Mite të origjinës
Astrit Lulushi
Mitet e origjinës janë histori të krijimit. Çdo popull e ka një të tillë. Ilirët kanë tre mite se nga kanë ardhur, por fatkeqësisht asnjë nuk është shkruar nga vetë ata. Të dhënat e vetme për origjinën e tyre vijnë nga kultura të tjera. Përveç rrëfimit të Homerit që i lidh Ilirët me Trojanët, aktualisht ekzistojnë vetëm dy histori që shpjegojnë se nga kanë ardhur ilirët, dhe të dyja bazohen në referenca mitologjike.
Historia e parë vjen nga historiani grek Pseudo-Apollodorus, i cili në librin e tij me përmbledhje mitesh dhe legjendash të ndryshme, thotë se krijimi i Ilirisë ndodhi për shkak të heroit mitik Kadmus, një princ fenikas, rreth vitit 2.000 pes. Në tregimin e Pseudo- Apollodorus, perëndia Zeus rrëmbeu motrën e Kadmusit, Europën, dhe Kadmusi u nis për ta gjetur, duke marrë me vete edhe gruan e tij Harmonian. Ishte Kadmusi që prezantoi alfabetin te grekët (alfabeti grek bazohet disi në alfabetin fenikas), dhe gjithashtu themeloi qytetin e Tebës. Kadmus dhe gruaja e tij u larguan nga Teba, duke vazhduar kërkimin për Europën dhe hynë në tokën e një populli të njohur si Enkeleas, të cilët ishin në luftë me Ilirët (në këtë përrallë ilirët ekzistonin). Një prej perëndive përmes një orakulli u tha enkeleansve se do t’i mposhtin ilirët nëse bënin Kadmusin dhe Harmonian udhëheqësit e tyre. Encheleansit iu bindën orakullit dhe Ilirët u mundën. Kadmusi u bë mbret edhe i ilirëve, dhe kur u bë me djalë, ia vuri emrin Illyrius, për të përkujtuar fitoren e tij. Sidoqoftë, legjenda përfundon në tragjedi, sepse Zeusi i ktheu Harmonian dhe Illyrius në gjarpërinj dhe i dëboi nga bota e të gjallëve.
Miti i dytë mbi origjinën e Ilirëve vjen nga historiani romak Appianus i Aleksandrisë, i cili jetoi në Egjiptin e kontrolluar nga Romakët nga viti 95 deri në 165. Sipas Appianit, rajoni u emërua pas Ilirit, i cili ishte djali i Polifemit, ciklop nga Odyssey. Për më tepër, ai shprehet se Polyphemi dhe gruaja e tij kishin tre djem të quajtur Celtus, Galus dhe Illyrius, dhe se Keltët Britanikë, Keltët Galë dhe Ilirët kanë prejardhje nga këta tre djem. Appiani shprehet më tej se Iliri kishte shumë fëmijë, të cilët krijuan fiset e ndryshme ilire. Appiani komenton se midis shumë tregimeve që ai ka dëgjuar në lidhje me origjinën e ilirëve, kjo duket më e besueshme. Kjo thënie lë të kuptohet se në të kaluarën kishte shumë histori që kishin të bënin me mënyrën sesi u shfaqën ilirët, dhe me përjashtim të përrallave legjendare të Pseudo-Apollodorit dhe Appianit, të gjitha fatkeqësisht kanë humbur.
Siç u tha më herët në legjendën e Pseudo-Apollodorit, Zeusi e ktheu Ilirin në gjarpër. Duke konsideruar këtë si një lloj sugjerimi, gjuhëtarët modernë janë përpjekur të lidhin fjalën "Iliria" me gjarpërinjtë dhe për çudi, ata kanë dalë me disa gjetje interesante. Gjarpërinjtë ishin mjaft të spikatur në fenë ilire, dhe gjuha e ilire ishte pjesë e familjes indoevropiane. Mitografi gjerman Otto Gruppe, ishte i mendimit se fjala "Iliri" duket e ngjashme me fjalën greke ‘illo’, që do të thotë "lëvizje rrëshqitëse’, si ‘ngjalë’. Gjuhëtari slloven Karel Ostir zbuloi se Hitejtë e lashtë, të cilët flisnin një gjuhë shumë arkaike indoevropiane, e quanin një gjarpër të madh mitik Ilurjanka. Sipas historisë së Betejës së Kadeshit, midis Egjiptianëve dhe Hitejve në 1286 pes, një fis ilir i quajtur Dardan luftoi në anën e Hitejve, gjë që shton më tej peshën e idesë se Ilirët dhe Hitejtë e Anadollit antik ishin disi të lidhur. Sidoqoftë, jo të gjithë studiuesit janë të bindur se emri "Ilir" mund të shpjegohet me gjarpërinjtë. Julius Porkorny thoshte se emri "Ilir" vjen nga lumi Iller, i cili është një degë e Danubit; pra, ilirët ishin "njerëzit e Illerit". Një tjetër hipotezë vjen nga studimi i gjuhës shqipe. Arkeologu kroat Ćiro Truhelka sugjeroi se emri mund të jetë i lidhur me fjalën shqipe ‘ilir’, që do të thotë ‘i lirë’; kështu Iliria do të thoshtë "tokë e njerëzve të lirë". Pikërisht atëherë kur doli kjo ide, rreth vitit 1950, zuri fill në Shqipëri edhe përdorimi i emrit të përveçëm ‘Ilir’.
Por ka të tjerë që besojnë se fjala Ilir nuk ka lidhje me asnjë gjuhë indo-evropiane dhe se mund të jetë një isogloss para-ilir apo fjalë pellazge.
