Esse - analizĂ« rreth romanit âGrykĂ«sâ tĂ« Fatmir Terziut
Shkruar nga Raimonda MOISIU
âShkrimtari Ă«shtĂ« pikĂ«risht njeriu qĂ« nuk i dorĂ«zohet vetmisĂ«â.
( François Mauriac).
Romani i botuar nga shtĂ«pia botuese âLuluâ USA, nĂ« 2010-n dhe i titulluar âGrykĂ«sâ, i shkrimtarit Fatmir Terziu, i prezantohet lexuesit shqiptar me tĂ« gjitha jetĂ«t e fatet e komplikuara njerĂ«zore. Fate, tĂ« cilat nĂ« fund, janĂ« tĂ« endura, brenda sĂ« njĂ«jtĂ«s âtapiceriâ tĂ« logjikshme. Me njĂ« profesionalizĂ«m metapsikik, Terziu qĂ« nĂ« hyrje tĂ« romanit, kĂ«rkon tĂ« fitojĂ« konfidencĂ«n tonĂ«/atyre, (lexuesit), sikur na njeh prej kohĂ«sh, se cilĂ«t jemi ne/ata. Autori rrĂ«fen momente qĂ« kanĂ« tĂ« bĂ«jnĂ« me jetĂ«n tonĂ« dhe supozon qĂ« gjithsecili tĂ« gjejĂ« veten nĂ« personazhet e tij. Autori e bĂ«n lexuesin tĂ« ndjehet sikur Ă«shtĂ« njĂ« i njohur i ngushtĂ«, intim i tregimtarit, tĂ« cilit ai mund tâi besojĂ« edhe privatĂ«sinĂ« e njerĂ«zores, dhe ai i trajton lexuesit tĂ« veçantĂ« e tĂ« admirueshĂ«m, jo thjesht si lexues aforistik.
Shkrimtari Fatmir Terziu është një transmetues virtuoz i vullnetit. I atij vullneti që ka kaq shumë gjëra për të mësuar për jetën, për të dhënë e marrë prej saj; dhimbjen e gëzimin, komiken e seriozen, vlerën e antivlerën, grotesken dhe interesanten, moralen dhe të pamoralshmen, grykësinë e pangopësinë, brengat e kujtimet, optimisten e pesimisten, vdekjen e jetën, krimin e ndëshkimin, jetesën e mbijetesën, si një udhërrëfyes enthusiast i fateve njerëzore përmes romanit. Nëse Terziu nuk do të ishte publicist, nuk do të ishte prozator. Ai e di shumë mirë se në gazetari lejohet të rrëfehet vetëm një histori, por në prozë diçka ka ndryshuar.
Shtjellim i perceptimeve
Duke qĂ«nĂ« i tillĂ«, romani âGrykĂ«sâ, Ă«shtĂ« shtjellim i perceptimeve publicistike dhe reale, nevojave pĂ«r konflikt, mes trysnisĂ« mediatike, realitetit e pĂ«rvojave jetĂ«sore. Por tema e romaneve nuk Ă«shtĂ« vetĂ«m konflikti, aq shumĂ« ndryshon; - Ă«shtĂ« ndryshimi nĂ« njĂ« personazh, ndryshimi i vizioneve tĂ« disa personazheve, nĂ« tĂ« kaluarĂ«n e tyre, marrĂ«dhĂ«niet me njĂ«ri tjetrin dhe njerĂ«zit qĂ« i rrethojnĂ«. âGrykĂ«sâ paraqet me marshin e kohĂ«s, copĂ«za nga jeta nĂ« zonat urbane e rurale, zona tĂ« qytetit dhe fshatrave pĂ«rreth tij, deri nĂ« kufijtĂ« gjeografikĂ«.
Autori i përshkruan ato nën kërcënimin e progresit e regresit, të pashpirtes e shpirtërores, nga faktorët e brendshëm e të jashtëm, nga rrëmuja dhe lufta, armiqësitë e sëmundjet brenda atyre banorëve që jetojnë në to, në pamje një qytet apo fshat i qetë, i patrazuar nga dominanca e krimit, ndëshkimit, pangopësisë e pushtetit. Shkrimtari Fatmir Terziu, mjeshtër në përshkrimin e viktimave sociale, të dalë nga muret socialë dhe metastazat në rritje; krizat, konseguencat, sfidat, jeta e vështirë, premtimi e filozofia e jetës, një strukturë narrative dhe imagjinatë letraro-artistike-publicistike, moderne e postmoderne, stiset nga njëri kapitull në tjetrin, dhe autori me forcën e kompleksit letrar e piroteknikën intelektuale na ka dhënë mjeshtërisht kombinimin e komunikimin e së tashmes me të shkuarën dhe qartësimin e së ardhmes, kombinimin dhe komunikimin me stil elegant e balancues i letërsisë me publicistikën, një nga teknikat më të vështira në letrat shqipe për ta pasqyruar, por që Terziu ja ka arritur mrekullisht dhe me sukses.
Struktura tipike
Romani shtjellohet nĂ« kapituj ndarĂ«s. Ai rrok tema tĂ« ndryshme, por tĂ« balancuara e tĂ« mirĂ«vendosura. Ngarjet padyshim zhvillohen nĂ« kohĂ«n e tranzicionit dhe tĂ« trazirave nĂ« ShqipĂ«rinĂ« e mesme, pikĂ«risht viti â97-Ă«. Terziu zbulon imazhin e qytetit dhe ngjarjeve aktuale nĂ« tĂ«. NĂ« kĂ«to linja tĂ« hapura na jep realitetin nĂ«n iluzionet e atmosferĂ«s mbytĂ«se nga korrupsioni social e shtetĂ«ror, i pushtetarĂ«ve mediokĂ«r, injorantĂ« e besnikĂ« tĂ« betuar e tĂ« verbĂ«r, na detajon krimin e organizuar, prostitucionin, lubinĂ« epshore tĂ« mishit tĂ« bardhĂ«, ankthit, trishtimit e mjerimit tĂ« shoqĂ«risĂ«, dhunĂ«n fizike, morale e sociale. Terziu e realizon bindshĂ«m me idenĂ« e pĂ«rbashkĂ«t tĂ« qyteteve e fshatrave pĂ«rreth deri nĂ« zonat kufitare ShqipĂ«ri-Maqedoni. Ato janĂ« pjesĂ«za tĂ« njerĂ«zores dhe tĂ« universit social, ekonomik e politik. Jo pa qĂ«llim Terziu qĂ« nĂ« hyrje tĂ« romanit e filllon me personazhe femra. Ai nĂ«nkupton renditjen e personazheve interesantĂ« e tĂ« pĂ«lqyeshĂ«m, tĂ« cilĂ«t janĂ« tĂ«rĂ«sisht jetikĂ« dhe e shohin botĂ«n disi ndryshe, me brishtĂ«sinĂ« dhe butĂ«sinĂ« e âpeisazheve gri e tĂ« egraâ, ato janĂ« nĂ« gjendje tĂ« zhbirojnĂ« anĂ«n psikollogjike tĂ« makinĂ«s sĂ« madhe sociale, ekonomike e politike.
Gjeografia e narracionit
Dhe pikĂ«risht ato gjenden nĂ« park, dhe kĂ«tĂ« bashkim tĂ« rastĂ«sishĂ«m ato vendosin ta quajnĂ« âE diela e FjalĂ«sâ. Aty, mes hapĂ«sirĂ«s dhe luleve tĂ« parkut, liria e shprehjes dhe mendimit tĂ« tyre Ă«shtĂ« e pafrikĂ«shme, e paprivuar nga terrori i pĂ«rgjegjĂ«sisĂ« individuale dhe konfliktit tĂ« ndryshimit, humnerĂ«s mes dobĂ«sisĂ« intelektuale dhe realitetit shpirtĂ«ror. Preferenca e frazave tĂ« tilla nga ana e autorit, sikundĂ«r; Parku âRiniaâ dhe e âE djela e FjalĂ«sâ, zhbirojnĂ« anĂ«n psikollogjike dhe botĂ«n e brendĂ«shme jo vetĂ«m tĂ« Monda HutĂ«s, Elisa Torpes, Suzi ĂepĂ«s, Menda Bogja, Frida, Rita, Sidra Satku,etj., mesazhin e drejtpĂ«rdrejtĂ« te lexuesit, por edhe rrjedhĂ«n e subjektit me ngjarjet e trishta e tĂ« bukura, tĂ« dhimbĂ«shme e tĂ« gĂ«zuara nĂ« tĂ« pĂ«rditshmen njerĂ«zore. Ato janĂ« dĂ«shmitare tĂ« pĂ«rjetimit tĂ« realitetit dhe pĂ«rvojave interesante, egoizmit dhe optimizmit, tĂ« moralshmes e tĂ« pamoralshmes, mashtrimit e urrejtjes, barazive sociale dhe lirive civile nĂ« botĂ«n e ngushtĂ« tĂ« pĂ«rligjur nga ânudoâ e grykĂ«sisĂ« tĂ« pĂ«rfitimt marramendĂ«s, tĂ« cilat autori i vendos si medium pĂ«r tĂ« pĂ«rcjellĂ« realitetin e dramĂ«s dhe mahisjen e plagĂ«ve nĂ« shoqĂ«rinĂ« shqiptare. âGrykĂ«sâ Ă«shtĂ« njĂ« roman qĂ« mbĂ«shtetet nĂ« zbulimin e sekreteve, temave dhe ideve tĂ« ndryshme. Terziu zbulon se nĂ« qendĂ«r tĂ« romanit Ă«shtĂ« njĂ« qytet dhe nĂ«pĂ«rmjet tij tĂ«rĂ« shoqĂ«ria nĂ« pĂ«rgjithĂ«si pĂ«rqĂ«ndrohet nĂ« krimin urban dhe korrupsionin, dĂ«shirat e shfrenuara, dhuna nga njerĂ«z tĂ« ndryshĂ«m, nĂ« kuptimin mĂ« tĂ« gjerĂ« nĂ« errĂ«sirĂ«n e ndritshme tĂ« konceptit filozofik, social e politik, shprehur nĂ«pĂ«rmjet artit nĂ« jetĂ«n e pĂ«rditshme. Terziu Ă«shtĂ« pĂ«rpjekur ta pĂ«rshkruajĂ« gjallĂ«risht se krimi e korrupsioni janĂ« plagĂ« qĂ« dhembin njĂ«soj.
Grykësia mes narracionit
GrykĂ«sia Ă«shtĂ« mĂ« e dukĂ«shme te sekretari i partisĂ« apo te shefi i policisĂ«, shihet te metamorfoza e dy epokave; asaj nĂ«n diktaturĂ« dhe tranzicionit. Terziu i manipulon lexuesit nĂ«pĂ«rmjet njĂ« seri pĂ«rfytyrimesh dhe vĂ«zhgimesh, qĂ« tĂ« çojnĂ« nĂ« rrĂ«fimin tronditĂ«s tĂ« Ulko TopisĂ«, si vjedhĂ«s i kaut, qĂ« pavarĂ«sisht tĂ« metave tĂ« tij, ai Ă«shtĂ« njeri i mirĂ«, por kjo nuk do tĂ« thotĂ« se ai do tĂ« triumfojĂ«, se mbi botĂ«n e parasĂ« dhe pangopĂ«sisĂ« askush nuk triumfon. NjerĂ«zit e korruptuar e tĂ« veshur me pushtet, apo bashkĂ«punimi me krimin inkurajon shefin e policisĂ«, korrupton policinĂ« e drejtĂ«sinĂ« dhe na ofrojnĂ« anĂ«n e errĂ«t â metaforĂ«n ogurzezĂ«, bllofin e humanes. Terziu e ka ndĂ«rtuar romanin me ide e mendime, sekrete e mistere, enigma e dilema, pĂ«rshkrimin e personazheve pozitivĂ« e negativĂ«, fatet e tyre njerĂ«zore e sociale, me njĂ« kthesĂ« tĂ« çuditĂ«shme narrative konservatore, qĂ« janĂ« jo vetĂ«m sfida strukturore e romanit, por e bĂ«n lexuesin tĂ« besojĂ« se çdo gjĂ« qĂ« ka ndodhur mund tĂ« shpjegohet me nerv llogjik, e tĂ« mos e lĂ«shojĂ« librin nga dora, por tĂ« ndjejĂ« kĂ«naqĂ«sinĂ« e shijen e tĂ« lexuarit deri nĂ« fund.
Pjekuria artistike
âDua njĂ« gonxhe, njĂ« gonxhe tĂ« bukur. Aty ku mbaron fundi i barkutâ
Shkrimtari Fatmir Terziu mendon se nĂ« kĂ«tĂ« botĂ« tĂ« lirĂ« e tĂ« padrejtĂ«, ku krimi dhe bandat kontrollonin pĂ«rqindjen mĂ« tĂ« madhe tĂ« jetĂ«s sĂ« pĂ«rditĂ«shme, nĂ« kĂ«tĂ« âhumnerĂ«â, ku errĂ«sira sociale e shpirtĂ«rore, terrori psikollogjik e fizik, dhe âdhimbja e kokĂ«s i kapĂ«rcente çdo dimensionâ, Ă«shtĂ« e domosdoshme tĂ« flitet me gjuhĂ«n e dashurisĂ«, e cila shpĂ«ton botĂ«n. Pse jo edhe tĂ« seksit! Terziu pĂ«rmend disa pasazhe erotike, sepse dashuria e seksi Ă«shtĂ« mĂ«nyra mĂ« e qartĂ« e dhimbjeve emocionale, siâ dritĂ«za tĂ« vockĂ«la tĂ« pĂ«rthyera mes njĂ« errĂ«sire tĂ« mugĂ«tâ - shkruan Terziu. Autori me mjeshtĂ«ri filozofike dhe artistike, Ă«shtĂ« i gatshĂ«m tĂ« marrĂ« rreziqe tĂ« mĂ«dha nĂ« intimitetin e tij dhe ia delegon lexuesit pĂ«rjetimin, pĂ«r kredi tĂ« tij/tĂ« saj. Terziu shkon edhe mĂ« larg kur merr mbi vete tĂ« pĂ«rshkruajĂ« nĂ« lidhje me intimitetin joshĂ«s, barbar, mizor, i turpshĂ«m, i dhimbshĂ«m e vdekjeprurĂ«s, varfĂ«risĂ« e injorancĂ«s, shfrytĂ«zimi i vajzave, torturimi dhe masakrimi i tyre, prostitucioni e droga, -çâka po ndodhin nĂ« shoqĂ«rinĂ« tonĂ«. Autori me elegancĂ« e intuitĂ« krijon marrĂ«dhĂ«niet mes personazheve dhe lexuesit, qĂ« i nĂ«nshtrohen njĂ« mediumi psikik, pĂ«rvojat jetĂ«sore i bĂ«n âtragjedi personale, tonat/ tĂ« tyreâ, nĂ« atĂ« mĂ«nyrĂ« qĂ« ato tĂ« pĂ«rtypen, se jeta vazhdonâŠNjĂ« nga temat mĂ« tĂ« realizuara tĂ« romanit Ă«shtĂ« edhe tema e mĂ«rgimit nĂ« tokĂ« tĂ« huaj mes diskriminimit racor dhe mbijetesĂ«s, ky konflikt shpirtĂ«ror i interesave tĂ« sĂ« kaluarĂ«s dhe pasojat e sĂ« ardhmes sĂ« vendit e gjeneratave, janĂ« dĂ«shmi e traumatizimit tĂ« jetĂ«s sociale, ekonomike e politike, tĂ« atdheut e shoqĂ«risĂ«.
Personazhi i Monda HutĂ«s, del si figura mĂ« intriguese e romanit. Ajo Ă«shtĂ« pjesĂ«marrĂ«se, e kudogjendur dhe e ndĂ«rgjegjshme pĂ«r atĂ« qĂ« shikon, kupton dhe ndodh rreth saj dhe larg, nĂ« jetĂ«n e qytetit e tĂ« shoqĂ«risĂ«, nga njerĂ«z tĂ« kurruptuar e tĂ« âsĂ«murĂ«â, tĂ« veshur me pushtet, nga krimi e ndĂ«shkimi. Monda Huta me anĂ« tĂ« rolit tĂ« saj Ă«shtĂ« nxitje dhe mbĂ«shtetĂ«se e grave e vajzave tĂ« tjera, tĂ« ndodhura nĂ« kushte tĂ« vĂ«shtira e kalvar dhimbjesh, streset e mosmarrveshjet e sĂ« pĂ«rditshmes, - qĂ« tĂ« kujtojnĂ« gratĂ« te libri âDasmĂ« e PĂ«rgjakurâ e Frederik Garcia LorkĂ«s, pĂ«r tĂ« kuptuar mĂ« mirĂ« e mĂ« qartĂ« tĂ« metat, misteret, enigmat dhe difektet e sistemit nĂ« tranzicion, -me tĂ« cilĂ«n autori kĂ«rkon tĂ« zgjojĂ« ndĂ«rgjegjen sociale e njerĂ«zore. â Dhe nĂ« fakt sâka asnjĂ« lidhje me librin âNudo zyrtareââŠĂshtĂ« thjesht njĂ« ânudoâ tjetĂ«r qĂ« ecĂ«n nĂ« njĂ« filozofi tjetĂ«r. ĂshtĂ« njĂ« botĂ« ku njeriou .. harron njeriun⊠njerĂ«zillĂ«kun!â
NjĂ« finalizim i romanit nga mĂ« tĂ« pjekurit artistikisht! Terziu ka krijuar marrĂ«dhĂ«nien komunikuese mes hyrjes e mbylljes tĂ« romanit, - qĂ« nĂ« dukje ngjasojnĂ« sikur kemi tĂ« bĂ«jmĂ« me tĂ« njĂ«jtat pasazhe, - strategji e autorit kjo, tejet e maturuar nĂ« art e filozofi, pĂ«r tĂ« ndriçuar ânudonâ e realitetit tĂ« sotĂ«m. NjĂ« stil elegant, i kĂ«ndshĂ«m, e mbi tĂ« gjitha i lirĂ« nĂ« tĂ« shkruar, nĂ« biseda e dialogje tĂ« drejtpĂ«rdrejtĂ«, doza tĂ« forta interesante e komike, nĂ« pĂ«rjetimin dhe pĂ«rqasjen e emocioneve tĂ« veçanta tĂ« pĂ«rvojave jetĂ«sore. Me figura letrare tĂ« goditura, frymĂ«zim, muzĂ« e imagjinatĂ« narrative, ndjeshmĂ«ri ndaj dhunĂ«s e pĂ«rfaqĂ«simit brutal tĂ« shoqĂ«risĂ«, si pjesĂ« e çdo kritike qytetare e intelektuale, sociale e njerĂ«zore, -pjesĂ« e konsipracionit postmodern tĂ« pasqyrimit tĂ« realitetit, kundĂ«r dhunĂ«s, lubisĂ« e grykĂ«sisĂ«, PangopĂ«sisĂ« e Pushtetit- se e ardhmja qĂ« ekziston i pĂ«rket jetĂ«s e dashurisĂ«, mes tĂ« bukurĂ«s e sĂ« pĂ«rditshmes njerĂ«zore
Dhe në fund shkrimtari
Kur shkrimtari shkruan, ai ka nevojĂ« tĂ« qĂ«ndrojĂ« nĂ« vetmi. I tĂ«rhequr nga shoqĂ«ria. Por, edhe pse askush nuk Ă«shtĂ« aty me tĂ«, shkrimtari, nuk i dorĂ«zohet vetmisĂ«. NĂ«n shoqĂ«rinĂ« e frymĂ«zimit, ai bisedon me personazhet. Bisedon duke lexuar apo shkruar. Bisedon nĂ« heshtje me çdo objekt qĂ« e rrethon si pjesĂ« e natyrĂ«s. Bisedon me çastin nĂ« çdo vend, kohĂ« e situatĂ«. Shkrimtari e di shumĂ« mirĂ« se vetmia ushqen shpresĂ«n, besimin, pasionin dhe pĂ«rkushtimin. Ai e di se mund tĂ« jetĂ« dikushi, se mund tĂ« japĂ« diçka nga pĂ«rvojat dhe eksperiencat e jetĂ«s sĂ« tij, por dhe nga shoqĂ«ria nĂ« tĂ« cilĂ«n jeton e punon. Shkrimtari e di mirĂ« se vetmia ushqen edhe dashurinĂ«. Shkrimtari rrĂ«fen ngjyrat e ndjenjave dhe sfidat e jetĂ«s, se ajo ka shumĂ« gjĂ«ra, qĂ« i duhen tĂ« pĂ«rballet e aq mĂ« tepĂ«r tâi bĂ«jĂ« tĂ« njohura nĂ«pĂ«rmjet talentit dhe artit, qĂ« ai zotĂ«ron. Shkrimtari ka strategji dhe âmban nĂ«n mĂ«ngĂ« çelĂ«sin sekretâ, shqisat e tij bĂ«hen Ă«ndĂ«rrimtarĂ« qĂ« nuk ngurrojnĂ« tĂ« rrĂ«fejnĂ« realitetin. NjĂ« njeri modest i zakonshĂ«m, me njĂ« karrierĂ« dhe aftĂ«si tĂ« rrallĂ« e tĂ« pazakontĂ«, me mĂ«ndje tĂ« shĂ«ndoshĂ«, krahĂ« tĂ« fortĂ« e tĂ« pazakontĂ«, - ky Ă«shtĂ« shkrimtari, studuesi dhe kritiku, Dr. Fatmir Terziu. Ai Ă«shtĂ« mendimtar, ligjĂ«rues dhe shkrimtar, qĂ« bota e vizioni erudit, filozofik, artistik e letrar i tij, funksionojnĂ« nĂ« vazhdimĂ«sinĂ« dhe pĂ«rfomancĂ«n e karakterit historik tĂ« letrave shqipe. Ai na solli romanin âGrykĂ«sâ si njĂ« model mes narrativit tĂ« ânudos sociale.
