Paraja ka vlerë
Astrit Lulushi
Paraja nuk ka vlerë, thonë disa; paraja ka më shumë vlerë kur ajo fitohet. Kur zona të ndryshme të botës filluan të hyjnë në periudhën neolitike pas vitit 10,000 pes, filloi ndarja e punës. Kupbartësi mbretëror ishte një pozicion prestigjioz dhe i besueshëm në shoqëritë paramoderne. Kupëmbajtësi derdhte pijet e mbretit dhe i shijonte ato për helm nëse ishte e nevojshme.
NĂ« kĂ«ndvĂ«shtrimin kejnsian tĂ« ekonomisĂ« moderne, papunĂ«sia e ulĂ«t Ă«shtĂ« mĂ« e rĂ«ndĂ«sishme se inflacioni i ulĂ«t. Shpenzimet qeveritare inkurajohen pĂ«r tĂ« mbajtur nivele tĂ« larta punĂ«simi. NĂ«se jeni tĂ« durueshĂ«m, tĂ« shkathĂ«t dhe mjaft tĂ« qĂ«ndrueshĂ«m, mund tĂ« dĂ«shironi tĂ« provoni tĂ« qenit njĂ« statujĂ« njerĂ«zore. Siç tregon emri, ju paguheni pĂ«r tĂ« qĂ«ndruar si njĂ« statujĂ«. PĂ«rpara se tĂ« bĂ«nte emĂ«r nĂ« energjinĂ« elektrike, Nikola Tesla punoi si gĂ«rmues kanalesh nĂ« 1886 pĂ«r 2 dollarĂ« nĂ« ditĂ«. Puna e fĂ«mijĂ«ve ka ekzistuar gjithmonĂ« nĂ« njĂ« formĂ«, por kur filloi Revolucioni Industrial nĂ« vitet 1700, gjĂ«rat dolĂ«n jashtĂ« kontrollit. Ligjet e para pĂ«r mbrojtjen e punĂ«torĂ«ve fĂ«mijĂ« u miratuan nĂ« Angli nĂ« vitet 1800. ShĂ«rbĂ«torĂ«t ishin njerĂ«z tĂ« cilĂ«ve u kĂ«rkohej tĂ« punonin pa pagesĂ« pĂ«r disa vite. Ai status ishte shpesh, por jo gjithmonĂ«, rezultat i borxheve tĂ« papaguara. BujkrobĂ«rit ishin punĂ«torĂ« nĂ« EvropĂ«n mesjetare qĂ« ishin tĂ« lidhur me tokĂ«n. Ata nuk mund tĂ« bliheshin dhe shiteshin dhe zakonisht kishin mĂ« shumĂ« tĂ« drejta se skllevĂ«rit e shtĂ«pisĂ«. "Fjetja profesionale" Ă«shtĂ« njĂ« tjetĂ«r profesion legjitim. ProfesionistĂ«t e gjumit mund tĂ« paguhen pĂ«r tĂ« testuar dyshekĂ«t dhe jastĂ«kĂ«t, pĂ«r tĂ« marrĂ« pjesĂ« nĂ« kĂ«rkime mjekĂ«sore/shkencore, apo edhe pĂ«r tĂ« qenĂ« pjesĂ« e njĂ« ekspozite arti. NĂ« shoqĂ«ritĂ« paramoderne, eunukĂ«t shpesh ishin nĂ« gjendje tĂ« gjenin disa nga punĂ«t mĂ« tĂ« mira nĂ« oborret mbretĂ«rore. Problemi ishte qĂ« ata duhej tĂ« tredheshin. NjĂ« person mund tĂ« paguhet si "qĂ«ndrues nĂ« linjĂ«" (pĂ«r tĂ« qĂ«ndruar nĂ« radhĂ« pĂ«r bileta, botime tĂ« reja telefonike ose artikuj tĂ« tjerĂ«). Vdekja e ZezĂ« e viteve 1347-1353 ishte njĂ« faktor kryesor nĂ« rĂ«nien e robĂ«risĂ« nĂ« EvropĂ«n PerĂ«ndimore dhe rritjen e punĂ«s sĂ« lirĂ«. MegjithatĂ«, robĂ«ria vazhdoi nĂ« Rusi deri nĂ« vitin 1866. MĂ« pas, nĂ« shekullin XX, kjo skllavĂ«ri u kamuflua nĂ« vendet komuniste. NĂ« regjimin e vjetĂ«ruar nĂ« ShqipĂ«ri puntorĂ«t nuk kishin asnjĂ« tĂ« drejtĂ« dhe njĂ«kohĂ«sisht kontrollonin njĂ«ri tjetrin. TĂ« miturit punonin njĂ« vit pa pagesĂ« âderisa merrnin profesioninâ, qĂ« do thoshte kur arrinin moshĂ«n e punĂ«s. Kjo ishte njĂ« taktikÄ komuniste pĂ«r tâi treguar botĂ«s se respektonin kodin qĂ« ndalonte shfrytĂ«zimin e tĂ« miturve. Filozofi i shekullit tĂ« nĂ«ntĂ«mbĂ«dhjetĂ«, Karl Marksi, besonte se historia botĂ«rore mund tĂ« pĂ«rmblidhej si njĂ« luftĂ« midis atyre qĂ« kanĂ« dhe nuk kanĂ«. NĂ« kohĂ«n e Marksit, ishte proletariati kundĂ«r borgjezisĂ«. NĂ«se keni kaluar kohĂ« nĂ« njĂ« qytet tĂ« madh, atĂ«herĂ« me siguri keni hasur njerĂ«z, kryesisht fĂ«mijĂ«, qĂ« do tĂ« lajnĂ« xhamin e makinĂ«s, ndonjĂ«herĂ« pasi ta pĂ«shtyjnĂ«. Vajtuese profesionistĂ« janĂ« punĂ«suar pĂ«r funeralet qĂ« nga kohĂ«rat e lashta. ĂshtĂ« ende nĂ« pĂ«rdorim nĂ« disa vende, veçanĂ«risht nĂ« KinĂ«. Esnafet u formuan nĂ« EvropĂ«n mesjetare si organizata profesionale tĂ« punĂ«torĂ«ve dhe tregtarĂ«ve tĂ« kualifikuar. Sipas kĂ«tij shembulli u krijuan sindikatat moderne tĂ« biznesit ashtu edhe sindikatat e punĂ«torĂ«ve. JaponezĂ«t njihen si tĂ« sjellshĂ«m, por kur bĂ«het fjalĂ« pĂ«r tĂ« hipur nĂ« metrotĂ« e tyre, ata nuk ngurrojnĂ« tĂ« shtyjnĂ« njerĂ«zit pĂ«rreth. "ShtytĂ«sit" profesionistĂ« sigurojnĂ« qĂ« trenat tĂ« jenĂ« tĂ« mbushur. NĂ«se nuk ju shqetĂ«sojnĂ« gjarpĂ«rinjtĂ«, mund tĂ« mendoni tĂ« jeni njĂ« "mjelĂ«s i gjarpĂ«rinjve". Mund tĂ« jetĂ« paksa e rrezikshme. Sulltanati i Delhit u formua nĂ« vitin 1206 kryesisht nĂ«pĂ«rmjet pĂ«rpjekjeve tĂ« njĂ« klase tĂ« gjeneralĂ«ve skllevĂ«r turq. PavarĂ«sisht statusit tĂ« tyre, kĂ«ta skllevĂ«r kishin punĂ«t mĂ« tĂ« mira nĂ« sulltanat. NĂ«se mund tĂ« kapĂ«rceni tabunĂ« dhe aromĂ«n, atĂ«herĂ« shikoni tĂ« jeni njĂ« shijues profesionist i ushqimit pĂ«r qen. âCuida carrosâ janĂ« tĂ« zakonshme nĂ« shumĂ« qytete nĂ« AmerikĂ«n Latine. PĂ«r disa pesos, ata do tĂ« shikojnĂ« makinĂ«n tuaj ndĂ«rsa ju merrni diçka pĂ«r tĂ« ngrĂ«nĂ«. MĂ« besoni, pĂ«r ta paraja ka vlerĂ«.
