( Roman nga Jason Goodwin )
Nga : Illo Foto , ne N. Y .
Eshte pozitiv fakti , qe numuri romanciere shqiptare rritet nga viti ne vit . Kjo tendence eshte nje tregus , qe verteton se shkrimtaret shqiptare , jane te merakosur , per ta rrahur gjeresisht jeten e popullit tone , ne te tera dimensionet dhe etapat e historise . Mendoj se romani historik , duhet te zeri bashin e vendit ne krejt zhanrin e romanit , sepse ne jemi komb , qe na eshte mohuar historia . Ne shtete fqinj perpunoohen lloj -lloj marifete , per ta kufizuar numuroin e shqiptarve , qe kane populluar gadishullin, ne kohe te ndryshme pa bere fjale , per minoritet , qe jetojne brenda fqinjeve dhe Marin Mema , na i tregon me ze dhe me figure , ne shume emisione televizive, te lavderushme .
Nje shembull te romanit historik , po e shpalos , perpara jush . Romancieri eshte moshe mesatare dhe stili i te shkruarit i perket klasicizmit . Mendoj se keto cilesi i duhen romanit tone kohor . Duke qene se romani levron tema te gjera dhe pa tjeter reale , sejcili roman ka pjesen e vet historike. Gjuha artistike e romanit , lipset te kaloi ne autocensure te rrepte . Ndryshe dote nisesh roman historik dhe do tga pefundosh ne roman fantastiko- shkencor . Kete kerkese e kam perseritur , sa here kam komentuar romane te kesaj natyre . Nuk pretendoj se jam bere i bezdishem.
Eshte e dobishme , qe te njihet jeta dhe prodhimtaria e romancierve boterore , nje prej te cileve eshte romancieri i sotem angles , Jason Goodwin. Eshte femije i te dy prinderve shkrimtare . Ka lindur , ne vitin 1964 . Prindrit u divorcuan , kur ky ende nuk kishte lindur . Babane biollogjik e njohu , kur ishte 28 vjec . E rriti bashkeshorti i pare I Nenes se tij , qe ishte producent I famshem filmi . Ka shkruar dhe vijon te shkruaj shume romane . Ka filluar me romanin “Kopshti I barutit” , ose” Kohe , per caj “ . Ka shkruar nje seri romanesh , per jeniceret , nje prej tyre eshte : “ Koha e jenicereve “ . Ky u klasifikua romani me I mire , ne vitin 2007 . Shkrimtari ka 4 femije . Romanet e tij jane perkthyer ne me shume se 40 gjuhe .
Ne c’do roman shkrimtari reflekton shume ane te karakterit te tij , ose te jetes se tij , sepse autori rreket te japi jete njerezore , sa me afer realitetit. Romancieri Goodvin , ndoshta per shkak te shkollimit , per historine osmane , i ka kushtuar kesaj periudhe disa romane , qe krijojne nje serial te plote , per kete event te historise njerezore , qe shtrihet ne 3 kontinte dhe ne dhjetra shekuj . Romanet historike te ketij shkrimtari , pervec besushmerise historike , qe nuk diskutohen , karakterizohen nga stili i romancierve klasike , qe shkrimtari i imiton , ne naracion dhe ne zgjidhjet natyrale . Kjo eshte veshtiresia e romancierit historik , duhet te jete i sakte dhe artistikisht i perkryer . Te dyja keto cilesi , I gjejme ne romanin e madhe dhe kompleks, “Portrreti I Belinit “ , per te cilin do te cfaq pak mendime , ne kete ese.
Ky roman eshte botuar ne shqip , ne 2014 . Perkthysi eshte , Fari Laçka .Ka gjithsejt 322 faqe, botuar nga SHB “Saras “ . Qe ne faqet e para , lexusi ve re stilin e thjeshte dhe tematiken e vjeter , qe I perket zhvillimeve te Portes se larte , ne vitet 1830- 1840 , periudhe , kur ka jetuar eunuku i oborrit , Jashim. Skenat me Sulltane , pashallare , jenicere , harreme , ndeshen ne cdo syth te vepres . Lexusi jeton emocionalisht jeten ne Porten e larte dhe te gjitha intrigat , qe thuren , per te perjetesuar sundimin sulltanor , brenda dhe jashte Turqise osmane . Krijohet bindja se kjo Perandori dha ndihmese te cmuar , per zhvillimin historik te njerezimit , ashtu sic pati dhe momente te frenimit te zhvillimit historik .
Vendet ku zhvillohen ngjarjet , jane dy qytete te ngjashem Stambolli dhe Venecia, kryesisht kjo e fundit , ku kryqezohen interesa ekonomike dhe me shume intriga te spinuanizhit . Vec dy qyteteve me peshe te madhe , ne boten e kohes , perzihet edhe interset e perandorise hazburge , ne çperberie , por me spiunazh aktiv dhe shume specifik .
Pasi pershkruhet pallati I Sulltanit dhe te gjitha mjediset , qe e perbejne , cfaqet Sulltani I ri , me emrin Abdylmexhit Pashai , I cili , ka pak kohe , qe ka marre detyren , duke zevendesuar te atin Mehmet i II , qe vdiq natyralisht . Sulltani I ri paraqitet shume i merzitur , per pergjegjesine e madhe dhe detyrat , po kaq te medha , qe e presin t’I zgjidhi . Flet pak dhe prere , sic ja kerkon detyra e larte . Nuk duket shpesh ne mjediset sulltanore , vec kur jep detyra shume te rendesishme .
Eshte koha , qe kontrabandoheshin veprat artistike , kryesisht portretet e njerzve te shquar . Kontrabandimi i portreteve , ishte nje lloj burse si e sotmja .Ne “burse “ shiteshin vlera te rendomta artistike . Per vepra te shquara lulezonta kontrabanda . Investonin njerez te vecante , falmilie , fise , por edhe shtete dhe perandori . Sulltani i ri ngarkoi njeriun e afert te oborrit , eunukun, Jashin , per te gjetur portretin e Babait te tij , qe ishte zbuluar se fshihej ne Venecien , qytetin , gjallonin sherbimet sekrete te tre perandorive me te medha , qe pat njohur historia euro-aziatike .
Detyra , qe ju dha Jashimit , ishte nga me te veshtirat e kohes . Kjo ju dha drejtperderejt nga Sulltani , pa dienine e njeriut , qe pergjigjej , per sherbimin e fshehte . Ne kete veshtrim gjetija e portretit , nuk perbente topsekret , per veprimtarine ne Venecien , por dhe brenda kanaleve zyrtare te Oborrit sulltanor .
Jashimi , me vullnet te vecante , ju perkushtua detyres , duke u bere banor i Venicia , ku krijoi rrjetin e tij , por atje , ne menyre paralele vepronte dhe sherbimi i fshehte i Hazburgeve . Punonte per te njejten detyre : te gjente portretin e Mehmetit te II , per te krijuar lidhje me Sulltanin e ri te stambollit . Koha tregoi , se keto sherbime u perplasen , duke lene pas shume viktima , kryesisht te mbytur ne kanalet e lagunes , mbi te cilen frymon Venecia e varferise dhe e lluksit . Nje koke njeriu , Jashim e pa kur udhetonte me gonolen e pare , per te shkuar ne hotel . Tmerri ishte prezent ne c’do rruge . Te tjera koke te prera , pa Jashimi , gjat veprimtarine , per plotesimin e objektit te tij .
Bashkepunetor i afert dhe lidhjeve lidhjeve qe krijoi Jashimi , ishte konsulli i Polonise ne Turqi , Palevski , por ne Venecia thirrej me pseudonim dhe reklamohej si amerikan , qe kishte ardhur ne Vencia , per tregeti te antikuareve . Jashimit i dhane nje shoqerus , per ta orientuar , neper Venecia, italianin me emrin Rozherio. Natyrisht dhe ky ishte agjent , qe u zbulua , ne etapat e me voneshme te zhvillimit te romanit .
Roxherio , si italian njifte prodhimet artistike te piktorit te famshem Xhuzepe Belini . Jashim zhvillonte udhetime , biseda , orgji dhe nepermjet Roxheros u njof edhe me nje conteshe , qe banonte ne pallatin d’Aspri d’ Aspria , dhe me vete konteshen , Kala. U njohen dhe me familjen vendese , ku bente pjese gruaja venecinese e familjes me shume femije , Maria .
Ky ishte subjekti i romanit dhe zhvillimi i tij , por skenat , qe zhvillohen , midis personazheve plotesojne idene dhe vertetesine e ngjarjeve historike . Fjala vjen , Piktori Xhuzepe Belini , eshte figure historike dhe artistike e shquar ne Italine e sh 19 . Ngjarje reale eshte dhe portreti i Sulltanit , nga Belini . Veprat e Belinit , u bene objekt i kontrabandes dhe e blerieve klandesine , qe vleresoheshin , me miloiona lira turke te kohes . Ne se dy familje me perberje mesatare do te kontrabanonin , nje portret te Belinit , nuk kishte nevoje te punoin gjithe jeten .
Lidhur me korrektesen e ngjarjebve , ne romanet historike , Shkimtari yne , Sabri Godo , me kujtohet se ka shkruar dy here romanin e tij “Skenderbeu “ . Heren e pare e perfundoi ne monizem . Nuk i kishte pare mjediset skolastike , ku pergatiteshin jeniceret . Pershkrimi ketyre mjediseve ishin produkt I fantazise te romancierit . Mbas 1990 , Godo , vizitoi Stambollin , dhe I pa mjediset e jenicereve , qe kishin ndryshim rrenjesor , nga ato , qe I kishte pershjkruar me hamendje . E botoi serish romanin , vetem , per kete hollesi . Ky shembull , duhet te vlei per sejcilin nga shkrimtaret , qe shkruaje tema historike dhe qe jane jo pak , ne portalin , Terziu .
Rreale jane dhe figurat e Sulltanit , te valide Haneme, punonjesi i arshives te shtetit turk etj . Do permend nje detaj te arshives . Portreti I Belinit , ishte derguar me nje varke hazburge , nga Venecia , direkt ne oborrin turk , e amballazhuar ne menyre te pa dukeshme dhe te sigurte nga agjentet atmosferike . Jashimi , qe u kthye ne Stamboll , me mjet tjeter , i kerkoi arshivistit , te shifte amballazhimin e objektit , qe e kishte derguar me doren e vet . Arshivisti nuk pranoi te behej kjo “shkelje “ , qe ne jeten e zakoneshme , ndodh , pa asnje problem . Te gjithe e njohin korrektesen e arshivave turke , ku studjus dhe historiane , kane verifikuar ngjarje te rendesishme te historise boterore . Rregullat e arkivit , jane kanunore .
Ne nje rrast shume te sforcuar , kur Jashimi ndodhet vetem me konteshen u zhvillua nje bisede shume intime dhe sekrete . Ne momet sa tragjik dhe erotik kontesha i thote se eshte betuar , ne Bibel , se nuk do te martohej kurre , megjithate ka nje djale te vetin , 24 vjec dhe ka shume kohe , qe nuk e ka pare . Kete ndodhi , autori na i jep me ngjyra te ndezura dhe me art shume te holle . Nje bisede e tille shume intime ,bedoj se rrjedh nga jeta e vete autorit , qe nuk e njohu babain biollogjik . Gjithnje artistikja buron nga shpirti dhe vdes po aty .
Shkrimtari eshte kujdesur te na japi personazhe te skalitur . Jeta e ketyre personazheve , shkrihet brenda jetes se zakoneshme , me hallet dhe preokupacionet , qe sjell momenti dhe mjedisi , ku veprojne . Keta personazhe , vertet kryejne pune te medha , sic eshte rrasti i piktures Belini , por nuk idealizohet vepra e tyre . Sado groteske te jene veprat e njerzve , historia eshte mbi te gjithe . Nuk idealizohet dhe as glorifikohet . Mbetet qe historia te thote fjalen , te cilen e pret dhe vete autori .Autori nuk abuzon kurre , me te verteten historike , per shkak te artit . Ne kete veshtrim e kam quajtur Goodwinin shkrimtar klasik , te koheve te reja .
Mund te jete edhe tematika historike , qe e bejne autorin te shkruaj me stilin klasik dhe teresisht real . Mbi te gjitha eshte shija e talentit dhe prirja , per te na dhene vepra teresisht te besushme .
Ne kohen e rinise tone , kush gjente nje roman te shkruar nga perendimoret , konsiderohej se gjente nje thesar . Kishte shume pak shkrime te tilla , por dhe ekzistentet ishin te censuruar .
Te lexosh shkrimtaret klasike , mbetet jo vetem kuriozitet , por dhe kenaqesi shpirterore . Qytete , dhe skenat , qe pershkruan Goodvini , ne kohen e mesjetes , nje i moshuar , mund te gjeje rrugicen dhe pallatin ku ka banuar familja e tij dhe kjo , jo vetem , per mjediset , por mardheniet e njerzve , prirjet , gojdhanat , kundershtite te njerzit mbeten te pa ndryshara . Anglezi Goodvin dha dhe mori nga Venecia , pjese te shpirit te tij anglez.
Ja si na i paraqet nje skene , ku bisedohet , per vendesit : “ Keta aristokratet nuk kane dallim nga njeri tjetri , thoshte Ai me vete . Kujtojne se ligjet jane vetem , per njerez te vegjel . Ende enderrojne kur kishin ne dore Republiken , vetem se dhe ate e braktisin , sa degjohen krismat e para “. ( Libri ne faqen 108 ) .
Me keto dy fjali te thjeshta , komunikojne komisari i policise , kontesha d’Aspri dhe Jashimi . Karakteristikat e sundimtareve jane te ngjashme , kur bien nga fiku , sic eshte rrasti i conteve , ne shekullin 19 , kur kapitalizmi eshte bere mode qeverrisese , per c’do vend , ne Euro- Azi . Kete diallog , mund ta adoptosh , ne c’do bisede , midis perfaqesusve te klasave , jo vetem ne Venecie , ku behet biseda , po kudo ku bisedohej politikisht , per te kaluaren dhe te arthmen e nje vendi . Nga kjo kuptojme se autori , nuk mbetet rob i periudhes arkaike , ku e shpie detyra , por zbret te tera shkallet e historise , deri ne ditet e vete lexusve te tij .
Kaq e vertete eshte kjo skene , sa qe mund ta adoptosh edhe sot , per politikane , qe kane lene pushtetin dhe , dashur pa dashur , behen relike te historise . Shembujt historike jane te shumte , kur sundimtaret ja kane mbathur , sa kane degjuar krismat e para .
Bashkepuntori I Jashimit , Konsulli polak , Palevski , jep nje percaketim te plote te Venecies te kohes , ne faqen 128 te librit : “ E dini c’eshte Venecia ? Qytet i kenaqesive . Maska , ballo , misherim i njemije neteve arabe .Vendi I dashurise , svetetimit , arteve te lartesuara dhe deshirave me te ulta . “ . Keshtu e percakton Palevski , Venecian , ku njohen c’do skute dhe c’do pallat mondan te saj , ne nje aksion , ku disa here , jeta e tyre u vu ne kandar .
Bisedat , per Venecian , vazhdojne me faqe te tera ne liber . Jane karakteristika , qe nuk I dikton njeri , por rrjedhin ne bisede midis pijesh alkolike miqesisht . Kjo , bisede rrodhi spontanoisht , me teper se sa i problemit , qe ishte midis tyre . I terhiqte Venecia liberale , qe di te jetoi jeten njerezore . Tregimi vijon natyrshem, per nje event venecian :
“ Tre te rinjte mbeten si te ngurosur . Maria dhe shoqet e saj hyne brenda duke qeshur , avanti sorelle ( Mirse vini )! “ .
Nuk ka sagje prozaike dhe te bezditeshme . Venecia ruan karakteristikat e nje conteje te rene nga vakti , por shume funksionale ,per qejfet dh eorgjite , per kontrabanden e te gjitha formave , kryesisht te veprave te artit , qe ne kohen , qe flasim , jane menyre jetese , per shume njerez, breza dhe personalitete historike .
Vete qyteti eshte kthyer , ne treg , ku jo c’do njeri i zakonshem , mund te orientohet ne menyre te sukseshme . Jashim dhe Palevski , sado amatore , ne kete tregeti klandestine dhe me rrezikshmeri te larte , munden te dalin ne breg , duke rrezikuar jetet e tyre , me te vetmin perfitim moral , per te konsoliduar simpatine e Portes se larte , te ciles i sherbenin , per shume kohe dhe pa kushte .
Kur mundesite , per te triumfuar mbi konspiracionin venecian , ishin fare te zbeta , nuk e humben besimin tek plani , qe kurdisen . Ne te njejten kohe ndertuan planin e transportit te portretit te Belinit . Ky transport , kurre nuk do te realizohej drejt , per drejt , nga autoret e rrembimit . Transporti ishte aq i veshtire , sa dhe rrembimi . Portreti do te transporohej nga nje anije , qe nisej rrastesisht , drejt Stambollit . Ndermjetesi i te dy dergesave ishte lypesi , Alfredo , te cilit i pat shpetuar jeten Jashimi . Ja si pershkruhet ky moment kaq delikat , ne faqen 199 te librit . “ Te gjithe dine dicka , por nuk jane te sigurte , per asgje” ,i tregonte Palevski Jashimit . Palevski kishte treguar , per shume personazhe . “Disa ishin mashtrus , disa te vdekur , dhe disa te tjere , ishte i bindur se dinin , me shume se sa thoshin “.
Rrembimi i Portretit , u realizua , bashke me kambialin e Qeverrise te Hambsburgeve , qe ishte nje shifer aq e madhe sa dhe e vete piktura e Belinit . Ne kete kuptim vepra e Jashim- Palevski , i solli Portes es larte dy vlera te medha monetare , por pa nenevleresuar realizimin e enderres , se Sulltanit , per te patur ne mjediset e sulltanatit , portretin real , te Mahmudit te II , te pikturuar nga Xhuzepe Belini i famshem dhe i pavdekshem.
Mbyllja e temes se romanit , eshte fare e zakoneshme . Ne fillim kemi treguar si Jashimi kerkoi ne arshive dhe takimin me Hanem Validene . Per te vertetuar sa zakonisht jane zhvilluar ngjarjet , po permend qendrimin e Jashimit , ne faqen 316 :
” Pas pak shtrydhi lengun e kastravecit dhe e perzjeu me kosin . Pastaj lau duart dhe u ul i qete ne divan , duke veshtruar catite e Stambollit “.
Keshtu byllet ky liber , qe pershkruan nje nga ndodhite me te medha te mesit te shekullit 19 . Ku eshte befasia ose tragjikja , qe nuk u mungon veprave te rendomta .
I jep pershtypjen lexusit , se subjekti ende nuk eshtte ezauruar , madje eshte krijuar hapesire , qe mund te shkruhet dhe nje roman , ndoshta me i gjate se ky , qe trajtuam perciptazi , ne kete esse .
Nga romani mesojne edhe sado te thukta te jene ngjarjet , jeta do te eci , me ritmet , qe kerkon koha . Ngjarjet jane perqendruar , brenda jetes te zakonshme te dy qyteteve . Faktikisht , jane pershkruar jeta e dy qyteterimeve , qe kane sunduar boten me disa shekuj . Autori jeton jasht ketyre qyteterimeve . Jeta vazhdon te eci me ritem me te shpejte , qe ka ndodhur ndonje here mbi glob . Goodwini regjistron jeten ne menyren me kritike te mundeshme, si nje shkrimtari dedikuar , i koheve te reja .
N.Y. Shkurt 2021
