“Krim dhe ndeshkim” i F. Dostojevskit
Do te vijoj te merrem me personalitete te shekujve te kaluar , sepse me mendimet dhe filozofine e tyre , ndodhen fare prane jetes reale . Ne kohen , kur arsimohej brezi im , shume shkrimtare te shquar , shkencetare dhe politikane , ishin vene ne censure te rrepte , sepse kishin lindur dhe punonin , ne perendimin kapitalist . Ndaj tyre zhvillohej nje lufte virtuale shume e rrepte . Ishte shtrese e persekutuar . Vendin e ketyre personaliteve te letersise , shkences , politikes , e paten zene ish sovjetike te zhytur ne mediokritet . Sot kjo censure nuk ekziston . E quaj obligim , te kujtohen personalitetet e harruara .
Njihet boterisht fakti , qe jeta e veshtire e komuniteteve , ka prodhuar letersi te nivelit te larte artistik dhe ideor. Levizja social-demokrate , nuk filloi rrastesisht ne Rusi . Aty ishte dhembja me e madhe cariste . Lenini e teperoi , me kerkesat ekstremmiste komuniste . Duhesh te kishte ndalur ne vitin 1905 , kur u rrezua carizmi feudal . Deri ne kete nivel , Leninin e perkrahu dhe Lev Tolstoi , teoricieni i madh fshatar . Revolucioni i Leninit devijoi , pasi , permbushi detyrat social-demokrate , nga 1905 deri ne 1917 . Kjo ishte aventura me e madhe ne histori , qe i solli njerezimit reprezalje , gjak dhe sakrifica te pa numurta .
Ne menyre te heshtur , studjusit kane pranuar se shembulli i romanit klasik eshte romani i Dostojevskit “ Krim dhe Ndeshkim “ . Eshte roman voluminoz , me tre libra , me nga rreth 200 faqe sejcila . Shembull nuk e ben volumi fizik , por subjekti dhe menyra artistike e shtjellimit , duke krijuar personazhe emblematike qe krijojne kontradikta dhe zgjidhje te veshtira , si vete jeta reale e kohes .
Ne shkollen tone moniste , studjoheshin shkrimtaret e famshem ruse , qe nga Levi , tek Chehovi , sepse duhesh te pergatitesh terreni , per shkrimaret militante socialiste , nga Majakovski te Fadajevi , Ehrenburgu etj . Sido qofte , ky shkrimtar rus , eshte nje talent i famshem boteror , qe ka lene pas vetes , vepra te famshme , qe i kane siguruar autorit pavdekesine . Shkrimtaret ruse te klasicizmit , ishin kunder ideve komuniste . Dostojevski ishte me refraktari .
Ai perkrahte ekzistencalizmin , qe e themeluan Nichze dhe Camy . Keta dy filozofe , jane te anatemuarit e rrezikshem te monizmit . Vecanerisht te monizmit ekstremist shqiptar .
Mesimet , qe nxirren nga veprat e ketij shkrimtari , sherbejne , per shendoshjen e shoqerise se sotme dhe te arthme . Dalan Shapllo , ne hyre te veperes , shkruan : “Dostojevski ka qene pak i njohur ne Shqiperi , per shkak te censures “ . Vepra eshte botuar ne shqip , ne vitin 1995 , nga botusi , Petraq Risto . Eshte perkthyer nga Ilias A. Spahiu , nje ish i burgosur politik i monizmit shqiptar . Spahiu , perkthimin , ja kushton bashkevujtsve te tij , Vangjel Lesko , Fadil Kokomani dhe Xhelal Koprencka .
Botusi , Petraq Risto , shkruan : “Perkthimi i kesaj kryevepre ka nisur ne burg , madje shqiperusi filloi ta shkruaj ne kore te bukes... Me shume se gjaku nga spata , ketu kullon dhimbja per njeriun e mbushur me fatalitet . “
Njeriu nuk lind kriminel , por behet i tille , gjat udhetimit ne jete . Njeriu lind i paisur me refleksin e ambicjes , per mbi jetese . Po te mungonte vetia reflektore e ambicjes , njerezimi do te vijonte te perjetonte komunitetin primitiv . Fale ambicjes njerezore , qe u dimensionua nga shekulli , ne shekull, lindi industria , kultura , mjekesia moderne , shkencat . Njeriu ndryshoi mjedisin , ne favor te jetes me te mire dhe ja ka dale .
Ambicja , prej natyre eshte kryengritese . E permbys te tashmen , ne dobi te te nje te arthme me te mire . Njerez me ambicje te cfrenuar, rreken te mohojne kodet , qe ka krijuar njerezimi , per arritje te medha , brenda komunitetve te jeteses . Ambicja , qe tejkalon sensin e mases , transformohet ne krim .
Me kalimin e kohes , krimi u be bashkeudhetar i shoqerive moderne . Shoqerite , qe nuk mund te presin rrenjet e krimit , behen viktima , qe vuajne ambicjen pozitive te shoqerise , qe ka sensin , per te krijuar kushte , per jete me te mire dhe te shendeteshme .
Kete dyluftim , te krimit dhe ndeshkimit na paraqet te shtjelluar mbi bazen e analizes te holle psikollogjike , Shkrimtari i ndjenjes , Dostojevski. Me sa me kujtohe , nga jeta e shkolles , Dostojevski nuk ishte ne programet e letersise se kohes . Bashkekohesit e tij ishin te shtjelluar me hollesi . Besoj se kjo ka ndodhur , sepse ky shkrimtar , nuk i perfillte idete komuniste , qe ne kohen e tij ishin ne moden e shoqerise . Diktatura ishte e vemendeshme ndaj hollesive te tilla , qe ne pamje te pare dukeshin te pa rendesishme .
Dostojevski eshte shkrimtar klasik , personazhet e te cilit revoltohen , per padrejtesite shoqerore dhe shteterore . Me daten 9 Qershor te ketij viti , publicisti Ylli Yzeiri , ne nje shkrim , ne gazerten “Tema “ ben krahasim me personazhin e Dostojevskit , per disa politikane te sotem . Fuqia e ketyre personazheve , na ndjek nga largesia e 150 viteve e ne vijim .
Nuk eshte rrastesi qarkullimi i ketij romani te famshem , ne mjediset e burgurt te Spacit .
Historia nuk eshte zhvilluar dhe as zhvillohet ne fushe te rrafshte , por me shume krime . Kur keto krime mbeten pa ndeshkimet ligjore , riciklohen , me tendence , per t’u rikthyer te fuqizuar . Behen barriere , per zhvillimin e shoqerise .
Pandeshkushmeria e krimit eshte shtrati i nxehte , ku harlisen krime te reja te degjuara dh te pa degjuara , krime te vogla dhe te perbindeshme . Pandeshkushmeria , nuk ben pjese ne jetesen e popujve te kulturuar . Ajo mbetet atavizem i shoqerive te prapambetura dhe frikacake . Ndeshkimin e c’do krimi , njeriu e ka vleresuar ne orbiten e ambicjes se lindur . Kristjanizmi eshte munduar ta eliminoi ndeshkimin , duke u shprehur , se kur te godasin me pellembe , ktheu dhe faqen tjeter . Pak njerez jane pajtuar me kete keshille kristjane . Njeriu , eshte treguar i ashper , ndaj krimit . Ka synuar ta paguaj kriminelin me te njejten monedhe , por u rriten dy fish krimet , prandaj shteti nderhyri , per ta futur ne korrniza ndeshkimin e krimit . U krijuan ligjet dhe gjykatat .
Ndeshkimi i krimit u institutinalizua . U kufizuan gjakmarriet dhe ndeshkimet personale . Ne kushtet e insitutitunalizimit te ndeshkimit , shoqeria u be me humane dhe mori karakterin demokrat , qe ka edhe ditet e sotme . Ndeshkimi i c’do krimi , u pjese rrenjesore e demokracise . Ne c’do rrast , kur nje krim nuk ndeshkohet , sipas ligjeve , demokracia quhet e cenuar , madje e deformuar . Pushteti gjyqesor , eshte shtylla kryesore e shtetit demokratik . Ndeshkimi personal , qe eshte hakmarrja dhe gjakmarria , penalizohen si te gjitha krimet . Perparimin moral te shoqerise e percaketon niveli i ndeshkimit te krimit . Krimi i pa ndeshkuar , eshte nje bombe me sahat , qe edhe kur nuk shperthen ka pasoja te renda ne psikollogjine e komunitetit .
Te shenojme permbajtjen e shkurter te romanit . I riu Raskolninov eshte student i nje famije te varfer . Me veshtiresi perballon pagesen e universitetit . Mema dhe motra jetojne nje varferi , si i gjithe populli rus i kohes . Rrugedalje nuk ka . Ose do jeshe skllavopranor .do mbetesh skllav . Familja e tij ishte skllav .
Borxhet e qerase po shtoheshin nga dita ne dite . Nje pjese i perballonte me pengjet , qe linte te nje fajdexheshe dhe me ndonje ndihme minimale , nga mema , ne province . Arriti ta leri shkollen dhe te punoi , per mbijetse . Merr nje leter nga mema dhe motra , ku midis te tjeragh i thoshin se motren e fejuan me nje pasanikk , qe shpejt do te ngrihej ne pozite dhe do te shkonte te takonte dhe Raskanikovin , ne Petrograd . Letra linte te kuptoje se me kete fejese varferia e familjes , kishte vetemn nje te kaluar . Studenti kete nuk e quan zgjidhje . Provon rrugen e krimit .
Vete pushteti ishte nje krim i madh . Krimi i tij per vrasjen e fajdexheses ishte mikroskopik , mendoi Ai . E kreu kete krim makaber dhe i mori objektet e pengut , qe ishin me vlera te medha . Mbas ketij krimi te rende , qe gjithnje mbetej me i lehte se skllaveria cariste , kalon ne gjendje te rende deprisive . Ben jete te izoluar dhe nuk ka komunikim me memen dhe motren . Nderkohe takon te fejuarin e motres , qe ishte i pasur sipas menyres se vet , por qe nuk pajtohej me mendimet e Raskaninovit dhe krijoi nje lloj distancimi , me te .
Ju perkushtua ndihmave , per njerzit ne nevoje , sponsorizonte njerez te semure , te aksidentuar, njerez pa shprese . Rruga e zgjedhur , prej tij , nuk ishte e duhura , qe do ta shendoshte shoqerine . Ju mbush mendja , qe ta pastronte shpirtin , te lajmeronte ne polici , me nje lloj autodenoncimi . Rruges per ne polici , ndeshi ne nje krim . Nje karrocier aksidentoi , per vdekje nje pijanec , por te njohurin e tij . U mor me kete epizod . Thitrri mjekun , por i aksidentuari vdiq dhe ky pagoi shpenzimet e varrimit. Pa mbritur ne polici , takon memen dhe motren , qe kishin udhetuar enkas per te. Mbas takimit , Raskolnikovi ra ne koma , perpara tyre dhe fatmiresisht u permend , per te perjetuar gezushem , kete takim te shumpritur nga te tre .
Autori , nuk ka asnje besim tek zgjidhjet , qe rekomandonin socialistet utopiste dhe ata te vertet . Shoqeria eshte mberthyer me kontradikta , qe perbejne krimin e madh . Zgjidhjet individuale , si rrasti Rasmanikovit , kurrsesi nuk jane zgjidhje . Zgjidhja ishte ende larg , per Rusine cariste . Zgjidhje ishte shoqeria , qe rregullohej me ligje dhe pushtet , qe meriton voten e popullit dhe qe perfeksionohet , ne respekt te prones dhe te punes se ndereshme .
Fillimet e kesaj zgjidhje , u sanksionuan ne revolucionin francez ( 1789-1799 ). Dostojevski jetoi pas kesaj ngjarje te rendesishme boterore ( 1821-1881 ), por Rusine e pat lene pas botes regjimi carist , qe perbente nje forme me te eger te feudalizmit, qe njohu bota . Ketu mbyllet vellimi i pare i romanit.
Pas ketij volumi , vijojne dy volume te tjera te botuara nga “Eugen “ . Ne teresi romani , ka karakter ideollogjik , politik dhe filozofik . Gjendja e rende ekonomike dhe morale e shtresave te varfera , nuk mund te zgjidhet nga nje person i vetem , qofte ai dhe mbi vlerat morale te shoqerise . Vrasjet e individeve , jane vrasje te vetvetes . Autori e do shume personazhin e tij , prandaj e shpeton nga vrasja fizike . Roskolnikovi , takohet me Sonjen , qe shiste trupin , per mbijetese , por kjo vajze me zemer te gjere , korigjoi te metat e karakterit te partnerit te vet , sepse ajo i donte njerzit dhe e bindi ate te nderronte rrugen , per jete. Jetuan te dy , normale , per kohen , pa permendur fjalen lumturi . Autori e ka dashur shume protogoniostin , prandaj na i ka prure te gjalle , per te edukuar brezat .
Kryevepra e dostojevskit .me 3 volume , eshte e komplikuar ne permbajtje dhe zgjidhje te fabules . Eventet jane te thjeshta , por shumatoria e eventeve perbejne jeten , qe gjithnje eshte e komplikuar dhe me zgjidhje befasuse , ne shumicen e rrasteve . Nderkohe Dostojedki eshte nje artist i madh , i fjales se shkruar . Shkrimtaret aktuale shqiptare , jane me fat , qe i kane te shqiperuara te tre volumet e kesaj kryevepre boterore .
Analizat dostovjeciane ne menyren me te natyrshme te mundeshme shndrohen ne njera tjetren , pa kercitje dhe pa ndonje kontradikte , qe bie ne sy . Te tera bashke i hapin rruge zhvillimit tematik , si nje njesi e vetme , pa sforcime dhe artifice .
Kritika e ka vleresuar Dostojevskin ne nivelin e Sheksiprit . Me kete dua te them , qe nuk mund te quhesh letrar i realizuar , pa njohur korifejte e fjales se lire , nje prej te cileve eshte Dostojevski . Ja si shprehet Raskollnikovi , studenti i varfer : “Une , plaken e mallkuar do ta vrisja dhe do ta grabisja , madje te siguroj se do ta beja pa brerjen me te vogel te ndergjegjes . oficeri qeshi me te madhe , kurse Raskollnikovi u drodh i teri “. ( F 88 )
Behet fjale , jo thjesht , per nje krim te madh , por per nje veprim , qe zbulon nje ideollogji kohore . Simbas kesaj ideollogjie , duhej te realizohej nje krim i vogel , kunder nje krimi me te madh , qe kercenonte shoqerine . Dostojevsiki , nuk ishte revolucionar marksist , teori , qe qarkullonin ne ate kohe . Kjo ndricon subjektin e librit . Ne fund te fundit , autori eshte i shqetesuar , per gjendjen shoqerore , ku ndodhej Rusia cariste . Ka rendesi fakti , qe nje problem kaq te rendesishem i shpreh ne nje diallog te vetem , ne dy fraza . Ky eshte romanesk klasik me vlere universale .
Ja si e pershkruan gjendjen psikollogjike te kriminelit “ te dobishem “, perpara deres se fajdexheseshes . Keto analiza te holla , jane me qindra . Po permend vetem nje : “ Mori fryme lirisht . I shkendidoi ideja , mos eshte me mire te kthehej ? Nuk i dha pergjigje vetes . Filloi te pergjoi nga apartamenti i plakes . Nje heshtje varri . Pastaj pergjoi serish poshte shkalleve dhe mbajti vesh gjate me shume kujdes . A nuk eshte me mire te pres dhe ca , sa te qetesohet pakez zemra ? “ ( F 98 )
Ky fragment , ka ne vetvete nje muzikalitet te vecante , ku degjohet edhe ritmi i zemnres te trembur .
Ne momentin , qe pat kryer krimin , autori nderton nje skene te tmarrshme sa vete krimi . Nje mik i plakes , po kerkonte te takonte fajdezheshen , sipas apoimentit , qe i kishte lene ajo : “ Miku terhoqi zilen . Ata te dy qendronin perballe njeri tjetrint . I ndante vetem dera . Pa pritur , ne padurim , me te tere forcen shtynte dorezen e deres . ... Prit thirri pa pritur djaloshi . Shikoni si rri dera , kur e tund . . Ai priti pak dhe ne maje te gishtave zbriti me vrap... “ ( F 112 ).
Pershkrimi psikollogjik eshte i fresket , qe dhe ne si lexus , ndihemi te shqetesuar si do te zgjidhet kjo situate kaq dramatike .
“ Nena dhe motra , po rrinin ne dhome , te ulura ne divan . Kishin tani nje ore e gjysem , qe po prisnin. Perse ai thuajse nuk i priste dhe kishte menduar kaq pak per to , megjithse kishte marre lajmin se do te vinin pikerisht sot . Ato po perjetonin nje vuajtje te pa shoqe . Ai hodhi nje hap dhe u perplas , ne dysheme pa ndjenja . Alarm , ulerima , tmerr, vaj... “ ( F 239 )
Ky fragment , jo vetem hap nje kapitull te ri ne jeten e protogoniostit . Vecorite artistike , duken ne c’do fraze . Thelbesore mbete percjellia e protogonistit ne nje jete krejt tjeter . Ne krahet e dashurise njerezore .
Kane kaluar 140 vjet nga vit vdekja e Doskoevskit . I kane lene vendin njeri tjetrit , 6 breza . Jane botuar dhe vijojne te botohen romane me cilesore Besohet se jeta keshtu do te rrjedhi . Sejcili brez ka perjetuar trajektoren e pershkruar ne romanin “Krim e ndeshkim “. Kjo eshte arsyeja , qe Dostojevski quhet gjeniu i romanit .
Illo Foto, NY – Qershor 2021
