Sotir Andoni – Nje Mopasan shqiptar
Per shkrimtarin Sotir Andoni , pak pata lexuar , nga vepra e tij letrare . Pak dite me pare , me ra ne dore libri i tij me tre tregime , “ I fundmi i Kavalotive “ . Fillova ta lexoj , por vetem fillimi dihet , sepse nuk u shkeputa , prej tij ,deri sa e perfundova . Autori Andoni , shkruan thjesht dhe shkurt , per tema shume te komplikuara . Tregimet e Andonit , duke qene se rrahin tema komlekse , jepen zgjidhje te te gjithe enigmave , qe pershkruhen . Keto jane arsyet , qe tregimet e Andonit , i quaj , novela . Sido qe t’I emertosh , tregime ose novela ; I kane shoqet te rralla ne letrsine shqipe .
Ne librin e autorit , Andoni , “ I fundmi I kavaloteve “ , botuar , ne Tirane , me 1995 , gjenden dy tregime te tjera, “ Kol Biku “ dhe “ Biografia e qytetezes” Stili I tregimit dhe kompozimet e nderlikuara te fabaluve , mua si lexus , me kujtojne tregimet e Mopasanit . Autori Andoni , karakterizohet nga rrjedhshmeri mendimi , qe e ben lezusin zgjatim te personazhit ne hije . Talenti nuk kopjohet , madje as gjuha . Gjuha e autorit Andoni i ngjan “gurgullimes te sylynjareve , ne Manastirin e Moraveas “ .
Pervec ketyre karakteristikave , qe lidhen me talentin , autori Andoni eshte njohesi me i perpikte i jetes idelike shqiptare dhe me gjere . Lexoni …. Dhe do te bindeni se si druvari , Nikooll , flet , per pyjet , fauneen e tyre , klimen dhe bimet e larta , si te jete nje teknik pyjor I klasit te larte . Vini re si e pershkruan ugarin , pendet e qeve te kuajve , veglat e kafsheve te punes. Andoni te imponohet , me gjykimet e tij , te zgjidhjeve . Ky autor, sikurse dhe Mopasan , nuk perdor shume figura stilistike, por c’do tregim i tij eshte nje metafore dhe , e tere vepra eshte nje metafore e madhe . Ne gjykimin tim , eshte i pa perseritshem , qe nga viti 2003 , qe eshte ndare nga jeta . Keto perfundime , qe duken te guximeshme , i mbeshtes edhe te vepra e tij e fameshme “ I fundmti i Kavaloteve “, qe do ta bejme pjese te dyte te kesaj perseatjeje .
Sotir Andoni , eshte shkrimtar i rritur ne gjirin e natyres dhe na i pershkruan mjedisin e ngjarjve , sikur te kemi ndodhur diku , ne Morave , Gramoz , apo Bilisht . Fillon nga vesa ne fijen e barit , deri te eklipsi i diellit . Ne nje prej diteve , rosat e gra fluturonin zhurmshem , posht ujit , qe binte nga mokrat e mullirit . Dicka ka ndodhur . Rosat nuk gezojne kot se koti . Kunji i drurit , qe fikson ushqysin , kishte levizur . Drithi , ne vend qe te binte ne moker , binte ne lume . Rosat kete gezim festonin . Duhet te jesh Sotir Andon , te njohesh huqet e pa numerta te natyres .
Niveli artistik I te tera tregimeve dhe novelave te tij , ndryshojne pak nga njeri tjetri. Tregimtari Andoni , hyne ne c’do qelize te fshatit dhe te natyres . Me pershkrimet e tij te hollesishme te shetit ne pyje , male , livadhe , atje ku piqet ugari dhe shihet gruri . Per sejcilin objekt , qe na rrethon , ai na jep karakteristike , sikur I shofim me sy dhe i prekim me dore . Lexusi befasohet , nga vemendja , qe tregon autori , per mjedisin . Aty gatuan dhe jeten e personazheve . Jo personazhe te hamendesuar , por reale . Kulmin e ketij raliteti jetesor e arrin , ne novelen “ Biografia e nje qyteze dhe Une “ . ketu gjejme , personazhe historike te rendesishem , medioker dhe qesharake. Te tere kane boten e tyre te brendeshme , mardheniet me boten dhe ndihmesen , ose pengesen , qe paraqesin , per shoqerine . Asgje nuk mbetet jasht vemendjes te autorit . Asnje ekuivok , nuk ka lexusi , pasi njifet me sejcilin shkrim te Andonit .
Sotiri nuk e shikon jeten si natyren . Jeta eshte me plot kontradikta dhe ambicje Eshte kryengrites , ndaj c’do te keqeje . Hitlerin e quan çnjerezor , ndersa monizmin e quan flame , c’ka duhet kuptuar , qe te jeshe i pergatitur , per t’u mbrojtur .Ja del ose jo , eshte tjeter pune .
Vete shkrimtari dhe vepra e tij , cfaqin qartesisht qendrimet politike te qeverrisjeve te brendshme te , formuluara qarte . Shkrimtari nuk mund te jete puritan . Atij i dhimbsen plaget e popullit , te shkaketuara , nga c’do lloj regjimi dhe satrapi . Shkrimtari , qe hesht , dashur pa dashur bashkepunon me krimin . Anashkalimi i situates , ne monizem eshte i aresyshem , na i ben te qarte autori , por te heshtesh , ne demokraci , eshte tamam ortakllek me te keqen , qe luhet ne kurri ste popullit tend . Ja sa thjeshte dhe kuptushem , na i ka dhene autori , perfshirjen e tij ne luften partizane : “Me rrembeu dhe mua “berihai’ dhe mora malet perpjete , per buke , paqe dhe liri . Une i kisha te tria keto , por keshtu ishte thene , mbajta radio , shtypshkronje .. t’u shpjegoja njerezise se c’ndothte neper bote “ ( Libri f 143)
Nuk e shikon politiken statike . Na i ka dhene regjimin monarkik me te mirat dhe te keqiat e tij , por mbesahtet edhe veprimtarine e Kosta Cerkezit dhe fanolistecve te tjere , ne kryengritjen e Fierit . Regjimin e vendosur , pas luftes partizane e quan skandal . Kete regjim e ka analizuar hollesisht edhe ne novelen “I fundmti i Kavalotieve “ku ka shtjelluar rjeten e spiunazhit , ne burg , jasht burgut dhe ne kampin cfarroses te Vlocishtit . Andoni e shef realitetin ne sy dhe reagon , per mire , ose per keq . Nuk ben sehir .
Novela e jeteshkimit te qytezes te tij te lindjes , shkruar me realizem frymezus , merr nje rendesi te vecante edhe per faktin se na ka dhene po thuaj te plote disa figura te shquara te kombit , qe gjat monizmit , nuk mund t’u zije emrin me goje . Na ka dhene te qarte ,figuren e sopranos te fameshme , Tefta Tashko Koco dhe pjanistes se saj , bijes se Devollit, pjanistes te Teftes, Antoneta Andrea . Autori krenohet me njerzit e shquar , qe jane , jo vetem te Devollit , por dhe te Shqiperise . Eshte kujdesur te na kujtoi se Antoneta eshte e bija e shoferit , per t’i inkurajuar njerzit te dashurojne artin , qe eshte ushqim i shpirtit dhe cilido njeri i talentuar , me pune , mund te preki majat .
Te plote na ka dhene figuren e intelektualit me ze nderkombetar ,gazetarit te famshem, Kosta Cekrezit , shqiperusit te “Konti Mont eKristos “, dhe dr. Llazar Kote, nje mjek i paisur me kulture te gjere nga” Hovardi “ .
Ne kete plan na ka bere pjese te noveles , letren e fameshme te Fanolit dhe Cekrezit , per Diktatorin , i cili u shkroi te dyve te ktheheshin , per te kontribuar ne Atdhe . Ne kete leter historike , te dy shqiptaret e medhej i shkruajne Diktatorit , se me doren e tij gjakatare vrau kunatin e tij fanolistin e flakte dhe atdhetarin e vendosur , Bahri Omari , qe ishte miku dhe shok ideali i te dyve neneshkrusve te letres . Nuk kish asnje arsye , qe me ta Diktatori te sillej ndryshe .Me kete leter , mbyllet kapitulli i kthimit , ne Atdhe te ketyre dy burrave , qe ua mohoi atdheun diktatura moniste , e pa shembellt , per ashpersine e saj , midis diktaturave homologe te lindjes . Monizmi pat censuruar ne menyren me te eger figurat e shquara te shkences , artit dhe politikes , qe nukk ishin te pakta , ne kombin shqiptar , ne raport me popullsine .
Krejt natyrshem autori na ka pershkruar luften marroke kunder kulakut . Ne kete rrast , kjo lufte , nuk pershkruhet me fraza te pergjitheshme , por me emer dhe veprim konkret , ne Devoll dhe kunder kulakut Llambi Andoni .
Operacioni policor u zbatua , per ta nxjerre nga shtepia e vet , kete familje te damkosur kulak . I nxorren me zor te medhejte dh e te tera orendite shtepiake , kusite , tenxheret , xhevzete dhe femijet e mitur . Kete lufte autori e ka emertuar , lufta e kaineve . Kjo skene , u zhvillua edhe perpara syve te autorit , por nuk mund te fliste , sepse ishte i sapo dale nga burgu . Kulaku , nderroi mbiemrin , e beri Zhuka . Kjo ishte nje menyre , si u futen ish kulaket ne jeten shoqerore , qe krahasimisht me jeten tragjike te kulakut , konsiderohej “ e lire “ . Ne kohen e me voneshme , ish kulaket do t’i gjejme , roje te objekteve , ndihmes mekanike , mirembajtes godinash , sherbys zyrash . Keshtu u katandis klasa relativisht e pasur e fshatit shqiptar, qe kishte ushqyer kombin dhe luften , per liri . Nga klase prodhuse , u transformua ne klase parazite , sepse keshtu porosiste Stalini .
Ne vazhdim te tragjedise kulake , autori na ben me dije , si u shkaterruan dhe u vodhen kishat e Devollit , qe ishin me vlera te medha , jo thjesht kulturore , por dhe materjale , sepse shume nga stolite ishin prej ari .
Me sa duket kritika e kohes , nuk kishte kete mendim , per vepren e autorit , Andoni . Per kete lathitje te kritikes , ai shkruan ne faqen 91 te librit , qe kemi ne analize : “ Ti e pershkruan fshatin shqipetar , ne te kaluaren me shume ngjyra roze dhe me shume drite . Keshtu kane shkruar kritiket shqipetare , per krijimtarine time letrare … E verteta eshte se e kam zbehur jeten e qytetezes time , ne te kaluaren , sepse censura ishte shpate e Demokleut dhe kete shpate e kam ndier mbi shpinen time “ .
Nga ky paragraf mesojme se ish kritika letrare ishte sycele politikisht , ndaj gjithe krijusve , vecanerisht ndaj ketij shkrimtari te shquar . Ndaj ketij atdhetari , qe ne moshe fare te re , rroku armen dhe luftoi , kunder pushtusit ne rreshtat partizane. Per kete veprim atdhetar , nuk ndihet i penduar , por , per regjimin , qe u vendos , pas luftes , ndihet , jo thjesht i penduar, por I poshteruar dhe I braktisur . Pushteti I vendosur , pas luftes e burgosi shkrimtarin e shquar , por nuk mundi te burgosi vepren e tij , qe do ta perjetesoi autorin , ne te gjitha kohrat .
Novela e dyte eshte rreth 70 faqe . Titullohet “ Kol Biku “.
Shume shkrimtare shqiptare , te vjeter e te rinj , kane shkruar kujtime dhe konsiderata , per kurbetin , si nje plage e dhimshme kombetare . Tregimet dhe konsideratat , per kurbetin shqiptar ndryshojne nga nje tregimtar tek tjetri , por e perbashket mbete dhimbja dhe buka e hidhur kurbetcore . Autori yne , ka zgjedhur nje menyre krejt tjeter , per te na njohur me kete plage . Nje kurbetlli , u kthye ne vendlindje , pas 55 vjet kurbet dhe nuk gjeti gjalle asnje nga te afertit e familes, vec njeren motre .
I ulur ne odane e familjes se motres , pret te gjithe farefisin dhe fshateret e vet dhe ju tregon fill, e per pe jeten e hidhur te tij ne kurbetin e gjate . Eshte me te vertet tregim i hidhur , i ngjashem me ato te Mopasanit te pa vdekshem .
Kol Biku , me babane e vet dhe Dajen dhe me 4 kuajt e ngarkese , u nisen nga fshati , per kurbet. Mbas shume peripecish dhe rruges me rreziqe , kontratuan , per te prodhuar qymyr druri , per nje kapitalist , ne nje vend pyjor . Pylli ishte I larte dhe I dendur . I pershtatshem , per zanatin e ketyre druvareve me pervoje te gjate . Pershkruhet me hollesi procesi I djegjes se qymyrit . Keto pershkrime , mund t’I realizoi vetem Sotir Andoni , ky devolli i thekur , ku marrin vlere te tera mjeshterite fshatare , si bujk , blegetor dhe druvar .
U ndes kamina e pare dhe do pritej nje kohe , sa te maturohej qymyri dhe te fillonte shitja . Ne kete kohe , Daja , u kerkoi bashkepuntorve , te shkonte provizirisht ne fshat dhe do kthehej shpejt . Ai nuk u kthye . Kete kerkese e paraqiti dhe Babai , pas nje jave . As ky nuk u kthye . Mbeti vetem djaloshi Kol , midis pyllit , qe te kallte daten . Pa asnje mjet financiar . Me shume pak rezerva ushqimore dhe me shpresen e mbritjes se Dajes dhe te Babait .
Koli , u detyrua te leri venbanimin e inprovizuar per krah kamines dhe te dali nga pylli , per te gjetur mundesi te mbijeteses . Arriti ne disa fshatra , qe flisnin nje shqipe te perzier , ishte ne kufirin shqiptaro-grek – maqedons . Punoi , per disa sipermarres mashtrus , sa per buken e gojes . Nje prej gjoja ketyre sipermarrese, ishte bande kriminale . Nga kjo bande mundi te shpetoi dhe , ne nje fshat kufitar shqiptar , takoi nje grua me emrin Sevasti . Kesaj ju dhimbs , ky bashkatdheatr i braktisur .
Fshati i Sevastise ndodhej ne Traken Greke . Fshatret ishin shperngullutr me force , nga Ibrik – Teqe e Turqise . Ishte tamam fshati , ku kishte lindur Fan Noli . Ne familjen e Sevastise u rehatua mjaft mire, Koli yne . Sevastia kishte dy vajza binjake , qe nuk dalloheshin nga njera tjetra .Per ti dalluar bashkbisedusit , Maria mbante kordellen e kuqe , Roza mbante kordelle blu . Ne familen e Sevastise , lufta kishte vrare Babane e shtepise dhe Djalin . U be dasma madheshtore shqiptare , atje ne kufirin e larget , ku fliteshin te tre gjuhet , brenda fshatit .
Kolin e kerkoi shteti grek , per nenshtetesi , me qellim , per te plotesuar repartet e rekruteve te firasur nga lufta . Koli e refuzoi nenshhtetesine greke , ahtu si dhe Noli , qe nuk pranoi vartesine nga Kisha ortodokse greke . Puna u komplikua se motra tjeter e dashuroi Kolin dhe I dha shenja te theksuar , per martese . Gruaja e forte , Sevasti , e miratoi martesen e Rozes dhe Marien e derguan ne Australi emigrante . Maria mori pjese ne shoqeri bamirese . Roza u trashegua me druvarin , Koli . Pak me von u ndihu fati . Nje kompani amerikane , per cfrytezimin e pyjeve , emori perkthys druvarin Koli . Ndryshoi rrenjesisht ana financiare dhe u kthye ne vend lindje , per te cilen ndjente dhemshuri dhe per guret e sokakut .
Kurbetlliu , qe treti ne kurbet 55 vjet , eshte plotesisht I besushem . Nga deshmite autentike mesojme se kurbeti eshte I hidhur dhe dashuria , per memedheun e origjines eshte e perjeteshme . Kur keto i degjojme nga nje gazetar ose shkrimtar , bejme skonton e radhes , po ne rrrastin konkret , gjithcka eshte e besushme . Ne sa prita dhe pusi kaloi ky emigrant , pa aleat , midis pyjeve dhe shkembinjve . Jeta u rrutullua aty ku synoi , por ne zgjidhjen e madhe , nuk perfshihej dhembja tjeter e madhe , dashuria , per fshatin e lindjes , per guret , krojet , pyllin e fshatit .
Shkencetaret e kane ne studim , pse ndodh kjo dashuri , per vendlindjen . Cili hormon e stimulon dhe si vepron ne trurin e emigrantit .
Illo Foto , NY_ Mars 2021
