Monografia e Ataturkut , nga Kopi Kyçyku
Ka pake monografi , per njerez te shquar . Tregu e kerkon kete zhaner letrar , qe lidh publicistiken me letersine . Jepen tituj “Nderi i atij e ketij“ ,“Mjeshter i atij e asaj “ . Cili eshte “nderi dhe mjeshteria “ , nuk ka frymezuar shume letrare , te na i shtjellojne , simbas kushteve te zhanrit publicistiko- letrar te monografise . Nje monografi e tille , do ta konsolidonte evenimentin e ketyre dekorimeve , shpesh here inflacioniste .
Te tere kemi vene re se disa shkrimtare shkruajne , per veprat e tyre , se ngjaria , qe pershkruajne , ka ndodhur realisht dhe ata jane deshmitare . Mendoj se nuk ka nevoje , per perbetime , per vertetsine e ngjarjes . Lexusi beson te shkrimtari nje lloj dhe kur ngjarja ka ndodhur dhe kur eshte trilluar . Ngjarja kur eshte e trilluar , besohet se do te ndodhe , deri sa i terheq vemendjen shkrimtarit, qe eshte pjesa me e zgjedhur e popullsise . Ne kete rrast lexusi merr informacion , plotesisht te besushem , per nje hero te vepres dhe per bemat e ketij heroi , qe i kushtohet monografia .
Per ta rrahur me gjate kete problem , kam zgjedhur nje monografi tipike , te shkruar nga Kopi Kycyku , me titull “ Mustafa Qemal Ataturku “ . Kjo monografi , per mua , eshte model tematik , qe lidhet me publicistiken . Eshte pershkruar , me perpikmeri historike dhe pershkruar me mjeshterine letrare , qe kerkon nje monografi . C’dua te them , me perifrazat e me siperme ? Personazhi i monografise , duhet te jete figure e konsoliduar , minimumi historikisht , sepse njerez te perkryer , pa asnje te mete , nuk gjen . Jane shkruar shume monografi , gjat monizmit , por shumicen e tyre , koha i nxorri jasht realitetit objektiv . Autori i nje monoghafie , duhet t’i neneshtrohet historise , opinioit publik , ekomomise dhe domosdo , letersise. Nuk mund te shkruash , per nje hero , kur koha ndoshta dhe e larget e vertoton te kunderten .
Menyra letrare e te shprehurit , ne te gjitha rrastet , i ben shoqeri lexusit me autorin . Ne c’kuptim ? Tema e monografise eshte krejt akademike . Kerkon perqendrim kritik maksimal krejt ndryshe nga koha , kur lexon nje komedi , nje roman te larmishem , ose nje poezi me ritem , mbase dhe me rime . Ne te tera keto optika , monografia e Kopi Kycykut , per Mustafa Qemal Ataturkun eshte hermetikisht e mbyllur . Autori na ka dhene nje veper te perkryer , ne zhanrin e monografise , qe ne tituj te tjere , ne shqip , eshte veshtire ta gjesh , pa dashur te vendos veton .
Eshte per te shenuar , se heroi , qe nuk e frymezon tamam shkrimtarin , nuk mund te jete nje krijim publicistiko- letrar i perkryer . Monografia i siguron pavdekesine e merituar heroit , ne se e meriton kete staturre.
Le te mbetemi te krijimi i Kopi Kycikut . Monografia e ketij autori , i ben nder ketij zhanri , ne gjuhen shqipe . I ka ngritur permendore letrare , nje gjeniu euro-aziatik dhe nje te njejten kohe , nje miku te rralle te kombit shqiptar . Kyciku njifet si shkrimtar i diapazonit te gjere , sepse eshte inxhinjer dhe i diplomuar ne disa fakulitete , dhe mbi te gjitha Akademik i Shqiperise dhe i Eropes . Monografine e tij Z. Kocuku e ka botuar ne vitin 1987 , ne Kombinatin poligrafik , me tirazhin 2 mije kopje . Midis te tjerave te bie ne sy , qe ky liber eshte botuar , ne kohen e monizmit , kur c’do botim dhe shkrim , seleksonoheshin me lupe zmadhuse , por kjo monogafi mori rruge drejt lexusve te shume te kohes , kur eshte shkruar , per deri ne pafundesi . Kjo ndodh se monografia e autorit Kyçyku , i qendron te tera kerkesave historike dhe letrare . Nuk mund ta ndalonte censura moniste , sepse autodemaskohej . Shkrimtari yne ka ditur te vetecensurohet , ne masen , qe vepra te gjente rrugen , per te lexusit . Lexusi i sotem e pelqen kete veper , pa asnje vrejtje , megjithse eshte shkruar 37 vjet perpara . Edhe sikur sot te shkruhej , do te ishte nje lloj .
Te njihemi me permbajtjen shume te shkurter te monografise . Mustafa Qemal i rritur jetim , ne fshat , mundi te marri aresimin elementar te kohes . I shquar ne matematike , perparoi dukshem dhe ju mundesua studimi ne kolegjin ushtarak te Manastirit . Me von kreu dhe Akademine e luftes . U kualifikua si oficer i rangu te larte . I mori gradat me shpejtesi , deri ne rrangun e Gjeneralit .
Ishin vitet e çperberjes te Perandorise Osmane , kete te semure te Bosforit . Veprimtarine e karieres ushtarake e shkriu ne organizatat politike , sic ishte oganizata “Atdhe e liri “ . Si ushtarak dhe atdhetar i flakte e ndjente ne shpirt , luften e shteteve te Atantantes , per te pervetesuar pjese te atdheut te tij turk . Ne balle te operacioneve luftarake , beri emer si gjenaral dhe atdhetar . Pas paqes me agresoret dhe vendosjes se kufive te shtetit turk , Mustafa Qemal , ju pervesh punes , per moderrnizimin e shtetit . Kalifatit i kishte kaluar koha , shtete e perendimit , qe kishin poermbysur monarkite , po shenonin perparime te dukshme ne ekonomi , kulture shkence . Kufijte e shtetit modern turk , u vendosen me luftra te pergjakeshme , te drejtuara , nga gjenaral Ataturku .
Pengese ishte kalifati , shteti qe drejtohej nga feja dhe vazhdonte te njifte Sulltanin , si mekembes te Allahut , mbi toke . U krijuan partite politike , ne opozite me nje shtet autokrat , qe ishte mesuar me pushtet te pa kufizuar perandorak . Ndodhi ajo , qe kishte ngjare ne France . U rrezua pushterti i Sulltanit dhe njezeri u zgjodh Mustafa qemali , ne krye te shtetit , qe drejtohej nga kushteta e miratuar nga perfaqesusit e popullit te zgjedhur me voten mbare popullore .
Ketu nisin punet e medha te reformave , qe do te unifikonin te gjitha gjymtyret e shtetit kushtetus . Ne fronin e sulltanit u vendos Asambleja kushtetuse . Turqia ishte shndruar ne Republike , qe udhehiqej nga shteti kushtetus . Ne krye te shtetit ekzekuti vu vendos njezeri , Mustafa Qemali , per meritat ne lufte dhe per idete perparimtare , qe aplikoi gjat revolucionit , te turqve te ri .
Mustafa Qemal , njihet nga historia si reformatori me i madh , ne te gjitha kohrat , sepse Turqia perandorake ,pati nen sundim , prej shekujsh pjesen me te madhe te botes europjane , qe njifej ne ate kohe.
Kjo eshte , fare shkurt , permbajtja e monografise te autorit , Kopi Kycyku . kjo veper eshte botuar ne Tirane , ne vitin 1987 , kur diktatura enveriste , perjetonte vitet e vazhdimesise , te Ramiz Alise ; pa ndonje ndryshim esencial , nga monizmi , nen Enverin . Nuk mund te thuash se Mustafa Qemali nuk njifej ne Shqiperine moniste , madje dhe ne shkolla , por njohia ishte shume siperfaqesore , per arsyen se monizmi , njifte vetem nje revolucionar dhe reformator te thelle , vetem Leninin . Duhet te mateshe mire , te shkruaje se gjallonte nje reformator i lloit tjeter , sic ishte Mustafa Qemali , reformatori i thelle borgjez , qe reformat e tij sfiduan shekujt dhe kane vlere te perjeteshme . Reformat e tij u kryen , pa ndonje gjakderdhje dhe pa ndonje hije te luftes civile .
Librin e Kopi Kycikut , me titullin modest “ Mustafa Qemal Ataturku “ , une e konsideroj nje veper te disidenteces , ne kuptimin e plote te fjales . Nen ate censure te eger ka mundur te na japi te plote figuren e nje burri te madh , qe e beri atdheun e vete Turqine , nga e para. Na i ka dhene te plote anen fizike te heroit te vepres , duke na pesrshkruar betejat ushtarake , qe ka drejtuar , ky gjenearal , i pa mposhtur dhe atdhetar i flakte .
I paisur me inteligjence fenomenale , me durim dhe pjekuri shkencore , kaloi nen vemendjen e tij gjithe legjislacionin , per krijimin e shtetit ligjor , ne vend te nje sulltanati , nga me autokratet , qe kishte njohur bota . Ekonomija e kalifatit sulltanor ishte nga me te dobtat ne Euro – Azi.
Turqia ishte ne pozicion te tille gjografik , qe zoteronte ngushticat me te rendesishme ne zonat lundruse . Ne Turqine e prapambetur , jeta ishte e varfer , per te tera shtresat e shoqerise . Natyra e prodhimit te pergjithshem , mbeshtetej ne bujqesinbe e prapambetur . Analfabetizmi , kish arritur ne nivelin 92 % te popullsise . Resuset natyrore i cfrytezonin te huajt , sepse mungonin jo vetem sipermarresit vendes , por dhe specialistet inxhinjere . Traktati i Lozanes , i kufizonte Turqise mundesine e perfitimeve nga ngushticat detare . Feja drejtonte shtetin dhe shkollen. Kjo ishte Turqia , ne pragun e luftes se pare boterore . E dobesuar edhe me teper , nga lufta , sepse i perkiste fuqive te mundura . Fuqite fituse te luftes , bene te tera perpjekjet diplomatike dhe politike , per t’i shkeputur Turqise , pjeset me produktive te teritoreve . E tille ishte “E semura e Bosforit “, e lodhur nga ethet e luftes . Edhe parashikimet me optimiste , nuk mund te konkludonin , ne nje shendoshje , qofte dhe te pjeseshme te ketij kombi , me histori dekadash shekullore .
Gjenerali , qe drejtoi lufrtrat e pergjakeshme te Dardaneleve , te Canakalase dhe kudo , qe ishte rreziku me i madh , Atdheu e therriste te luftonte me varferine dhe prapambetjen , qe e shkaketonte kalifati , me te gjitha pasojat ekonomiko – kulturore .
Nen drejtimin dirkt te Mustafa Qemalit , u kryen reformat , ne arsim , ekonomi , legjislacion . U nda shteti nga feja , Turqia u be shtet laik , si te gjithe shtete borgjeze te Europes perendimore . U moren ne dore pasurite natyrore dhe u organizua ekonomija , mbi bazen e prones private dhe konkurences se lire . U riorganizuan bankat dhe financat. Turqia , dikur e prapambetur , u kthye ne shtet , qe konkuronte ne Euro- Azi , ne kulture , shkence , teknollogji dhe gradualklisht dhe ne aftesite mbrojtese ushtarake .
Se cila ishte influenca negative e kapitalit te huaj ne ekonomine turke ,na i sqaron monografia : “ Klauzola kryesore e kappitulacioneve te huaja, u njifte firmave industriale te drejten , per te mo sju neneshtruar sovranitetit juridik turk . Nuk paguanin as taxa ... Ne konferencen e paqes , delegacioni turk u shpreh : Turqia do te pranoje me mire te rifilloi lufta , se sa t’i shifte te cunguara , te drejtat e saj sovrane “ ( F63 )
Burri i shtetit , di se deri ku arrijne interesat e shtetit te vet . Fuqite e medha e njohen ne brendi dipomacine e matur te Atataturkut . Ne kohen e duhur u modifikuan shume marrveshje nderkombetare, perfshire dhe ate te Lozanes , per ngushticat detare .
Gjithcka meritoi vemendjen direkte te Ataturkut , madje dhe moda e veshjes se popullsise . U propozua dhe ndodhi te hiqeshin veshjet e renda folklorike , Qylafi tradicional turk , mbeti si objekt muzeal folklorik. U keshillua kasketa dhe shume shpejt tyrqit perdoren kete kapele , qe kane dhe sot .U vu re nga Ataturku se turqit konsumonin shume kafe , qe importohej dhe ishte nje barre , per buxhetin . U propoziua dhe gjeti zbatim , kafja u zevendesua me caj.
Shteti model turk , mori forme . “ Projekt ligji , per shtetin e ri u miratua nga Asambleja Kombetare . Midis thirrjeve entusiaste : Rrofte Republika . Ne detyren e larte te kryetarit te republikes , Asambleja emeroi , Mustafa Qemalin “ ( F 65 )
Repunlika turke , si shtet i reformuar , nuk ka asgje te perbashket me shtetet aziatike . Ishte shtet i rilindur . Alfabeti i Turqise , duhet te clirohesh nga hieroglifet , qe perfaqesonin nje prapambetje kulturore , por dhe veshtiresi , per arsimimin e brezave . Nen drejtimin e reformatorit te madh , u zevendesua alfabeti , me alfabetin latin . Femijte e mesonin me shpejt dhe pa sforco , duke shkurtuar dukshem kohen e pervetesimit. Arkivat mbeten ashtu sic ishin dhe sic jane arshivat kudo ne bote . Studjusit operojne me alfabetet , qe jane shkruar dokumentet . Republika turke , paisur me alfabet latin , u konvertua ne shtet europjan te mirfillte .
Udheheqesi i madh , Ataturku , ka shprehur ndjenja te ngohta , per popullin tone . Per kete miqesi vellazerore , Ataturk shkruan : “ Ne i konsiderojme shqiptaret si vellezer . Populli shqiptar , nuk duhet te dyshoi kurre ne ndjenjat vellazerore , qe ka populli turk , per te dhe kjo nuk eshte nje shprehje sentimentale , por ndjenje e dale nga thellesia e zemres “ ( F 103 )
Monografia e K. Kyçykut eshte nje vlere sa me rendesi letrare , aq edhe me vlera te nje aleance me nje komb mik stragjeik . Ne Turqi jetojne mbi 5 milion shqiptare , qe edhe kur jane te asimiluar , ruajne dashuri te pa kufizuar , per Atdheun e origjines . Mbas renies se monizmit , ne Shqiperi , bizesmenet turq u hapen portat shqiptarve , per te zhvilluar nje tregeti , qe vijon edhe ne ditet e sotme . Ne vazhdim te kesaj miqesie vellazerore , Edgoran shprehu i pari solidaritetin , me Shqiperine e goditur nga temeti Realizoi ndertimin e nje fshati modern , me 500 banesa dhe nje spital , modern rajonal .
Monografija e akademikut dhe letrarit , Kyçyku , per burrin e shtetit , Mustafa Qemal Ataturkun , eshte nje gur prove , per miqesine vellazerore , me kombin e fuqishem turk , qe nuk ka gje te perbashket me fqinjet sllavo- greke , ndaj vendit tone .
Illo Foto , Studjus ne NY – Maj 2021
.
