NAZMI SEITAJ
(Sipas rrëfimit të Vilson Blloshmit, tetor 1972)
Në atë ditë të diele pushimi e në atë vapë vere, ndërsa isha larguar nga reparti ushtarak me liridalje dhe endesha vetmitar bregut të detit, dëgjova së largu tinguj muzike. Doja të kridhesha e të lahesha në det, para se të ulesha diku në ndonjë hije peme dhe të lexoja, por kur dëgjova tinguj muzike, eca për te brezi i një pishnaje, andej nga vinte ajo melodi valsi, që të dëgjoja nga afër e të shihja se kush i binte asaj violine e fizarmonike. Kur u afrova në pishnajë, pashë se aty nën kurorën e atyre halorëve ishin duke vallëzuar të rinj e të reja, por edhe më të rritur e madje, edhe të tjerë disi të moshuar.
- Janë mësues nga gjimnazi i qytetit të Lezhës, - më tregoi një fshatar, një plak i shkurtër dhe i kërrusur, që ishte duke mbledhur karthije të thata të rëna nga drurët, - kanë ardhur të argëtohen, të kalojnë ditën këtu në këto hije e të thithin ajër të kulluar apo edhe të lahen në këtë ujë të pastër deti e të marrin rreze dielli. Këtë bëjnë ngaherë, kur mbyllet shkolla dhe fillojnë pushimet e verës. Ato që më tregoi ai për mësuesit, ma angështuan zemrën. Sa shumë kisha ëndërruar të bëhesha ashtu si ata pedagog dhe t’u jepja mësim nxënësve. Ndonëse e kisha mbaruar shkollën pedagogjike, nuk do të hyja kurrë në ndonjë klasë, që të jepja mësim. Unë vija në jetë nga një familje kulaku dhe, si bir kulaku, tërë jetën do të bëja punë të rënda krahu, derisa të më binte bretku duke rëmihur tokat e ashpra rreth gërxheve shkëmborë të Bërzeshtës malore. U afrova edhe më afër tyre të shikoja sesi vallëzonin gazmorë ata mësues. Duke parë sesi vinin rrotull hareshëm nën tingujt e muzikës, u drithërova në zemër nga ajo ëndërr që kisha e nuk do të mund ta arrihej kurrë ndonjëherë. Doja t’i shihja e të mos më shihnin, ndaj u fsheha prapa një trungu të trashë borige dhe mundohesha t’i vështroja e t’i dëgjoja sesi qeshnin, flisnin dhe lumturoheshin, duke vallëzuar atë vals të shpejtë me tinguj që të mbushnin në shpirt me dritë gëzimi. Sa do të doja të isha edhe unë me ata, të vallëzoja apo t’i bija kitarës ashtu si dikur në mbrëmjen e maturës, kur mbarova Shkollën Pedagogjike në Elbasan, por ja që nuk mundja. Ajo mbrëmje kishte qenë e fundmja herë që kisha vallëzuar me shoqet e maturës dhe që nuk do të përsëritej më, se më ishin mohuar gëzimet e jetës... Vështroja ata sesi vallëzonin dhe e përfyryroja veten sikur isha midis tyre duke kërcyer me një nga ato hiroshet shtatlarta trupmështekne, e përflakur në fytyrë nga hovi dhe zjarri rinor. Por unë nuk isha, vetëm se një riosh i veshur ushtar e jo për të mbajtur armë, por për të më rënduar mbi supe kazma dhe lopata që të punoja tokën.
Violinës i binte një gjatosh truphollë me flokët e rëna mbi ballë, kurse fizarmonikës një i ri i ngjallur, pak i shkurtër dhe me faqe të fryra. Kënduan dhe vallëzuan, derisa u lodhën e pas kësaj u ulën të qetësheshin, duke rrëfyer anekdoda. Aty pranë tyre në rrugën e fshatit po vinte një plak i moshuar, i gjatë, i kërrusur, me shkop, veshur me një kostum të zi, të vjetër, të dalë boje, sa të gjithëve u ra në sy. Atëherë i lanë të qeshurat dhe filluan të vështronin nga ai plak i drobitur. Ai plak i urtë, i ditur, i dashur, i dhimbsur, bujar dhe fisnik sa nuk bëhet ishte shoku dhe miku im që më donte dhe e doja dhe që më afronte në shtëpinë e tij për të më mësuar gjuhë të huaja.
- A nuk ju duket si një murg i braktisur, endacak, lypsar e i uritur që është duke vuajtur për krodhën e bukës? - tha një pedagog, një thinjosh, që ishte më i moshuari nga të gjithë.
- Ndërsa unë them se mbahet me shkop jo se është i uritur, por ngaqë është i dobët, plak i pafuqi, - tha një tjetër që i rrinte pranë atij thinjoshi. “Ja sesi fantazojnë, - thashë me vete, - ndërsa nuk e njohin se kush është e si është në shpirtin e tij.”
- E çfarë flisni ashtu për atë njeri, - ua ktheu fshatari që ishte duke mbledhur karthje, - ai është urata. Është i sëmurë, prandej ecën ngadalë dhe me shkop. Edhe pse i prishën kishat dhe priftërinjtë i zhveshën e i larguan, ne përsëri edhe sot kështu i themi të gjthë: urata i fshatit. Unë nuk kisha më shumë se një orë që kisha shkuar në shtëpinë e tij por nuk e gjeta aty. Më thanë se kishte dalë të ecte në natyrë dhe ja ku po shihja, tek endej nëpër atë rrugë me hije e freski që të shëtiste në ajër të pastër e të ndihej sa më mirë.
- Ky prift me atë kostum të vjetër dhe të prerë gjërë që i ngjan aq shumë asaj rrase që mbante dikur, sikur kërkon të na rrëfejë se ata ende nuk kanë perënduar, - vazhdoi të thoshte ai më i moshuari thinjosh, - këta mjeranë të idealizmit sikur nuk duan ta pranojnë se i kemi fshirë nga faqja e dheut.
- Shiko sesi po ecën, - tha një tjetër, - i vrarë, i dëshpëruar, i lodhur, i menduar, se i zhveshën nga petku fetar, nga ato privilegje rehatie dhe i detyruan t’u përvishen punëve të rënda, ndaj u katandisën kështu si po e shikoni. Dhe mësuesit vazhdonin të vështronin priftin e veshur me atë kostum të përhirosur, si të ishte një rasë e vjetër.
- Merrjani një avazi, që t’i shkojë uratës, mbase një avaz funebër do t’u shkonte shumë atyre që perënduan e sidomos, këtij që po zvarritet e që ka mbetur me një këmbë mbi varr, - u tha thinjoshi atyre që u binin instrumentave dhe sakaq ai me violinë dhe tjetri me fizarmonikë ia morën një melodie të vështirë, sa mezi e luanin dhe nuk binin në akord me njëri-tjetrin.
Ai me fizarmonikë dukej se nuk e njihte dhe nuk e kishte luajtur ndonjëherë atë muzikë që interpretonte tjetri me violinë, ndaj mundohej ta ndiqte me veshë, por më kot se nuk mundte. Ata ishin të hallakatur në lojën e instrumentave dhe nuk po rrëfenin asgjë për ata që perënduan, apo për atë plak të moshuar, të pikëlluar, të dobët e të terur si nga një brengë e madhe që e kishte munduar tërë jetën e nuk i ndahej.
Unë po mundohesha të gjeja se cila ishte ajo muzikë që dilte nga instrumentet e tyre, por e kisha të vështirë, sepse ata e luanin keq e deformuar.
Prifti vazhdoi të ecte, pa e kthyer kokën nga ajo turmë që ishin ulur mbi bar nën hijen e pishave dhe se ç’murmurinin me njëri - tjetrin, ndërsa ajo melodi ia vrau veshin. Pas pak ndaloi dhe, duke dëgjuar atë muzikë të luajtur vrazhdtë, u kthye nga ata dhe, si i vështroi radhë njëri pas tjetrit, u nis të ecte ashtu si më parë ngadalë, i mendeuar dhe krejt i brengosur. Por nuk arriti të bënte disa hapa dhe dëgjoi t’i fliste dikush nga ajo turmë :
- Uratë, a mos donit të na thoshnit diçka? Ai që e pyeti ishte një një pedagog i ri, me flokë të zeza, kaçurela që rrinte ulur dhe i mbështetur te trungu i një pishe.
Urata, pasi e dëgjoi, ndaloi, u kthye pak brinjaz nga ata dhe tha:
- Jo, nuk doja t’ju thoshja gjë. Ndalova se e pata pak vështirë të merja vesh se cilën muzikë po luanin djemtë.
- Vërtet, - brofi e briti mësuesi me fizarmonikën përpara gjoksit, - e kë po luajmë, e gjete?
Urata nuk foli.
- Uratë, lëre se e kujt është pjesa, se nuk futesh dot në aq të thella, por na thuaj nëse të pëlqeu muzika dhe a të tërhoqi ashtu si po e luanim? - e pyeti ai që i binte violinës. “Se nuk futesh dot edhe në aq të thella”, - përsërita unë me vete ato që tha violinisti për uratën dhe më erdhi për të qeshur.
- Kur ndodhesh në cektinë, edhe sikur të duash, nuk ke si futesh në të thella, - ia ktheu urata dhe vazhdoi të ecte.
- Dale, mos u largo, - i tha ai që luante me fizarmoknikë, - cila është cektina, muzika apo interpretimi ynë?
Urata ndaloi dhe i tha: - Cekëtina mbyt më shumë se ujërat e thella...
- Uratë mos i bëj bisht pyetjes, - i tha ai me violinë, - cila është cekëtina ne apo muzika që po luanim?
- Pyetjes nuk i bëra bishtin, por kokën, - i tha urata, - apo prisni që unë t’ju them se Moxarti na qenka cekëtina?
Sapo urata përmendi Moxartin, m’u kujtua menjëherë se ata ishin munduar të luanin Rekuiemin e atij gjeniu.
- Etot lisica, - foli rusisht një pedagog nga mesi i turmës, një imcak sa mezi shihej, - i jevo lico kazhetca kak lisica.*
- Njet millij moj, - foli një tjetër duke u ngritur në këmbë. Ai që e kundërshtoi ishte një mesoburrë, një bardhosh i pashëm, me flokë të verdhë, të krehura bukur, që i shkonin shumë, - kak mnie nravitca etot sviashçennik. Etot umni çellovjek.**
Atëherë urata i tha atij bardhoshi me flokë të artë : - Spasibo! Mnie kazhetca, shto ja vas gdje- to uzhe vidjell.***
- Unë jam nga Lezha dhe ne shihemi shpesh në bibliotekë, ku shkojmë për të lexuar dhe për të marrë libra, - i tha ai priftit.
- Ah, po vërtet, - u kujtua prifti dhe buzëqeshi, ndërsa imcaku që foli keq për të, u mbldh dhe u step, ngaqë nuk e priste që urata të dinte rusisht.
- This man, in his youth, should have been a servant to the priests in one of the churches in Serbia. They speak russion there ond he he has learned it from them, **** - foli anglisht një pedagog fare i ri në moshë.
- I have never been in Serbia, boy!***** - ia ktheu anglisht urata, duke e bërë atë të shtangej. Dhe pas kësaj prifti u nis të largohej, kur papritur u dëgjua një zë i hareshëm vajze si kumbimi i ëmbël dhe melodioz i një kanarine:
- Uratë po frëngjisht dini të flisni? Ishte një pedagoge e re, e gjatë, e hollë, e zhdërvjellë dhe shumë e bukur. Ajo u ngrit në këmbë, kur e pyeti dhe ashtu qëndroi duke pritur se çfarë do t’i thoshte ai prift i çuditshëm, i veshur me atë kostum të zi e të gjerë dhe që dukej si një rasë e vjetër. Sytë e saj të qeshur, të çiltër e gjithë dritë e bënë priftin të lumturohej, kur u kthye dhe e pa në fytyrë. Ajo po e vështronte me adhurim. Urata nuk foli, nuk i ktheu përgjigje, vetëm e vështroi me ëndje e pas kësaj vazhdoi të largohej ngadalë dhe i menduar.
- Çe zure ngushtë uratën, me atë djallo frëngjishte, - i tha asaj një pedagog që rrinte shtrirë dhe disi i veçuar nga ajo turmë mësuesish.
Mua nuk po më pritej derisa urata t’i përgjigjej dhe ta gjunjëzonte atë që rrinte shtrirë, ndërsa vajza që e pyeti vazhdonte ta vështronte me adhurim atë prift të plakur, të lodhur, të munduar nga mosha e nga brengat.
Vajzën e zuri trishtimi, si të ishte fajtore, ngaqë e pyti dhe ai nuk dinte frëngjisht... Por, për çudi, si u largua ca, urata ndaloi dhe, duke u kthyer ngadalë, iu përgjigj vajzës:
- Ah, mademoiselle, le français est la langue que j’aime le pluse. Dans cette langue parlait Lauvasier et Pasteur dont j’aimais et étudiais profondément.****** Dhe vajza, ashtu si më parë, u gjallërua dhe u bë si pranvera, ndërsa prifti me atë kostum të përhirour që ngjante me një rasë të vjetër sapo humbi e nuk u pa më në kthesën e rrugës mes pishave të moçme. * Ky është dhelpër edhe fytyra e tij i ngjan një dhelpre. ** Jo, i dashur, ta dish sa më pëlqen ky prift. Ky është një njeri i mençur. ***Faleminderit! Mua më duket se diku ju kam parë.
**** Ky në të ri do të ketë qenë shërbëtor te priftërinjtë në ndonjë nga kishat e Serbisë. Atje flasin rusisht dhe ai e ka mësuar.
***** Unë nuk kam shkelur kurrë në Serbi djalosh. ****** Eh, zonjushë, frëngjishtja është gjuha që dua më shumë. Me atë gjuhë ka folur Lauvazje dhe Pastër, që i kam dashur dhe i kam studiuar, kur isha i ri.
Shtator 1974
