Ne komunikim , me organet e zbatimit te ligjit , vertetohet se Poeti turk ishte viktime e nje atentati . Orhan u interesua , per testamentin e viktimes , per teshat personale , per prodhimtarine krijuse te tij dhe i solli ne famiklje e tij ne Stamboll . I tere ky syth i romanit eshte shkruar me lirizem , qe kushdo mund ta kryej , per nje njeri te afert te familjes . Ky syth eshte shkruar ne vete te pare , ndersa romani eshte proze narative e zakonshme .
Ne kete syth real te romanit , mesojme se Orhan eshte njeri me zemer te madhe . Personazhet e tij , jane njerez te dashur , per te cilet sakrifikon . I do baraz me veten , kur kemi parasysh traditen e sjelljes me mikun e familjes. Vazhdimi i veprimtarise se “Ka “ , verteton se Orhan , nuk i le pergjysem aksionet e personazheve . I kritikon ashper , per te metat , por i perkrah , per t’u korigjuar . Fjala vjen poetin “Ka “ e kritikon se vjersherimin e quan qellim ne vetvete , krahasuar me jeten e gjere . Jeta nuk duhet t’i neneshtrohet poezise , por poezija lipset t’i shebei jetes . Per prodhimin poetik te Ka-s shpenzon kohe , ndermerr udhetime te gjata , takon shume njerez , qe lidhen me jeten e tij . Nuk i shkojne kot keto sakrifica . Mundi t’i gjeje te tera vjershat , qe ka shkruar Ka, ne te 4 vitet , qe eshte dhe periudha , ku zhvillohen ngjarjet e romanit , “Bora “.
Ka filloi te merret me probleme te qytetit dhe te politikes se kohes, simbas menyres se tij . Per personazhin e dyte te rendesishem , Kalterin , pershkruhet karakteristika si me poshte :
“Nuk eshte vetem kjo , Kadife , tha Ka . Ata , qe e rrethojne i kane mbushur mendjen Suneit , se Katri ka gisht ne vrasien e Drejtorit te Institutit Pedagogjik . Ne Kars ka mbritur nje dosje , qe verteton se ka vrare spikerin e televizionit .
Kush jane keta njerez , qe e rrethojne?
Disa punonjes te sherbimit sekret , ketu ne Kars .
Ne jete kryesore nuk jane parimet , por te qenit i lumtur . Ne nje vend te ashper si yni , eshte budallek te sakrifikosh jeten , per parimet . Parimet e medha dhe besimi , vlejne , per vendet e begata . “ ( F 344/ 345 ) .
Ky opinion , per jeten na njef me tre personazhe te rendesishem te romait . Jane personazhet qe i japin ngjyre dhe motiv jeteve te tyre , ne raport me jeten qe zhvillohet ne mjedisin rrethus .
Mbasi kemi marre lajmin e vdekjes se “Ka “ , vijojme te lexojme bemat e tij , qe krijojne lidhje integrale me personazhet e qytetit Kars . Nderthurja e ketyre jeteve simbolizon gjendjen politike te turbullirave politike , qe nga grushti i shtetit , deri te marrveshjet okulte te grupeve dhe Partive politike , per fushaten zgjedhore .
Ka , dashurohet marresisht me Ipekun . Kjo nuk eshte thjesht nje vajze e hijshme , por dhe e mencur . Vlereson ne menyre kritike c’do situate jetesore , respekton babane e moshuar dhe gjithe familjen . Kujton here- here vdekjenn e Memes dhe ligeshtohet shume , sic eshte natyra e vajzave te lidhura ngushte me familjen . Dy vajzat e Zotit , Turgut , konservator dhe I lidhur ngushte me qytetin e tij , luajne rrol te rendesishem ne jeten e qytetit te trazuar te Kars , ku ka nje levizje kaotike te politikes pro dhe kunder perendimore . Jane interesant lidhjet e dyfishta dashunore te vajzave te tij bukuroshe . Dashurite e tyre , krijojne alenaca dhe prishin te tjera , midis dy personazheve te rendesishem Ka dhe Kaltri . Ky i fundit i akuzuar si eksttremist islamik . Ndodhej i internuar , nen suvejim te forcave te Grushtit te shyetit .
Eshte kuptimplote diallogu i Ka , me Kaltrin e burgosur .
“Hoqa dore nga spiunlleku ju pergjig Ka . Tani po luaj rrolin e ndermjetesit .
C’perfitim ke nga kjo pune ?
Te shpetoj i gjalle nga qyteti i tmerrshem i Karsit ….
Ka perfundoi me shprehjen : Ne kete vend , njeriu mund te mburret me te qenit ateist , nese pas tij qendrojne ushtaraket “ ( F 352/353 )
Vajza e madhe e Z. Turgut ishte Kadifja . E vogla ishte Ipek . Te bukura si drita , inteligjente sa s’ka . Dashuria e Ka , me Ipekun perben nje nder kapitujt me sensiteve te romanit , por kjo dashuri vezulluse , influencon ne te gjithe jeten ne qytetin provincial te Karsit . Ka si pjese e familjes se Z. Turgut , u interesua , per t’u fejuar Kadifia , me Kaltrin . U lane me njane kontradiktat politike dhe Ka bashkebisedoi me Kaltrin .
U ra dakort , qe Kadifia , ne cfaqjen e Teatrit te shtetit , te zdulohej , ne menyre demostrative , per t’u bere shembell e vajzave te zbuluara . Kjo ndodhi . Kadifja u zbullua ne skene , ku u pa direkt gjithe cfaqja . Ne fund pjesa ishte te shtinte me arme .
Arma qelloi e mbushur dhe Kadifja e la te vdekur regjizorin e mirenjohur te Karsit . Ajo u burgos dhe beri mbi nje vit burg , sepse nuk u dekllarua fajtore , per armen e mbushur . Forcat ushtarake te motorizuara shoqeruan Ka , ne c’do nisme , qe merrte ne qytet . Nuk arriten te merrnin Ipekun , per ta bashkuar me dashnorin Ka, per te udhetuar te dy drejt Frankfurtit . Ka udhetoi i vetem dhe jetoi ne Frankfurt , ku kishte nisur jeten si emigrant . Nderthurjet e tilla te ngjarjeve i japin “Bores “ edhe pamjen e nje trilleri te vertete .
Dashuria per Ipakun eshte mbi te gjitha idealet e Ka. Ja si shprehet , per kete problem te shumfishte :
“Ne jeten time , nuk ka lumturi tjeter , vec Ipakut . Nuk ka lumturi tjeter .
C’eshte lumturia ? Pyeti Kaltri
Kur gjen nje bote , ku mund te harrosh dhunen dhe varferine . “ (F360) .
Kur bisedohej intensivisht , per zbulimin e Kadifes ne skene , Ajo u pergj prere :
“ D o te zbulohem ashtu sic e mendoj une .
- Mosu shqeteso i tha Ka.. Ne fund do te jemi te gjithe te lumtur .
- Veprimet e drejta, s’na bejne gjithnje te lumtur , tha Kadifja . “ (F 367 )
Autori na ve ne dieni se u nis vete dhe erdhi ne Kars , perpara se te mbyllte romanin e famshem “Bora . Eshte nje nga tregimet romanciere , qe lexusi nuk e ka pare ne shume romane , qe ka lexuar . Romancieri i famshem , u takua me njerzit dhe ish personashet e supozuar , pese vjet perpara . Ishin po ata , qe kishte pershkruar , nje veprim , qe flet shume , per talentin e ketij romancieri te madh . Takoi Ipkun , Kadifen , Z. Turgut , kryetarin e Bashkise . Kaltri u ekzekutua nga forcat e grushtit te shtetit.
Takimi me Ipekun ishte shume mbreslenes . Ajo ruante bukurine magjepese . Perpara kesaj bukurie mbeti i habitur dhe vete romancieri , qe nuk mundi te shqiptonte komplimentin , per Ipekun . Ipeku e stervitur ne biseda te veshtira , i tha se Ka-ne e ka dashuruar seriopzisht , por ai nuk u be i gjalle ta terhiqte ne Frankfurtin europjan , qe ishte enderra e te dyve . Miqte , ish bashkepunetoret , qe permenden ne roman , e percollen ne stacion , Orhanin , mikun e tyre te perjetshem . Ishte dhe Z. Turhan dhe Kadifja . Ipeku i dergo te fala dhe urime , por nuk mundi te vinte ne percjellje .
Kjo eshte permbajtja e ketij romani , te jashtzakonshem , per nga kompozicioni , zhvillimi i situatave brenda dhe jasht qytetit te Karsit , ku bora binte gjat gjithe stines se dimrit , qe shkruhej romani . Jo vetem bora , por dhe dhe fjala flok bore , merrte kuptim alegorik , kur kemi parasysh , qe vajzat e Kars , flaknin shaminen dhe leshonin te lira floket e bukur , qe kush e di sa ishin te burgosura nen shamite e feudalizmit .
Kemi te bejme me podhimtarine e nje shkrimtari te madh , tek vepra e te cilit gershetohen zhvillimet shoqerore intensive dhe befasuse , ku personazhet jane sa kontradiktore , aq dhe paqesore dhe ku e tashmja , nuk dihet sa i sherben te arthmes . Kjo eshte jeta vete , qe kursesi nuk ndjek linjat lineare dhe aq me pak te parashikuara . Une mendoj se shqiperimi nga Drita Cetaku Turdiu eshte ne harmoni me madheshtine e romanit .
Marrdheniet e personazheve me autorin jane shume te aferta ; po thuaj pjesetare te familjes Pamuk . Kur zhvillohen situata konfliktuale , qe vene ne rrezik jeten ose interesat e personazheve , Orhan shkruan me tone lirike , qe i ngjajne poezive te dhimbeshme, sic e treguam me siper .
Sejcili lexus , kur perfundon se lexuari “Boren “ , ndjen veten me afer Turqise, se sa e pate shkuar nder mend . Romani i Orhanit nuk eshte vetem enciklopedi jetesore , por ne shumicen e sytheve ngjason si kenge dhe ne disa te tjere ngjan si vaj . Duke vajtuar vete e mbyll romanin autori , qe mjeshterine e te shkruarit te romanit e quan fene te ciles i beson dhe vetvrasien e konsideron si fyerje ndaj Zotit .
Illo Foto , ne NY , Nendor 2021 .
