Rebelim kundër vetvetes
Nga Fatmir Terziu
Rëndësia e poetit, krijuesit, shkrimtarit dhe tërë angazhuesit kritik të pas 90-ës, si protagonist i prirjes më të spikatur të avangardës në vendin tonë, duke marë tipare të reja të ekspresionizmit, dhe mjaft të tjera nga format më të zhvilluara Perëndimore, përfshin një vështrim më të detajuar të veprave që morën udhë në dhjetëvjeçarin e parë të kësaj periudhe, kur bëhet fjalë për tiparet karakteristike të modernizmit postsimbolist shqiptar. Për më tepër, tendencat avangarde në Shqipëri lidhen më shumë me personalitete individuale sesa me fizionominë e përgjithshme të një procesi kulturor, po ashtu sikurse më parë janë ndikuar dhe gjetur tek individualitetet e artit dhe krijimtarisë në Kosovë dhe në Republikën e Maqedonisë së Veriut, apo dhe në mjedisin shqiptar në Mal të Zi, e tek - tuk në disa aspekte krijuese të shqiptarëve në Kroaci. Deri në çfarë mase poeti, shkrimtari, krijuesi, artisti i kësaj periudhe është një ekspresionist, kjo është një pyetje që është e vështirë të përgjigjem pa mëdyshje. Mbi të gjitha, siç u theksua në hyrje, asnjë nga manifestimet avangarde të viteve të dhjetëvjeçarit të parë të pas nëntëdhjetës, nuk është konceptualisht uniforme, sepse avangarda nuk mund të përfaqësonte një formë të ngrirë, monolite ndërkohë që ishte ende avangarde. Vetëidentifikimi i disa artistëve dhe krijuesve si ekspresionist nuk mund të merret si garanci as për pavarësinë e kësaj lëvizjeje, as për përkatësinë e autorëve të formave të tjera të krijimtarisë artsjellëse në të.
Megjithëse çështja e ekzistencës së „avangardës“ shqiptare në kuptimin evropian është jashtëzakonisht e diskutueshme, është tregues se në vitet 1930-të (sipas Krist Malokit) në letërsinë shqiptare (gjë që ishte edhe në atë kohë thuajse dhjetë vjet e vonuar me vendet e tjera, për arsye të pashpjegueshme, por të ndërvarura nga faktorët historikë), jo vetëm u vërejtën dukuri poetike që provokonin një analogji të tillë, por zbulojmë edhe veten e ardhshme, fjalë e natyrshme në avangardën. Pra, nga njëra anë, prania e një sfondi kritik „avangardë“ (shfaqja e një korpusi metatekstual, krijimi i një konteksti teorizues) është në vetvete tregues i mishërimit të prirjeve letrare të përmendura në një fakt kulturor. Nga ana tjetër, është jashtëzakonisht e rëndësishme që ky vetë-negociim të jetë pikërisht prospektiv. Në modernizmin postsimbolist, afiniteti ndaj manifestit, i manifestuar që nga Simbolika, kulmon në zgjerim dhe rrymat avangarde pushtojnë hapësirën kulturore dhe publike, secila prej tyre kërkon afirmimin e saj, duke mohuar çdo gjë tjetër.
Nëse pranohet si legjitim klasifikimi i dukurive kulturore sipas vetërefleksivitetit të tyre, duke pasur parasysh sekuencën në të cilën lind të menduarit dhe të folurit e tyre për veten e tyre, atëherë në përgjithësi mund të flasim për dy lloje prirjesh kulturore: ato tek të cilat teorizimi i të cilave është retrospektiv. (për shembull - realizmi), dhe tendencat ku teorizimi është më prospektiv (për shembull - avangarda).
Lloji i parë i tendencave bëhen objekt i vetë-reflektimit estetik, ndonjëherë edhe ato emërtohen, pas shterimit të rëndësisë së tyre. Në rastin e kësaj të fundit, teorizimi dhe vetëpërshkrimi ndodhin njëkohësisht me shpalosjen e tyre aktuale, ose i paraprijnë plotësisht, duke shënuar një drejtim të dëshirueshëm zhvillimi që vetë tekstet artistike nuk mund ta arrijnë ende (duke lënë pas mes fakteve edhe ata që imituan si studentë krijimtarinë e vendeve ku ata patën shansin të mësojnë në kohën e komunizmit, pra në ish-Bashkimin Sovjetik, Bullgari, apo dhe në Poloni në jo pak raste). Lloji i dytë i përkasin ato shfaqje të artit që hyjnë në kulturë me vetëdijen e modernitetit. Për ta, agresioni është i natyrshëm në produktivitetin e tij, atë nxitim që nuk e lë kohën të qetësohet, sepse në thelb është reaktiv, është identik me një kërkesë për jetë, me një mbrojtje të vazhdueshme të një territori gjithmonë të pushtuar rishtas.
Këtu kemi të bëjmë me një lloj krize, sepse vetë avantgardeizmi është i lidhur gjenealogjikisht me një periudhë krize, duke jetuar në mes të kolapsit të një sistemi vlerash që është bërë konservator. Dhe kuptimi i qenies së tij është të vendosë modele, të krijojë një model të një bote të re. Nga këtu vjen „multifunksionaliteti“ i tij, ai mbart teorinë dhe praktikën e tij në të njëjtën kohë. Në këtë kontekst, linjat metatekstuale (të përvijuara jo edhe aq potencialisht edhe në këtë periudhë) që shoqërojnë dhe, thënë në mënyrë figurative, mbështesin tekstet e brishta artistike të avangardës së viteve që u rendën hopa-gropa në vendin tonë, mund të të shpjegohet lehtësisht. Nga kjo mund të nxirret ndërthurja e tekstit artistik dhe metatekstit - fakti që shpesh në tekstet artistike të avangardës shkëlqen një tezë „teorike“ dhe tekstet e saj teorike dhe kritike nuk janë fare pa patos artistik.
Duke përfunduar në këtë pikë duhet të themi se një studim i letërsisë avangarde (katërcipërisht i munguar, dhe nëse është cekur është përshkruar nga ish të rënduar nga tërësia e ngarkesave grupore dhe emërtare të diktuara nga ish-Lidhja e Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë) krahas korpusit të saj metalitaristik do të çonte në përfundimin e sinkretizmit të letërsisë dhe kritikës letrare. Kjo sepse avangardeizmi, përveç një fenomeni estetik, është edhe një mënyrë perceptimi, të menduari dhe të jetuari - pasi është një rebelim dhe çdo rebelim është në thelb një projeksion total i manifestimeve abstrakte njerëzore dhe jo individuale të tij. Në një kënd të tillë së pari duhet guxim. Duhet mall nga eksperienca e hershme e dritës së brendshme shpirtërore, që të ushqej kreativitetin. Kreativiteti është një luftë në tërësinë e kapjes së vetë thelbit me veten. Është një thelb që sfidon të gjithë mungesën dhe fillon me veten. Kjo krijon në fakt domosdoshmëri për rebelim. Rebelim kundër vetvetes!
Por së fundi, dhe si parësore, para se të ndodh rebelimi ndaj vetes duhet kuptuar thelbi se ku qëndron vërtet fakti, pasi arti bashkëkohor, duke i kthyer rrugët e tij në burimet parësore, shpirtërore, të çdo njeriu, nxjerr jashtë rrethit të vizionit të tij pjekurinë materiale të modernitetit, që është: shndërrimi i qenies në qenie, i gjinisë njerëzore në komb, i gjithësisë në provincë.
