( Romani , “Rekuiem” i Diana çulit )
Midis numurit te mjaftushem te romaneve te shkruar , ne monizem , debutuan dhe romancieret femra . Kjo dukuri flet se gruaja shqiptare filloi te jete faktor , ne zhvillimin e shoqerise . Te flasi shoqeria , me penen e nje romanciereje , perben , ne c’do rrast , shkalle te larte te emancipimit shoqeror .
Frymoret e tokes , ekzistojne , sepse kryejne shkembimin e lendeve , ku marrin pjese 3 elemente , ushqimi , ajri dhe uji .Keta tre perberes ,sigurohen me veshtiresi ,per te gjithe njerzit , ne njesine e kohes dhe te hapesires . Kjo eshte arsyeja , qe njerzit jane bashkuar ne komunitete dhe ne organizma me te medha , qe jane shtetet . Fytyra e shteteve , jane regjimet,e mund te jene autokrat ose demokrat , hibridet nuk kane jetgjatesi . Perpjekjet e njerzve , per te siguruar shkembimin normal te lendeve dhe kerkesat e tjera , per lluks dhe defrime , quhet jetese .
Romancieret na kane lene vepra , si eshte siguruar jetesa e njerzve ne regjime te caketuara . Kjo ka qene tematike kryesore edhe e romaneve shqipetare te kohes se monizmit , qe vijoi 50 vjet . Periudha me e gjate e nje regjimi , pas atij te sundimit osman . Shkrimtaria Diana Culi , ka shkruar romanin “Rikuem “ . Tematika e romanit eshte menyra e jeteses te shqipetareve , ne regjimin monist. Eshte roman i shkruar me realizem dhe me trimeri , perpara censures te hekurt te asaj kohe .
Naracioni eshte realizuar , duke folur personazhi kryesor ne veten e pare. Kjo eshte menyra me e sakte , per t’u bere autoria me e besushme , sepse e verteta nuk deformohet , duke kaluar goje me goje. Del direkt nga burimi i mendimit fillestar . Nepermjet diallogjeve , bisedave te gjera shoqerore , veprimtarive individuale dhe atyre zyrtare , autoria na ka dhene nje tabllo te plote si realizohej jeta e shtresave shoqerore ne regjimin , ku ka jetuar autoria, ne monizmin shqiptar .
Subjekti eshte i thjeshte : Jeta e perditeshme e dy familjeve intelektuale te miqesuara , qe nga rinia e hereshme . Jane pershkruar jetet brenda familjeeve , duke vijuar me krushqite , miqesite , te afert . Sado e thjeshte jeta e thjeshte e njerzve , permban ne vetvete kontradikta te natyres njerezore , qe jo rralle here perfundojne ne zenka pa zarar , por here here dhe me pasoja , qe demtojne miqesine , krijojne strese , semundje dhe vdekje . Ne fund te romanit , autoria na njofton , pa pritur , vdekjen e parakoheshme te Sabines , duke lene shume enderra familjare te pa realizuara . Jeta , nuk zhvillohet gjithnje ne menyre lineare , prandaj quhet jete , ndryshe do te ishte fenomen inorganik , ose mirazh me tjeter zhvillim dhe me tjeter fund . Shoqeria njerezore , perbehet nga familje , qe nje dijetar i ka quajtur qeliza te shoqerise . Duke u zhvilluar keto familje , qe na jepen ne roman , lexusi , parashef zhvillimin e shoqerise moniste , me te gjitha veshtiresite dhe pengesat , qe krijon ne teresine e vet regjimi autoritar .
Fare spontanisht , romani , na con ne gjykimin politik te shoqerise se kohes . Veshtiresite , varferia , kontradiktat , semundjet , hateret , postet e pa merituara , daljet jasht shtetit ,shperblimet pa merite , punesimi pa kritere te qarta ,ngritja ne pozicione te larta , e kane burimin te qeverrisja . Ai shtet kishte nen komande edhe jeten edhe vdekjen . Njerzit jane me ndjenja , me gjykim mendor , qe nuk u shpeton asgje pa u evidntuar nga zhvillimi shoqeror , qe ne menyre te pa diskutushme , varen nga njerzit e Qeverrise . Fillo nga posti me i vogel , deri te “Shoqja K” , qe perfaqeson kupolen qeverrisese , drejtohen nga nje dore e hekurt , qe vepron ne emer te Diktatorit . Sic shifet , ne menyre krejt indirekte , autoria kritikon drejt per drejt Qeverrine dhe krejt sistemin monist , sistemin , qe mbyt nismat individuale dhe lirite e personit . Aftesite njerezore mbeten ne plan te dyte . Ne perandorite mesjetare aftesite individuale vleresoheshin me shume, se sa ne monizmin e shekullit te 20 .
Funksionaret e atij shteti trumbetonin se ne shtetin e tyre dhe shtet miq te atij regjimi , nuk kishte veshtiresi per jetese . Njerzit jetonin , te barabarte , te lumtur dhe te sigurte . Autoria Culi , na verteton se jeta brenda atij regjimi , ishte me plot kontradikta dhe pa siguri , aspak e barabarte . Pozicioni i njeriut , ne ate shoqeri , percaketohej nga te dhenat biografike .Romani na i ben te qarte keto dukuri , pa asnje medyshje .
Eshte interesant dhe kuptimplote , pershkrimi i Nerit , kur kthehet nga nje sherbim 3 mujor jasht shtetit ( ne Itali ) . Preokacioni kryesor , ishin dhuratat , qe do t’u sillte njerzve , qe firmosen , per te dale jashte shtetit , pastaj dhuratta , per njerzit e familjes , duke perfshire dhe komshijte e afert , shoket e punes , behej nje varg shume i gjate, sa nuk eshte veshtire te identifikohet me vete shtetin .
Eshte nje ironi , qe tregon se dhuratat , jane nje manikote , qe zbutin disi varferine . Shprehet llogjikisht gjendja , ne vend e varferise ekstreme te Shqiperise , qe rekllamohej nga shteti si “shkemb graniti buze Adriatikut“. Epizodi i romanit , i tregon lexusit se ekonomite familjare te shqiptarve presin me pa durim nje lemoshe , nga kudo qofte . Diferenca ekonomike , duket me syrin e lire . Tre muaj ne Itali , sollen kaq shume peshqeshe , qe ne shtetin ame , nuk arrihen me te ardhurat e nje dekade . Me qarte nuk mund te realizohet ky krahasim ekonomiko- politik . Kete na i ka dhene autoria , perpara viteve 90 te shekullit te kaluar , kur eshte shkruar “Rekuiemi “ .
Ku eshte barazia e njerzve , kur te merrje te drejte studimi , ose nje ekselent te studjonte jasht shtetit , duhet te ishe bir ndonje partizani , ose militanti partiak . Te martoheshe , duhet ta zgjidhje partnerin nga familje me perberie te mire . Kjo kerkese ishte e pa diskutushme . Ne kete veshtrim lirite e njerzve nuk ishin te kufizuar , por mungonin teresisht , deri sa dhe martesat i drejtonte politika obskurantiste .
U zhvillua nje lloj inkuizicioni monist , brenda familes . Dashurine do ta zhvilloje , sipas rregullave strikte dhe krijimi i familjes ndiqte te njejten trajektore . E njejta drame ndodhi me fejesen e djalit te Kryeministrit. E ashtuquajtura udheheqie e shtetit monist , u mor , per muaj te tere , me ate fejese , deri sa perfundoi ne vetvrasje Kryeministri. Ai shtet rrekej te mbante ne zap c’do familje shqiptare . Romani i autores Culi na i ka thene artistikisht , kete te vertete te asaj kohe tragjike . Ne kete kuptim , romani i ploteson raportet midis “heroizmit dhe mbijeteses “, te percaketuara nga kritiku Arshi Pipa , materjal , qe e kemi cituar , ne esene , per romanin e Fatmir Gjates.
Le te mbetemi brenda romanit . Dy te reja gjimnaziste jane shoqe te ngushta . Neri dhe Sabrinja . Kane diferenca karakteri , por nuk i pengon te zhvillojne shoqeri te ngushte , qe i ndihmon ne mesime dhe ne jeten e perditeshme . Jeta eci dhe Neri vijoi studimet ne Leningrad dhe erdhi prej andej arkitekte . Sabina u diplomua me shume nderhyrje , duke vijuar studimet pa shkeputje nga puna .
Ne gati nje te treten e romanit e zene bisedat e shoqeve te ngushta dhe pjesetare te familjeve te tyre . Eshte per t’u vleresuar ky bashkebisedim , sepse evidenton , si ishte jeta familjare moniste . Vete shteti eshte shumatoria e familjeve . Ne kete prizem , na cfaqen mjaft dobesi te sistemit . Ne kete pjese te romanit , mesojme se te merrje nje burse jasht shtetit , duhet te plotesoje kritere familare , qe permblidheshin ne slloganin “famile e mire “ .
Meritat e kandidatit , per burse , binin ne plan te dyte . Kjo eshte nga arsyet kryesore , qe administrata kishte dobesi te theksuara , qe e cuan ne degradimin total dhe qe ishte shume i vonuar . Bursin e merte femija , ne gjykim merresh familja . Disa rraste te ketyre natyrave , shtjellohen gjeresisht ne roman . Brezat e rinj , kane materjal te bollshem , per te njojtur jeten absurde te asasaj kohe , qe nuk e kane jetuar .
Ideollogjia moniste , trumbentonte jeten e barabarte dhe pa kontradikta . Nga bisedsat e te rinjve , ne romanin e D. Culit mesohet se kontradiktat jane shume te thella . Vleresimi i njerzve , nuk mbeshtetej ne aftesite personale , te njerzve , por ne rekomandimet e miqve . Kjo ndothte ne te gjitha nevojat jetesore , per shkollim , punesim , roga , strehim . Te gjitha i drejtonte shteti dhe per te trokitur te shteti , te duhej nje nderhyrje , qe ishte sekser i pa dekllaruar . Ne rrast se kishte nje shenje te plote barazimi , ishte varferia dhe sa e thelle , ishte kjo varferi , dukej ne “Bllokun “ , qe ishte ne mes te Tiranes , por qe nuk ishte i vetmi . Ne c’do rreth kishte shtresen e privilegjuar , qe furnizohej me ushqime , veshje , strehim komod .
Bisedat e te rinjve perqendroheshin te jeta e perditeshme , por kurre nuk mund te zgjidheshin keto kontradikta te thella ,me biseda midis te rinjsh , por qe na evidentohen qarte ne roman . Shtresa e te privilegjuarve , ishte bere e tille nga jeta me tarafe , me nderhyrje dhe shume here me interesa okulte . Duke qene se gjithcka varej nga pushteti , bisedat e te rinjve merrnin karakterin e thashethemeve . Asnje pakenaqesi nuk mund te shprej hapur , sepse edhe shtypi ishte prone eskluzive e Partise . Shoqeria jetonte amulline e plote , qe njerzit e ndjenin mbi shpine , pr nuk mund te drejtonin gishtin , se gishti tregonte shume lart dhe shteti policor ishte ne gatishmeri te plote ne c’do 24 ore .
Nuk na i dikton shkrimtaria , as nuk hap arshiven te na fregoi dokumentat , cili ishte nuiveli i jeteses dhe mekanizmat , qe e shtynin jeten perpara , ose masa , qe e frenonte zhvillimin . Mbas bisedave me Sabinen , qe na jep informacion te plote , per gjendjen e klases intelektuale , si shtrese e mesme . Neri u takua me nje funksionare te larte , qe autoria e ka emertuar “Shoqia K “ . Kjo hyn ne klasen e larte te funksionareve shteterore dhe te Partise . Ndoshta behet fjale , per ndonje antare ose kandidate te Byrose Politike , si organi me i larte vendimarres . Realisht ky organ dhe KQ , jane organe noterizuse te ideve dhe urdherave , qe i jepte Enveri , ne menyren me autokratike , qe njifet . Vete “Shoqja K” ,eshte bashkestudente e Nerit , por e ka braktisur profesionin , ne favor te politikes se larte klienteliste . Bisedat familjare Neri _ “.Shoqja K” dhe zevendes ministrija , na japin nje informacion te sakte , per jeten , qe zhvillohet ne katin me te larte te ngrehines moniste .
Ja si pershkruhet nje epizod domethenes , ne faqen 80 te romanit , qe kemi ne studim :
“Ate vere , une dhe Ismeti e rregulluam te pushonim ne kampin e Kuadrove . Pak e veshtire , por me ndihmen e asaj Ndihmes ministres , mundem te sigurimin dy vende . .. Aty afer , qe dhe Shoqia K. , me burrin dhe Zv. Ministria me burrin . Lejen ismetit ja rregulloi Zv. Ministria. Kaluam nje pushim , per t’u mbajtur mend . .. Ne e dime c’hoqem , deri sa ja nxorrem dhjete algjebren djalit . .. Venim ne “Adriatik “ , per ndonje aperitiv . Atje vinin turista dhe shqiptare me pozite . , ku benim pjese dhe une e Ismeti , si miq te Shoqes K dhe te Zv. Ministres . Uleshim dhe bisedonim , problemet ekonomike duhet te sqarohej masat se socializmi kerkon te mundesh veten , interesin personal , duhet luftuar pa aftesia , emerimi ne pune te rendesishme , me ane miqsh ... Shqiperia ka nevoje , per njerez te tille , si Shoqia K , qe derdhin djersen , madje dhe gjakun nuk do ta kursenin , per kete Parti dhe Pushtet . “
Hipokrizi me te paster , nuk ke ku gjen .
Keto konsiderata , autoria i shkruan ne vitet 80 te shekullit te kaluar , kur monizmi , kishte marre tatepjeten , por nuk te falte gramin , ne ideollogji dhe politike . Autoria , ka perdorur ironine therese , nepermjet bisedave dhe veprimeve te funksionareve te larte te atij pushteti te kalbur , qe ne rrennje e ne c’do dege .
Ngjarjet ne roman , shenojne rritje nga sythi ne syth . Ajo Sabine inocente , qe na paraqitet ne fillim te romanit , ndryshon rrenjesisht nga perplasjet me jeten e ashper dhe plot thashetheme , qe ngjiten ne instancat me te larta te shtetit . Le te ishte kushdo , me inteligjence dhe aftesi profesionale , por perfundoje ne puntor te kazmes , ne se supozohej se devijoje platformen . Sabina , kjo vajze e vullneteshme , punetore dhe e afte , u dergua ne “gjirin e klases punetore , per edukim“. Si mund te riedukoi komuniteti i punetoreve te kazmes , nje inxhinjere me permasa shkencore ?
Shoqen K , autoria na i ka percjelle, po thuaj , ne te tera sythat e romanit . Nepermjet veprimeve te saj , urrehet nga lexusi edhe ne rrastet , kur kjo personazhe , kryen ndonje bisede llogjike . Personazhi “Shoqia K” , eshte pergjithesuar , ne nje forme , kaq bindese , sa nuk gabon ta quash , Lenka , Pali , Hekuran , madje dhe Hysni . Pak diferenca kishin ne intelekt dhe ishin votus te ideve te shefit te tyre , qe per ta , ishte mendjendritur, me shkolle te mesme . Nuk dihet me siguri , por “Shoqet K” , do ta kene biseduar ndonje here , punen e shkolles se mesme te shefit te tyre . Nje njeri i rendomte , ne kulture , sic ishte vete Enveri , nuk mund te drejtoje shkencetare , profesore , akademike , por ne Shqiperi kjo ndodhi . Si e pse , nuk eshte subjekt i ketij romani .
Romani i Z. Culi , e ka kryer misionin e vet , duke na dhene nje cope te Shqiperise moniste , te analizuar ne te tere komleksitetin e jetes te Shqiperise se kohes . Jo vetem kaq . Romani eshte nje kontribut i vlefshem , ne prozen artistike shqipetare . Kur ky kontriburt eshte kryer nga nje femer shkrimtare, problemi merr karakter evident .
Gjuha dhe larmia e figurshme e shprehjeve , e bejne romanin te lexushem dhe interesant , per te njohur te folmen e thjeshte , por me kolorit . Ne nje rrast , pershkruhet semundja e depresionit , nga e cila vuajne shume njerez , ne qytete . Nga kjo semundje vuajti dhe Neri . Kjo semundje lidhet dhe me jeten sendetare te qytetarve .
Ne sythin e gjashte , kjo semundje pershkruhet hollesisht , cilat jane shenjat , shkaqet dhe menyrat e mjekimit dhe te preventinimit . Ne kete rrast , autoria na i pershkruan shkencerisht problemin , pa asnje devijim diletant . Kur vjen puna , per t’i dhene kolorin artistik , ajo , na e tregon me fjale te thjeshta dhe te kuptushme nga kushdo . Ja si na i pershkruan depresionin , kete semundje te psiqikes dhe te ngarkeses emocionale : “ Depresion do te thote te mos duash me boten , njerzit , vete jeten “ ( F 170 ) .
Me qarte se kaq , nuk mund te spjegohet kjo semundje , qe eshte e komlikuar dhe per vete mjeket . Arti i fjales , gjithnje i ka ardhur ne ndihme shkences dhe s’ka si te jete ndryshe .
Ne romanin e Z. Culi , kam nenvizuar dhe shprehje te tjera te drejtperdrejta dhe te figurshme , por mendoj se nuk duhet ta rendoj kete kumtese modeste .
Vete titulli , mbetet enigme , gjat leximit te romanit . Enigma zbulohet ne fleten e fundit te romanit . Eshte perkujtimi , per personazhin , Sabina , qe ka bere emer ne zhvillimet e romanit dhe vdiq , ne moshe te re , pa permbushur detyrimet elementare njerezore .
Illo Foto – Studjus . Maj 2021 , ne NY
